Kuyumculuk

Trabzon’da kuyumculuk bahsi açıldığında akla ilk gelen şey hasır örgü tekniğidir. Hasır örgü tekniğinin ilk olarak Kafkas yöresinden Trabzon’a göç eden Türkler tarafından bu şehre getirildiği iddiaları mevcuttur. Trabzon’un eski altın ve gümüş ustalarından Harun Amitay746

, kendisiyle yapılan bir gazete röportajında şöyle demiştir: 747

Kubaçi köylülerinin hemen hepsinin tek bir sanatı olduğunu; o sanatın da kuyumculuk olduğunu söylemektedir. Kubaçi’li Kuyumcuların yaptığı çok sayıdaki sanat eseri bugün Londra, Paris ve Moskova müzelerinde sergilenmektedir. Rus ihtilali sırasında Kafkaslardan Türkiye’ye göç eden bu Türk ustalar, sanatlarını Trabzon’da da devam ettirmişlerdir. Günümüzde, Trabzon yöresinde hasır bilezik ören bireyler bu sanatın kendilerine Rumlardan kaldığını zannederler.

Kafkaslardan Trabzon’a gelen bu sanat ile Trabzon’da tanışan Rum ve Ermeniler de bu işi öğrenip icra etmişlerdir.748

Trabzonlu bir kazzazın verdiği beyanat şu şekildedir. “ Kazazlık sanatı Trabzon’a özel bir

sanattır. Babamın anlattığına göre, Birinci Dünya Savaşı’ndan önce Trabzon’da 60 tane kazaz

dükkanı vardı. Trabzon’da Türkler ile bir arada yaşayan Rumlar da bu sanatı yaparlardı.”749

743 Çapa ve Çiçek, a.g.e., s. 18, 24, 82.

744

Şen, a.g.e., s. 347.

745

Çapa ve Çiçek, a.g.e., s. 182.

746

Harun Amitay 1917 Dağıstan Kubaçi Köyü doğumlu bir altın-gümüş ustasıdır.

747

Okyay, Gülden , Trabzon Yöresi Geleneksel El Sanatlarından Hasır Örücülüğü ve Kazazlığın Araştırılması ve

Öğretim Programı Önerisi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi-Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara

2008, s. 16.

748

Şehzadeliklerini Trabzon’da geçirmiş olan Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman gibi iki değerli padişahın meslekleri kuyumculuktur. Evliya Çelebi ve Theophile Deyrolle Trabzon seyahatleri ardından kaleme aldıkları eserlerinde Trabzon kuyumculuğunu övmektedirler.

Gayrimüslim topluluklar içerisinde özellikle Ermeniler kuyumculuk mesleğiyle özdeşleştirilmişlerdir. Varşak Efendi isimli Ermeni bir kuyumcunun ismi Trabzon Efsaneleri ve Halk Hikayeleri kitabında geçmektedir. Bu hikayede Oflu bir çoban altın paralarından birini Ermeni kuyumcu Varşak Efendiye bozdurmaktadır.XVII. yüzyılda tutulan kayıtlarda kuyumcu taifesinin reisleri ekseriyetle Gayrimüslimdir. 1645 tarihinde kuyumcubaşı Alexandır isimli bir zımmidir. XVII. yüzyıl ortalarında ağırlıklı olarak zımmilerin oturduğu Ayo Vasil Mahallesi’nde bir grup zımmi Müslümanlardan bir mülk satın almış daha sonra gruptaki bir kısım zımmi ayrılarak diğer bir zımmiye satış yapmışlardır. Bu mülk alış-satışı esnasında zımmi grupta Kuyumcu Başı Aleksandri yer almaktadır.750

19. yüzyılın başlarında tutulan sicil kayıtlarından birinde borç alacak konusunda Kuyumcu Karabet’in ismi geçmektedir.751

Kuyumcu meslek erbabının lideri konumunda bir Gayrimüslimin bulunması bu meslekte ağırlıklı olarak Gayrimüslim üstünlüğünün olduğunu düşündürmektedir. Trabzon’da kuyumcular çarşısı bulunmaktadır ki bu durum kuyumcu meslek grubunun bu şehirde yaygın olduğunu göstermektedir. Bu meslek ile uğraşanların çoğu Gayrimüslim Osmanlı vatandaşıdır.752

1870 tarihinde Anadolu’ya gelmeyi düşünen İngilizlere Trabzon’daki iş ve yaşam şartlarını betimleyen bir rapor hazırlamakla görevlendirilen Palgrave, kuyumculuk mesleği mensuplarını günde yaklaşık 30-40 kuruş kazanç elde ettiği ve sürekli üretimde bulundukları gerekçesiyle övmektedir.753

Of’tan Donanma İanesine katılan esnaflar arasında Kuyumcu Banco Usta, Araklı’dan Reşadiye Dretnotunun Resminin Müzayedesi’nde ianeye katılanlar arasında kuyumcu Yorika⁷⁵⁴ ismi geçmektedir.

Tablo 22: Trablusgarp Savaşı’na Trabzon’da Kuyumcular Tarafından Yapılan Yardımlar

İsim Kuruş Para İsim Kuruş Para

Aram Kahya 7 20 Papas Oğlu Vanikli 5

Ardaşis Çıknavriyan 7 20 Bilidi Oğlu Birikli 6 10

749 Trabzon’un en eski gümüş kazazlık ustalarından 1912 Trabzon doğumlu Abdullah Eltan’ın beyanatı. Bkz. Okyay,

a.g.e., s. 31.

750

Durucu, a.g.e., s. 118, 151, 152, 154, 166.

751

Ömer Demirel, “Trabzon Tüccar ve Esnafının Mal Varlıkları ile Borç-Alacak İlişkileri (1800-1840)”,Karadeniz

Tarihi Sempozyumu ( 25-26 Mayıs 2005), 1, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon, 2007, s. 394.

752

Melek Öksüz, On sekizinci Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon, Serander Yayınları, Trabzon, 2006, s.174.

753

Durucu, a.g.e., s. 125.

754

Tablo 22: (Devamı)

İsim Kuruş Para İsim Kuruş Para

Vağarşak Kayayan 7 20 Yesif Oğlu Kozma 2 20

Kukuyan Misak 12 10 Kongaridi Yorgo 5

Avraham 6 10 Papas Oğlu Banco 5

Kuyumcular Kethüdası

Simon Ağa ^{20 Tozmanof Oğlu Nikola 20}

Maydiros Amasayan 5 Kadakal Oğlu Kosta 10

Mihan Kayayan 5 Muşik Yorika 12 20

Hacı Minas Menasyan 5 Anastas Kirtanas 7 20

Mihrinat Emiryan 5 Kuştur Oğlu Yanko 12 20

Karabet İklizyan 5 Leon Çırakyan 10

Şeker Oğlu Nikola 12 20 Arşak Kuzyan 5

Sergiz Duryan 10 Lamyanos Oğlu Anesti 7 20

Yervanet Kabayan 5 Hacı Mihail Oğlu Yorika 7 20

Ohanes Başyan 10 Dimitri Oğlu Yani 7 20

Ohanes Taylarişyan 5 Aksandiyos Aleksiyadi 7 20

Dirifdan Oğlu

Kostantin ^{6 10 Apsum Dumyan 15}

Martak Oğlu Yorika 5 Bağdacı oğlu Andon 5

Kalyopolos 5 Fulan Oğlu Nikola 6 10

Bolhiron Disyolos 12 20 Panayot Disyolos 12 20

Kaynak: Öksüz, Trablusgarp Savaşı ve Donanma Cemiyeti’ne Trabzon Vilayetinden Yardımlar, s.110-111

1911 yılında Trablusgarp Savaşı için toplanan yardımlara kuyumcu esnafı da katkıda bulunmuştur. Tablo 22 dikkate alındığında yardım yapan kuyumcuların tümünün Gayrimüslim olduğu göze çarpmaktadır. Hatta kuyumcular esnafı da Gayrimüslimdir. Yardıma tüm halkın katılmadığını göz önünde bulundursak dahi onlarca katılımcının sadece Gayrimüslim olması bu dönem kuyumcu esnafında Gayrimüslim üstünlüğünün olduğunu göstermektedir. Bu üstünlük bir anda elde edilemeyeceğine göre Gayrimüslimler Trabzon’da uzun yıllardır bu işle uğraşıyor olsa gerektir.

1916 yılında Trabzon şehri Ruslar tarafından ilk kez bombalandığı günki anılarını kaleme alan Cevdet Alap, o günü anlatırken olay esnasında Nergis isminde Ermeni bir arkadaşının yanındadır ve arkadaşının kuyumculuk maharetinden övgüyle bahseder.755

1927 yılında Türkiye Salon ve İlanat Gazetesi’nin Trabzon iktisadi profilini çıkaran sayısının 20. sayfasında kuyumcuların ad ve adresleri verilmiştir. Bu ad ve adreslerin hiçbiri Gayrimüslimlere ait değildir.756

755

Hikmet Aksoy (Haz.), Bir Ömür Bir Şehir, Trabzonlu Gazeteci Cevdet Alap’ın Anıları, , Trabzon, 2008, s.30.

756