Trabzon’daki Ermenilerin Sevk ve İskânı

Trabzon’da Ermeni olaylarının öncesinde yörenin coğrafi uygunluğu sebebiyle Gayrimüslimler tarafından ilerideki muhtemel isyanlarda kullanılmak üzere silah kaçakçılığı yapılmış ve gerekli mühimmatlar zamanla sağlanılmaya çalışılmıştır. Av için eskiden beri her vilayete barut dağıtılmaktaydı ki Trabzon’a da bu kapsamda belli bir miktar barut yollanmaktaydı. Trabzon’a gelen barut ilçeler arasında değişik oranlarda pay edilmekteydi. Bu paylaştırılan barutun 2 bin ile 4 bin kıyye arasında değiştiği bilinmektedir. Bu dağıtım esnasında İstanbul’dan memur gönderilmediğinden vilayetten görevlendirilen memurlar (ki bunlar çoğunlukla Rum, Ermeni ve diğer milletlerden olmuştur) gönderilen barutları adaletsizce yüzde yirmisini Müslümanlara, yüzde seksenini ise Ermenilere dağıtmaktaydılar. Ayrıca Karadeniz yoluyla Trabzon’a getirilen martini, şınaydır, Rusya yapımı silah, fişek ve kovan gibi malzemelerin de Ermenilerce satın alındığı bilinmektedir.²²⁰ Depolanan bu mühimmat Birinci Dünya Savaşı sırasında çıkarılan nümayişler için kullanılmıştır.

Yabancı güçlerin etkisiyle içinde yaşadıkları topluma düşman kesilen Ermeniler Birinci Dünya Savaşı öncesi ve savaş sürecinde devleti zora sokacak nümayişler çıkarınca Osmanlı Devleti bazı tedbirler almak zorunda kalmıştır. Bu amaçla olay çıkaran Ermenileri yatıştırmak ve ülke içerisinde güvenliği sağlayabilmek amacıyla Ermeni mebuslara ve Patrikhaneye başvurulmuş, siyasi ve dini gücün liderleri olan bu kişilerden komitacıları uyarmaları istenmiştir. Fakat Ermenilerin çıkardığı isyan ve diğer hareketler azalacağına artış göstermiştir. Osmanlı Devleti özel girişimlerle olayı çözemeyince genel önlemler almak zorunda kalmış ve 18 Nisan 1915’te, Ermeni çocuklarının devletin resmi okullarına yönlendirilmesi, Ermeni gazetelerin kapatılması, Ermenilerin haberleşmelerini Türkçe yapması, 16-55 yaş arası Ermenilerin yurda giriş ve çıkışlarının yasaklanması gibi tedbirler almak zorunda kalmıştır.221

219

Hikmet Öksüz ve İsmail Köse, ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol’un Rapor ve Savaş Günlüklerinde Ermeni

Meselesi (1919-1927), Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon, 2015, s. 115.

220

Ahmet Halaçoğlu, “1895 Trabzon Olayları Sonunda Divan-ı Harb’de Yargılanan Ermenilerin Muhakeme

Kayıtları”, s. 41.

221

Alınan tedbirlerin ayrıntısı hakkında bkz. Süleyman Beyoğlu, “1915 Tehciri Hakkında Bazı Değerlendirmeler”, Türk

24 Nisan 1915 tarihinde yayınlanan tebligat doğrultusunda İstanbul’da olduğu gibi Trabzon’da da cemiyet mensubu ve ayrılıkçı Ermeniler tutuklanmaya başlamıştır. Bunlar deniz yoluyla Samsun’a nakledilmiş sevk kafilelerine katılmamışlardır.222

Trabzon’un Akçaabat ilçesinde bulunan 411 Ermeni, 16 Haziran 1915 tarihinde askeri muhafaza altında ülke içinde başka bir yere nakledilmiştir. Ancak sevk edilen Ermenilerden çoğu kaçarak Rus ordusuna katılıp Kafkaslara gitmişlerdir.223

Sevk ve İskân kararı 21 Haziran 1915’te alınmış, Trabzon’a 25 Haziran 1915’te ulaşmıştır.224

Karar 26 Haziran 1915 tarihinde Trabzon’a duyurulmuştur.²²⁵ Emri alan yetkililer, Ermenilere bunu çeşitli yollarla duyurmuşlardır. Trabzon’da sürgün emrini bildiren afişler cadde ve sokaklara asılmış, dellallar cadde ve sokakları gezerek hükümetin kararını duyurmuşlardır. Trabzon’da yayınlanan Meşveret Gazetesi 27 Haziran 1915 tarihli nüshasında Sevk ve İskân Kanunu’nun şehirde uygulanacağını halka haber vermiştir. Duyuru metninde bilhassa göç ettirme kararının geçici olduğu ve sevkin ülke içerisindeki bölgelere yapılacağı üzerinde durulmuştur. 1 Temmuz Perşembe günü tüm sokaklar süngülü jandarmalar tarafından kontrol altına alınarak Ermeniler evlerinden çıkarılmaya başlanmıştır.226

Alman büyükelçisi Wangenheim’in tespitiyle Trabzon vilayetinden Erzincan yoluyla Mezopotamya’ya227

göç ettirilecek Ermeni sayısı 30.000’dir.228

Fakat Erzincan sonrası yollar güvenlikten yoksun, taşıma araçları yetersizdir.²²⁹ 7 Temmuz tarihi itibariyle 5200 kişinin tahliyesi tamamlanmıştır. 8 Temmuz 1915’te Trabzon vilayeti dâhilinde ne kadar Ermeni kaldığı ve kalanlar varsa ne sebeple bırakıldıkları hakkında bilgi istenmiştir.230

Trabzon sahilinden gelenler, Ordu, Giresun, Ünye, Samsun, Bafra ve Kastamonu’ya; güney Trabzon’dan gelenler, Sivas-Tokat yolu ile Ankara’ya, Sivas- Kayseri yolu ile gelenler ise Kayseri ve Niğde’ye gönderilmişlerdir.231

Trabzon’dan yola çıkarılan 32.700²³² kişi belli aralıklarla kafileler halinde sevk edilmişlerdir. Trabzon’dan 3.400233, Sürmene’den 290 kişi sevk edilmiştir.234

222

Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, s. 94.

223

Lermioğlu, a.g.e., s. 211-212.

224

Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, s. 78.

225

Bakırezer ve Demirer, a.g.e., s. 149.

226

Kemal Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, s. 43, 78.

227

Torlakyan Davasında dinlenen Ermeni milletinden Matmazel Çaçakarulayan verdiği ifadede sevk ve iskân sırasında Trabzon’da olduğunu, şehirden sevk edilen ilk kafileyi kendilerinin oluşturduğunu ve kendilerine harbin sonuna dek Gümüşhane’de kalacaklarının söylendiğini belirtmiştir. Bkz. Murat Çulcu, Ermeni Entrikalarının Perde Arkası

Torlakyan Davası, , İstabul, 1990, s. 94-96.

228

Trabzon’da 1914 nüfus istatistiklerine göre 38-40 bin Ermeni yaşamaktadır. Trabzon merkezde ise (köyler dâhil) 14.409 Ermeni nüfus vardır. Trabzon kaza merkezinde ise bu nüfus yaklaşık olarak 5-6 bin civarındadır. Ermeniler kaza merkezinde toplam nüfusun % 10-15’lik kısımını oluşturmaktadırlar. Bkz. Hüseyin Albayrak, Trabzon’da

Rus-Ermeni-Rum Mezalimi (1914-1918), Trabzon Büyük Şehir Belediyesi, Ankara, 2015, s. 413-414.; Karaçavuş, “Birinci Dünya Savaşı’nda Trabzon’a Dönük Ermeni Faaliyetleri (1914-1918)” , s. 68-69.

229 Tepekaya ve Çalık, a.g.e., s. 187.

230

BOA, DH.ŞFR, 54/360.

231

Özkan, a.g.e., s. 166.

232

Sertçelik, Rus ve Ermeni Kaynakları Işığında Ermeni Sorunu1915-1923 Sömürge Savaşı, s. 284.

233

Songül Alşan, “Doğu Karadeniz’de Rus Çekilişi Sırasında Ermeni Faaliyetleri (1916-1918)” Karadeniz İncelemeleri

Dergisi, Birinci Dünya Savaşı’nın 100. Yılında Trabzon Vilayeti’nde Rus İşgali ve Muhacirlik Özel Sayı, Serander

Sevk ve İskan kararı ilk duyurulduğunda “komitacı ve muzir” Ermenileri kapsarken memur, tüccar gibi kesimlere 4 Ağustos tarihine dek dokunulmamıştır.235

Trabzon’dan sevk ve iskâna tabi tutulan Ermeniler’in bir kısmı Gümüşhane üzerinden gönderilmiştir. ABD’nin Trabzon Konsolosu Heizer tarafından Ermeni kafilelerinin çıkışını bildiren en detaylı rapor 28 Temmuz 1915 tarihlidir. Bu raporda; Ermenilerin Gümüşhane ve Erzincan’a giden yol yönünde hareket ettiklerini belirtmiştir. Ermeniler başlangıçta 2000 kişilik kafileler oluşturarak Gümüşhane’ye gönderilmiştir. Bu şekilde üç gün boyunca 6000 kişi, daha sonra da Trabzon çevresinden yaklaşık 4000 kişi küçük gruplar halinde hareket ettirilmiştir.236

Bu esnada 3000 kadar çocuk ile yetim ise yetimhanelere yerleştirilmiş veya Müslüman ailelere dağıtılmıştır. 237

Heizer’in raporunda dikkat çeken diğer kısımlar ise halkın sevk ve iskân sırasındaki durumunun canlı ifade edilişidir. Sevk edilenlerin çoğu zengin ailelerdendir ve büyük bir şaşkınlık ve teslimiyet içinde sırtlarında yükleriyle Konsolosluğun karşısındaki küçük bir sokakta toplanmış, araba kiralamalarına izin verilmeden jandarma eşliğinde Gümüşhane’ye doğru yollanmışlardır. Sevk edilen Ermenilerin mallarını ucuza satmalarına devlet tarafından izin verilmemiş ve sevk sonrası bu mallar Terkedilmiş Mallar Komisyonu’na devredilmiştir. Sevk ardından Ermenilere ait eşyalar evlerden alınıp şehir civarında geniş bir depoya gelişigüzel istiflenmiş ve boşaltma işi haftalarca sürmüştür.238

9 Ağustos 1915’de Rize Mutasarrıflığından Trabzon Valiliğine atanan Mehmed Cemal Azmi Bey’in döneminde sevk ve iskân işlemleri ağırlık kazanmış ve tavizsiz şekilde uygulanmıştır.239

Trabzon’daki Ermeniler 8 Kasım 1915’de ayaklanmıştır. Fakat ayaklanmanın olabileceği düşünülerek alınan tedbirlerle Vali Kadri Bey kısa zamanda ayaklanmayı bastırmıştır. Ermenilerin ikinci kıpırdanışları 1915 yılında Rusların Van’ı işgal etmesiyle olmuştur. Bundan cesaret alan Ermeniler, çeteler kurarak Of, Yomra ve merkez kazaya bağlı köylerde art arda birkaç kez ayaklanma girişiminde bulunmuşlardır. Ancak 1915 yılında çıkarılan Sevk ve İskân Kanunu ile başka yerlere nakledilmişlerdir.240

234

Halaçoğlu, Ermeni Tehciri, s. 96.

235 İbrahim Ethem Atnur, “Trabzon’da Tehcir ve Sonrası Azınlıklara Dair Çeşitli Problemler”, Uluslararası Tarih-Dil-

Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Nr. 12, 1, Trabzon, 2002, s.

522.

236

Serap Aktaş, Gümüşhane ve Çevresinde Ermeni Faaliyetleri (1895-1918), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi-Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon, 2008, s. 52-53.

237

Dâhiliye Nezaretinin konuyla ilgili Trabzon mutasarrıflığına gönderdiği emir için bkz. Odabaşıoğlu, Trabzon

Belgelerle Milli Mücadele Yılları, Trabzon, 1990, s. 28.

238

Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, s. 90-91, 94-95.

239

Albayrak, Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Trabzon’da Rus-Ermeni-Rum Mezalimi (1914-1918), s. 361.

240

Trabzon’dan sevk edilen Ermenilerin toplam sayısı 28.000 civarındadır.241

Ermeni sevkiyatı 15 Mart 1916’da Talat Paşa’nın tüm vilayet ve sancaklara yolladığı emirle son bulmuştur. Fakat Ermeniler güvenliği tekrar tehdit etmeye başlayınca 24 Ekim 1916’da Dahiliye Nezareti’nden gelen bir telgrafla problem teşkil edebilecek Ermenilerin listesinin bildirilmesi istenmiştir.242

Mondros Mütarekesi ardından sevk ve iskân faaliyetinde yapılan yolsuzlukları araştırmak için bir tahkikat heyeti kurulmuş ve Trabzon Gümrük eski müdürü Mehmet Ali Bey, Trabzon eski valisi Cemal Azmi Bey, tüccardan Acenta Mustafa ve Niyazi Efendiler tutuklanarak Bekirağa Bölüğü’ne konulmuşlardır. Trabzon sevk ve iskânı davasının soruşturması 27 Şubat 1919’da bitirilebilmiş, yargılanmaya ise 26 Mart’ta başlanmıştır. 28 Mayıs’ta ise karar açıklanmıştır. Karar göre, Trabzon Valisi Cemal Azmi ve Nail Bey’in gıyaben idamlarına, Rüsumat müdürü Mehmet Ali Bey’in 10 sene müddetle kürek cezasına çarptırılmasına, Kaymakam Talat Bey ile Niyazi Efendi’nin beraat etmesine karar verilmiştir. Verilen hükümler 29 Mayıs 1919’da Padişah tarafından onaylanmış, karar sureti 1 Haziran 1919’da Takvim-i Vekayi’de yayınlanmıştır.243