Müslümanların Eğitimi

Trabzon Osmanlı şehzadelerine ev sahipliği yapmış bir şehirdir. Şehzade Abdullah (1470), şehzade Selim (1489) burada valilik yapmışlardır. Kendisi de divan sahibi olan şehzade Selim, burada 1494’te dünyaya gelen oğlu Süleyman’ın (Kanuni Sultan Süleyman) eğitimi için kente önemli bilgin ve sanatçılar getirmiştir.487

Bu durum şehrin kültürel hayatını zenginleştirmiştir.

Kültürel hayatı oldukça renkli olan Trabzon şehrinin merkezinde Cumhuriyet dönemine dek varlığını sürdüren dokuz medrese bulunmaktaydı. Bu medreseler kuruluş tarihlerine göre şöyledir; Fatih (1462), Hatuniye (İmaret) (1515), İskender Paşa (1529), Hamzapaşa (1543), Zeytinlik (1722),

486

Hüseyin Albayrak, Trabzon Milli Eğitim Tarihi, Trabzon Valiliği İl Milli Eğitim Müdürlüğü Yayınları, Nr. 1, 1, 2008, s. 18-19.

487

Müftü Camii (1753), Çarşı (1839), Saraçzade (1850), Pazarkapı (1851). Bu medreseler dışında ilçe ve köylerde de medreseler vardır.488

1824 yılında II. Mahmut döneminde eğitim alanında yapılan ıslahatlardan sonra sıbyan

mektepleri ve medreselerin yanında yeni teşkilat ve metotla öğretim yapmak üzere yeni okul binaları yapılmaya başlanmıştır.489

Bu yapılanma Trabzon’a da yansır. 1837’de Vali Hazinedar-zade Osman Paşa Orta Hisar Camiini onartmış, ertesi yıl, Çarşı Camii ve bitişiğinde de aynı adla medrese yapımına başlanmıştır. 1842 yılında Orta Hisar Camiinin batı yönüne bitişik odalarda 451 kitapla bir kütüphane kurulmuş, bunu 1844’de kurulan Hatuniyye Kütüphanesi takip etmiştir.490

Trabzon’da yeni yöntemle ders okutan ilk eğitim kurumları, 1852 yılında acılan ilkokul (mektep-i ibtidai) ile ortaokul (rüştiye)’dur.491

1865 yılında Mösyö Palme adında biri tarafından, ilköğretim yapmak üzere, Amerikan okulu açılmıştır.492

1889 tarihli Trabzon Vilayet Salnamesine göre Trabzon’da 8 medrese ve bu medreselerde eğitici olarak çalışan 36 müderris bulunmaktaydı. Ayrıca medreselerde öğrenim gören toplam öğrenci sayısı 481’dir.493

Şehir merkezinin dışında kazalarda da bunlara benzer medreseler bulunmaktadır. Örneğin Akçaabat494

ve Of⁴⁹⁵ o dönem medreseye sahip kazalardandır.

XIX. yüzyılda başlayan modernleşme sürecinde, Osmanlı Devleti’ndeki yapısal değişimin Karadeniz’deki öncüsü, vilayet merkezi olması sebebiyle Trabzon olmuştur. Bölgenin bu tarihteki eğitim durumu bu değişimin belgesidir.

Trabzon’da Müslüman halk Gayrimüslimlere göre yabancı dil konusunda oldukça geriydi. Bunu telafi etmek amacıyla Trabzon Rüştiye okulunda okutulan derslere 1879 yılından itibaren Fransızca da eklenmiştir. Fransızca dersinin ilave edilmesinin esas sebebi ticaretle ilgili oluşudur. Trabzon’da ticaret Gayrimüslim ve yabancıların elindeydi. Gayrimüslimler yabancı dil bildiklerinden, Avrupalı tüccarlarla kolayca temasa geçebilmişlerdi. Hâlbuki Türkler aynı imkâna sahip olmadıklarından, memleketin ithalat ve ihracatında söz sahibi olamamışlardı. Böylece hükümet rüştiyelere Fransızca dersini koydurarak, bu eksikliği kısmen dahi olsa gidermek

488

Albayrak, Trabzon Milli Eğitim Tarihi, s. 38.

489 Murat Uraz, Trabzon Kültür Hayatı, İstanbul, 1977, s. 18.

490

Albayrak, Trabzon Basın Tarihi (1869-1928), s. 26.

491

Goloğlu, Fetihten Kurtuluşa Trabzon Tarihi, s. 179.

492

Albayrak, Trabzon Basın Tarihi (1869-1928), s. 26.

493

Mesut Piyale, Trabzon’da Eğitim ve Kültür Hayatı (1839-1923), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi-Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 1988, s. 100.

494

Lermioğlu , a.g.e., s. 147.

495

istemişlerdir. 496

Trabzon’un Müslüman halkı devletin son dönemlerinden itibaren eğitim kalitesini yükseltme istek ve kararlılığını göstermektedir. Trabzon’da Gayrimüslimlere ait bunca okul varken 1884 tarihinde Trabzon’da Rumların bir lisesi olduğu halde Türklerin Rüştiye’den (Ortaokul) büyük bir tahsil müessesesi yoktu. Bu durum yörenin Türk münevverlerine pek ağır gelmiş ve dönemin Trabzon valisi Sırrı Paşa için de bir dert olmaya başlamıştır. Bu sebeple Trabzon’da satılmakta olan ekmeğin rayiç fiyatıyla iki, etinkine beş para zam yapmak suretiyle halktan alınacak olan para ile memleket çocuklarına daha yüksek tahsil verecek bir kültür ocağı açılabileceği düşünülür. Zorlu bir sürecin ardından 27 Eylül 1884’te Trabzon Lisesi mülki idadi olarak açılmıştır.497

Trabzon Rüşdiye okulunda, 1888 yılında Fransızca dersi muallimi olarak Konstantin görev yapmıştır.498

Ferdi Koçal XX. yüzyılın başında eğitim almakta olduğu Trabzon İdadisinin verdiği dil eğitimini: “Yedi senelik Trabzon İdadi Mektebi’nde müsbet ilimler arasında, Arapça, Farsça,

Fransızca da okutulurdu. Tabii haftada iki saate inhisar eden bu derslerden konuşmak değil, ancak

Türkçemize yerleşmiş kelimelerin hangi dile ait olduğunu bir dereceye kadar anlayabilirdik.”499

sözleriyle eleştirirken Osmanlı dil eğitimindeki zaafları da ortaya koymaktadır.

1892’de Trabzon’da açılan Darü’l Muallimin’de Birinci Cihan Harbi ve Rusların Trabzon’u işgal etmeleri üzerine eğitimde aksamalar olmuş, hatta okul iki yıl (1916-1917, 1917-1918) kapalı kalmıştır.500

Trabzon’da XX. yüzyıl başındaki eğitim durumuna genel olarak bakıldığında; merkezde İnas Rüştiyesi, merkez ve kazalarda İdadiye, Rüştiye; merkezde Askeri Rüştiye, 96 medrese, 36 Gayrimüslim, iki yabancı okulu vardır.501

1903 Maarif Salnamesinde, Trabzon merkez sancağındaki tek İdadinin öğrenci sayısının 296’sı Müslüman olmak üzere 310’a çıktığı belirtilmektedir. Bu dönemde sancağın 4 rüştiyesinde toplam 489 Müslüman öğrenci okumaktadır. Bu salnameye göre azınlıklara ait Trabzon merkez kazada Rum Ortodoksların 9 ortaokulu, Ermenilerinde 2 okulu olduğu görülür. Bu salnameye göre Gayrimüslimlerin Trabzon merkez kaza ve Akçaabat okullarındaki öğrenci durumu ise şöyledir:

496

Bayram Kodaman, Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1980, s. 117.

497 Giritli Sırrı Paşa, “Sırrı Paşa’nın Trabzon Lisesi Mektupları, Hatıralarda Trabzon’un Yakın Tarihi (1860-1950),

Mehmet Akif Bal (Haz.), Abp Yayınevi, Trabzon, 2004, s. 18.

498

Albayrak, Trabzon Milli Eğitim Tarihi, s. 40.

499

, Celal Ferdi Kocal, ”Doktor Celal Ferdi’nin Gençliğinde Trabzon”, Hatıralarda Trabzon’un Yakın Tarihi

(1860-1950), s. 97.

500

Tarakçıoğlu, a.g.e., s.34.

501

Necdet Sakaoğlu, Osmanlıdan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2003, s. 119.

Ermeni Katolik Mekitarist Rüştiyesi 72 erkek, Ermeni Lisan Mektebi 17 erkek öğrenciden oluşmaktadır.502

1907’de gelişen yeni ihtiyaçlara cevap verebilmek amacıyla Trabzon Hamidiye Sanayi Mektebi açılır. Daha önce Islahhane olarak kullanılan bu bina otuz yıl atıl kaldıktan sonra fakir çocukların gündüzlü ve yatılı öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla tadile edilerek Sanayi mektebi olarak hizmete açılmıştır.503

Böylece Müslüman ahali sanayi konusunda eğitilerek Gayrimüslimlerle teknik açıdan rekabet edebilecek bilgi donanımına eriştirilmeye çalışılmıştır. Halkın cehaletini kırmak isteyen Trabzon valisi Mehmet Ali Ayni 1913 yılında emekli olana dek, Maçka kazasında elliden fazla ilkokul açmıştır.504

Birinci Dünya Savaşı yıllarında, Trabzon’da eğitim-öğretimde durgunluk başlamış olup, 1914-1915 öğretim yılında Sultani binası Türkler tarafından, bunu takip eden üç dönemde de, Rumlar tarafından hastahane olarak kullanılmıştır.505

Rus işgali döneminde Müslümanların eğitim-öğretiminde ciddi aksaklıklar yaşanmış, can derdine düşen halk eğitimi arka plana itmiştir. Sultanide öğretim yapılamamıştır. İşgal öncesinde eğitim veren “sekiz bab” medrese işgal sürecinde tahrip olmuştur. Trabzon’un Rus işgalinden kurtulmasının ardından genel bütçenin yardım faslından ayrılan “yirmi bin küsur lira” ile vilayet merkezinde bir Darülmuallimin, üç erkek ve bir kız ibtidai, merkeze bağlı yerlerde ise on yedi erkek ve bir kız okulu açılmıştır.506

24 Şubat 1918’de Trabzon işgalden kurtarıldığı halde, bu yılda da öğretim yapılamamış ve 1918-1919 öğretim yılında dört yıllık bir aradan sonra, Sultani açılmış ise de, bu defa da öğrenci bulmak mümkün olmamıştır.507

Birinci Dünya Savaşı’nda öğrenime ara verilen Trabzon Lisesi, 1918-1919 öğretim döneminde tekrar açılmıştır.⁵⁰⁸

Birinci Dünya Savaşı öncesinde Trabzon’da bulunan 1800 köyün 240’ında öğretmen bulunmaktadır. Savaş sürecinde öğretmenlerin savaşa katılımı ve göçü sebebiyle öğretmeni olan köy kalmamıştır. Valilik savaş sonrası üstün bir gayret göstererek okulları yeniden işler hale getirme çabasına girmiştir. Bu amaçla kurulan komisyon bina tedariki amacıyla inşaat malzemesi açığını Ruslardan kalan sinema binalarını yıktırıp, buradan elde edilecek malzeme ile sağlayarak eski okulları onarmayı planlamıştır.509

502 Yurt Ansiklopedisi, c.10, s. 7198.

503

Sezgin Demircioğlu, Tarihin Ayak İzleri Osmanlı Belgelerinde Trabzon, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2008, s.133. 504 Ayni, a.g.e., s. 82. 505 Tarakçıoğlu, a.g.e., s. 20. 506

Çapa ve Çiçek, a.g.e., s. 206.

507

Piyale, a.g.e., s. 80

508

Çapa ve Çiçek, a.g.e., s. 216.

509

Aksoy, “Kurtuluş Sonrası Trabzon Muhacirlerine Yapılan Yardımlar ve Bölgenin İçinde Bulunduğu Durum”, s. 131.

Zamanla Müslüman okullarında hızlı bir artış gözlenmekteyken Gayrimüslimlerin okulları yöre Gayrimüslim nüfusunun azalmasına paralel olarak giderek azalmıştır. Son göçlerden sonra Trabzon’da Gayrimüslim okulları kalmamıştır. 1921 yılı Vilayet Genel Meclisi’nde eğitim konusuna ayrı bir önem verilerek, o yıl içinde mevzuatlara ilaveten otuz beş erkek ve iki kız okulu açılabilmiştir.510