Mondros Hükümlerinin Uygulanması

Talat Paşa Hükümeti 7 Ekim 1918’de istifa eder ve yeni hükümeti İzzet Paşa kurar. İzzet Paşa Hükümeti’nin Ermeni sevk ve iskânı ile ilgili ilk faaliyeti, savaş sebebiyle göçürülen Ermenilerin emin ve salim bir şekilde eski yerlerine döndürülüp, mallarının kendilerine iade edilmesine başlanacağını açıklamak olmuştur. 22 Ekim 1918’de savaş sebebiyle göçe tabi tutulan Rum ve Ermeni topluluklarının iaşe ve iskânlarının sağlanarak emniyet içerisinde yerlerine geri dönmelerine izin verilmiştir. Ancak Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Diyarbekir, Mamuretü’l-aziz vilayetleriyle Erzincan mutasarrıflığındaki iaşe vasıtalarının yetersizliğinden dolayı bu yerlerin ahalisinden geri dönmek isteyenler için iaşe ve iskânları temin edildikçe peyderpey dönmelerine müsaade edilmesi kararlaştırılmıştır.476

30 Ekim 1918’de Osmanlı Devleti ile İtilaf Devletleri arasında Mondros Ateşkes Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşmanın 7. ve 24. Maddeleri Osmanlı topraklarını işgale açık hale getirmiştir. Mütareke imzalanıp Türkiye işgal altına girince, Ermeniler Wilson Prensiplerinden ve Mütareke hükümlerinden cesaret alarak yeniden faaliyete geçmişlerdir.477

Rumlar Trabzon’da bir Rum krallığı kurmak, Ermeniler ise Trabzon’u; kurmak istedikleri büyük Ermenistan’ın bir iskelesi yapmak istemişlerdir. Bu amaçla Rum ve Ermeni silahlı çeteleri

474

Zehra Arslan, Demokrat Parti Dönemi’nde Trabzon (1950-1960), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi-Sosyal Bilimler Enstitüsü, , Trabzon, 2011, s. 51-52.

475

Arslan, a.g.e., s. 53-55. ; Çelik, a.g.e., s. 184.

476

Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Nr. 14, Ankara, 1995, s. 175-177.; Tüfekçi, a.g.e., s. 91.

477

şehirde büyük rahatsızlık yaratmışlardır. Pontus Rumlarının taşkınlık yapmasını sağlayan ve başı çeken Trabzon Rum metropoliti Hrisantos, dışarıdan büyük destek almıştır. Rumların can ve mal kayıplarına sebep olan aşırılıklar sonucu yerli Müslüman halk örgütlenmeye başlamıştır. Yerli eşraf 12 Şubat 1919’da Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti’ni kurmuştur. Bu cemiyet, örgütün resmi yayın organı durumuna gelen Barutçuzade Faik Ahmet Bey’in İstikbal gazetesinde kamuoyuna duyurulmuştur. Vilayete bağlı çeşitli sancak ve kazalarda şubeler açılmıştır. Bu cemiyet özellikle Rumların, Trabzon’daki Müslüman halka karşı giriştiği baskı, zulüm ve katliam hareketlerine karşı mücadele etmiştir.478

Ayrıca basın-yayın organları ile işgallere karşı halk bilinçlendirilmeye çalışılmıştır.479

Trabzon’da milli duyguların uyandırılması ve mitinglerin başlatılmasında Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin büyük rolü olmuştur. Buna rağmen, itilaf devletlerinin Trabzon üzerindeki baskıları, Trabzon’da mitinglerin çevredeki il ve ilçelere göre daha geç yapılmasına sebep olmuştur. O sıralarda limana uğrayan İtilaf devletleri gemilerinin ve şehirdeki İtilaf devletleri temsilcilerinin tehditleri, Rus işgalinin acı hatıralarının henüz taze olması, şehirde etkili bir Rum nüfusunun bulunması ilk miting teşebbüsünü ertelemiştir. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve İstikbal Gazetesi gösteri ve protesto mitinglerinin yapılması için çaba sarf etmiştir. Bu mitinglerin ilki 20 Ocak 1920 Perşembe günü çok büyük bir kalabalığın katılmasıyla Millet Bahçesinde yapılmıştır. Miting meydanları etrafında Fransız, İngiliz ve İtalyan askerleri devriye gezmektedir. Bilhassa Birinci ve İkinci İnönü Zaferleri, toplumun milli heyecanının artmasında önemli rol oynamıştır. Zaferler ardından şehir bayraklarla donatılmış ve fener alayları düzenlenmiştir. Sakarya Savaşı ardından 24 Ağustos 1921’de, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Millet Bahçesinde binlerce kişinin katılımıyla büyük bir miting düzenlemiştir.480

Cemiyetin şehrin siyasi yapısına etkisi kadar kültürel gelişimine de katkısı olmuştur. Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti vatanın düşman işgalinden kurtuluşu için olduğu kadar sosyo-kültürel hayatın gelişimi için de gayret göstermiş, kütüphane teşkil etmiş, sohbetler düzenlemiş, yerli ve yabancı heyetler için karşılama törenleri yapmıştır. Trabzon Müdafaa-i Hukuk Heyeti’nin hesaplarını incelendiğinde şöyle bir tablo ortaya çıkmaktadır. Gelirin 4.762.750 kuruşu, Trabzon Limanı’ndan ihraç olunan hayvanlar ve ticari mallardan alınan Müdafaa-i Hukuk hissesi altında alınan vergilerden, 1.041.000 kuruşu Trabzon Rum Cemaati’nin yardımlarından ve geri kalan 316.784 kuruş da değişik yerlerden gelen yardımlardan oluşmaktaydı. Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ne yapılan maddi yardımlardan 1.401.000 kuruşu Gayrimüslim tebaa tarafından yapılan yardımlardır. 481

478

Faik Ahmet Barutçu, Siyasi Hatıralar, 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara, 2001, s. 42.

479

Milli Mücadele yıllarında Trabzon’daki basın yayın organlarının işgallere karşı tutumu için bkz. Haşim Albayrak, “Milli Mücadele’de Trabzon Basını ve İstikbal Gazetesi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasım 1998), Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 2000, s. 559-582.

480

Mesut Çapa, Milli Mücadele Dönemi’nde Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Nr. 57, Ankara, 1998, s. 40-43.

481

25 Şubat 1919’da toplanan Birinci Trabzon Kongresi, milli mücadeleye rastlayan günlerde Erzurum’dan Balıkesir’e kadar çeşitli vilayetlerde toplanan benzer kongrelerin ilki olması sebebiyle önemlidir. Böyle bir akımın başlangıcı olması açısından Trabzon şehri önem taşımaktadır. Zamanla eylem ve baskıları artan Pontusçu Rumların 19 Nisan 1919’ta 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir’in Trabzon’a gelmesi ve milis güçlerle işbirliği yapmasıyla azgınlıkları dizginlenmiştir. Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti’nin 28 Mayıs 1919’da toplanan kongresinde önemli kararlar alınmıştır. Bu kararların başında silahlı mücadeleye geçilmesi, asker toplanması ve doğu vilayetlerinde bir kongre yapılması vardır. Trabzonlular, 10 Temmuz 1919’da yapılması kararlaştırılan Erzurum Kongresi’ne Ermeni ve Rum tehdidine karşın, 17 delege ile katılarak Milli teşkilatlanmaya büyük destek vermişlerdir.482

İşgal sonrası Trabzon’da çeşitli siyasi akımlar uyanmıştır. İttihatçılar “Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye” adlı bir teşekkül kurup vatanın sürekliliğini bu teşkilatla korumaya, yaşatmaya odaklanmışken bazı İtilafçılar da İstanbul hükümetine sadık kalmayı tercih etmiştir.483

Mütareke hükümlerini tatbik için Levanten Haçison isminde genç bir İngiliz zabit Trabzon’a gelir. Haçison, İngiliz Konsoloshanesinde karargâh kurmuş, hemen metropolit Hrisantos ile işbirliğine koyulmuştur. Birkaç gün içinde, tek tük Ermeniler de dâhil olmak üzere bilhassa Rumlar, Konsoloshane önünde nümayiş yapmaya başlamışlardır. Bu şekilde destek bulan Rumlar Pontus sevdasına kapılmışlardır. Trabzon’a gelen Haçison’un en önemli görevi, Mondros Mütarekesi’nin galiplere tanıdığı, silahları toplama hükümlerini yerine getirmekti. Bu maksatla daha ilk günlerden itibaren depolarda mevcut silahları tespit ederek mekanizma ve top kamalarını teslim almaya başlamıştır.484

Fakat yöre halkı silahlarından vazgeçmek istemez. Haçison’un bu konuda çok da başarılı olamadığını dönemin hatıratlarının birinden anlıyoruz. İlyas Sami Kalkavanoğlu yazdığı Milli Mücadele hatıralarında Trabzon Limanında karşılaştığı manzaranın kendisini afalladığından bahsetmektedir. Kalkavanoğlu, gemisi açıkta demirlenince gemiye tırmanan kayıkçıların hepsinin tepeden tırnağa silahlı olduğunu görür. Kalkavanoğlu “Mütareke

hükümlerine dayanarak silahı elinden alınan millet, burada pervasızca baştan aşağı silahlı

gezmektedir.”⁴⁸⁵ diyerek şaşkınlığını dile getirmiş ve bu ifadelerle Haçison’un görevindeki

muvaffakatsizliğini ortaya koymuştur.

482

Seyyar, a.g.e., s. 12.

483

Bal, Trabzon Hatıraları, s. 215.

484

Refik Koraltan, “Refik Koraltan’a Göre Trabzon’da Milli Mücadele, Trabzon Hatıraları, Haz. Mehmet Akif Bal, s. 265-266.

485

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

4. TRABZON’DA RUM VE ERMENİLERİN ŞEHRİN SOSYO-KÜLTÜREL VE EKONOMİK YAPISINA ETKİSİ

Trabzon’da yaşayan Gayrimüslim nüfus tıpkı beraber yaşadıkları Müslüman nüfus gibi şehrin sosyo kültürel ve ekonomik alanda gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Aynı coğrafyayı paylaşan topluluklar zamanla birbirlerine benzeseler de kimi karakteristik toplum özellikleri bir arada yaşanmasına rağmen bozulmadan saklanmıştır. Trabzon’da yaşayan Gayrimüslim nüfus özellikle eğitim, tiyatro, ahşap ve taş ustalığı konusunda mahirdir. Bu vasıflarını yüzyıllarca koruyan Gayrimüslimler Trabzon şehrinin özellikle sanatsal kimliğinin oluşmasında katkıda bulunmuşlardır.

4.1. Trabzon’da Eğitim

Trabzon, bir liman kenti olması sebebiyle Anadolu’daki iç bölgelere oranla refah seviyesi tarih boyunca yüksek olmuş bir şehirdir. Farklı kültürlerin ticari amaçlarla bir araya geldiği bu şehre göçlerle gelen toplulukların kültürleri de karışmış ve ortaya gelişmiş bir ilmi yapı çıkmıştır. Milattan üç asır önce Buhara ve İskenderiye gibi şehirlerin yanında Trabzon’da da hukuk tahsili verilmiştir. XIV. yüzyılda ilmi tahsil için Trabzon’u İstanbul’a tercih eden bilginler bulunmaktadır. Aynı canlılık fetih sonrasında da devam etmiştir. 486