Trabzon Ticaret Meclisi (Ticaret Mahkemesi)

Bilindiği gibi II. Mahmud döneminde Osmanlı Đmparatorluğu ile yabancı devletle arasındaki ticari ilişkilerde görülen artışa paralel olarak Osmanlı topraklarında ticaret yapan Avrupalıların sayısı da önemli oranda arttı. Dolayısıyla ticaret meselelerinden kaynaklanan ihtilaflar da bir artış oldu. Bu sorunların ortadan kaldırılması için, 1839’da kurulan Ticaret Nezareti’ne bağlı olan bir Ticaret meclisi “Ticaret Mahkemesi” kuruldu.⁷⁰⁹ Bu mahkemenin başkanı Ticaret Nazırı, üyeleri ise lonca temsilcileri ve yerli ve yabancı beratlı tüccarların temsilcileriydi. Bundan sonra Avrupa tüccarlarıyla ilgili işlere Ticaret Nezaretince bakıldı. Bu mahkeme 1848’de geliştirildi ve karma ticaret mahkemesi haline getirildi ki mahkeme Ticaret Nazırı veya muavininin başkanlığında yedisi Osmanlı tüccarı, diğer yedisi de Osmanlı ülkesine yerleşmiş Hıristiyanlardan seçilen on dört azadan oluşuyordu.⁷¹⁰ 1847’den itibaren taşralarda da benzer şekilde kurulların oluşturulduğunu görmekteyiz.⁷¹¹ Bunlar ilk önce önemli ticaret şehirleri olan Đzmir, Beyrut, Selanik ve

708

Ruth Kark, “The Contribution of the Ottoman Regime to the Development of Jerusalem and Jaffa 1840-1917”, Palestine in the Late Ottoman Period, ed. David Kushner, Brill, Leiden 1986, s. 51-53; Ayrıca bkz. Mahmoud Yazbak, Haifa in the Late Ottoman Period, 1864-1914, Brill, Leiden-Boston 1998, s. 76-83.

709

Ahmed Lütfi Efendi, Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, C.VI-VII-VIII, Yapı Kredi Yayınları, Đstanbul 1999, s. 1051-1052.

710

Karal, Osmanlı Tarihi, VI, s. 150-151; Bernard Camile Collas, 1864’te Türkiye, çev. Teoman Tunçdoğan, Bileşim Yayınevi, Đstanbul 2005, s. 75-76.

711

Mustafa Reşid Belgesay, “Tanzimat ve Adliye Teşkilatı”, Tanzimat, c. I, MEB Yayınevi, Ankara 1999, s. 214; Đlber Ortaylı, Đmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Đletişim Yayınları, Đstanbul 1999, s. 165; Gülnihal Bozkurt, Alman ve Đngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839–1914), TTK, Ankara 1996, s. 113; Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, çev. Ali Reşad, Kaknüs Yayınları, Đstanbul 1999, s. 86.

156

Kahire gibi yerlerde kurulmuştur.⁷¹² Taşralardaki bu ticaret meclisleri bir başkan ve yeterli kadar üyeden oluşmaktaydı. Dönemin ticaret anlayışına uygun olarak bu meclisler yörenin tüccarlarından ve esnaf temsilcilerinden kuruluyordu. Bu kurul Ticaret Nezareti’ne bağlı idi. Üyelik için uygun görülenlerin atamaları Ticaret Nezareti’nin onayı ile kesinleşiyordu. 1850 yılında yayınlanan ticaret kanunundan sonra Ticaret Mahkemeleri bu kanuna göre çalışmaya başladı.⁷¹³ 1860 yılında bu kanuna yapılan bir ilave ile bu mahkemeler Fransa örneğinde bir işleyişe kavuştu. Bu mahkemeler bir başkan, iki daimi üye ve dört geçici üyeden ibaretti.⁷¹⁴ Livalarda bir başkan ve yeterince üyeden oluşan ve kazaların ticari davalarına bakacak bir ticaret meclisi bulunmaktaydı. Fakat bu meclislerin daha çok vilayet merkezlerinde kurulduğu ve her livada bulunmadığı anlaşılmaktadır. 1868 yılında imparatorluğun 64 yerleşim merkezinde ticaret meclislerinin var olduğu görülmektedir.⁷¹⁵ Đlk dönemlerde muhtemelen 1854’lü yıllarda Trabzon’da da bir ticaret meclisinin teşkil edildiği anlaşılmaktadır.⁷¹⁶ Belgelerin gösterdiği oranda burada halledilemeyen bazı anlaşmazlıklar çözülmek üzere Đstanbul’a sevk edilmekteydi.⁷¹⁷ Buna karşın eyalet dâhilindeki sancaklarda bu gibi bir kurulun eksikliği çekilmekteydi ve buna karşı beratlı Avrupa ve Hayriyye tüccarlarının herhangi bir zorlukla karşılaşmamaları için herhangi bir davaları olduğunda bunun o mahalde bulunan Ticaret Meclisi’nde halledilmesi, eğer orada meclis yoksa o yerin muteber tüccarlarının Memleket Meclisi’ne gelerek ilgili davaya bakmaları istenmekteydi.⁷¹⁸ 1276 (1859/1860) yılında ticaret kanunnamesinde tadilat

712

Ubicini Ticaret mahkemelerinin kurulmasıyla o zamana kadar çare bulunamayan birçok suiistimale ve haksızlığa son verdiğini ve bunların ilk önce Đzmir, Edirne, Selanik, Beyrut gibi şehirlerde kurulduğunu ve Mısır’da da böyle bir meclisin kurulması için ferman çıkarıldığını yazmaktadır. M. A. Ubicini, Osmanlı’da Modernleşme Sancısı, çev. Cemal Aydın, Đstanbul: Timaş Yayınları, 1998, s. 132-133; Mısır’da Ticaret Mahkemesi’nin kurulması hakkında bkz. BOA, HR. MKT. 32/47, 5 C 1266/18 Nisan 1850.

713

Bu karma ticaret mahkemeleri çok küçük değişikliklerle kabul edilen Fransız Ticaret Kanunu’nun hükümlerine göre çalışmaktaydı. E. de Valmy, Reformes de l’Empire ottoman, Paris 1850, s. 16.

714

Belgesay, a.g.m., s. 214; Karal, Osmanlı Tarihi, VI, s. 151.

715

Ortaylı, Osmanlı Mahalli Đdareleri, s. 85; Çadırcı, Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, s. 268.

716

Fransız Konsolosuna göre Đmparatorluğun Đstanbul, Đskenderiye, Đzmir ve Larnaca gibi önemli merkezlerinde bulunan karma ticaret mahkemelerinin Trabzon’da da kurulması için hükümet emir vermiştir. Konsolos, Avrupalı tüccarlar ile Osmanlı vatandaşları arasında sık sık anlaşmazlıkların çıktığı Trabzon’da bu mahkemenin kurulmasının çok arzu edildiğini ve şehirdeki Đngiliz, Rus, Avusturya, Fransız ve Yunan konsolosluklarının ticaret mahkemesine üye göndermeye hazır olduklarını belirtir. AMAEF, CADN, Trébizonde, c. 7, Poncharra’dan Thouvenel’ye, 11 Temmuz 1856; BOA, A. MKT. NZD. 202/3, 26 Ra 1273/20 Aralık 1856; BOA, A. MKT. UM. 262/78, 9 R 1273/ 7 Aralık 1856.

717

BOA, A. MKT. UM. 164/10, 19 Z 1270/12 Eylül 1854.

718

Canik Sancağı kazalarında bazı tüccarların karşılaştığı sorunlar üzerine hazırlandığı anlaşılan yazıda, yukarıdaki hususlara dikkat edilmesi ve kurallar çerçevesinde muamele edilmesi istenmektedir. “Taşralarda bulunan Hayriyye ve beratlı Avrupa tüccarlarının saye-i şevketvaye-i hazret-i mülukanede nail oldukları imtiyazlarına dokunur bir gûne muamele-i gayr-i layıka vukua getürülmemek üzre müessisi olan nizam-ı vechle ticarete dair bir gûne davaları olduğu halde orada bulunan ticaret meclisinde ve ticaret meclisi bulunmayan yerde dahi o mahallin muteber tüccarı memleket meclisine celb ile rüyet olunarak davaları

157

yapıldı ve yeni ticaret mahkemelerinin kurulması için kanun çıkarıldı.⁷¹⁹ Bundan dolayı bu tarihten sonra imparatorluğun pek çok sancak ve kazasında teşkil edildiğini gördüğümüz Ticaret Mahkemeleri Trabzon Eyaleti dâhilindeki sancak ve kazalarda da kurulmaya başlandı. Canik Sancağı,⁷²⁰ Batum⁷²¹ ve Giresun⁷²² kazalarında da birer ticaret mahkemesinin kurulduğunu görmekteyiz.

Bir yargılama mercii olarak görev yapan bu meclisler gerek Müslüman gerekse de gayrimüslim Osmanlı tebaası arasında vuku bulan ticari bir anlaşmazlığın da görüşüldüğü bir merciydi. Üyeleri arasında gayrimüslim Osmanlı vatandaşları da bulunmaktaydı.⁷²³ Ayrıca Osmanlı tebaası ile Avrupalı devletlerin himayesinde olanların aralarındaki meseleler de bu meclislerde halledilecekti.⁷²⁴ Bununla birlikte örneğini de gördüğümüz üzere Ticaret Meclisleri’nin olmadığı vilayetlerde davaların eyalet mahkemesinde görüşülmesi prensibi kabul edildiği gibi sancak ve kazalarda da geçici ticari meclisler oluşturularak ticari davaların halledilmesi yoluna gidilmiştir.⁷²⁵ Nitekim yukarıda Canik Sancağı’nda Ticaret Meclisi olmadığı ve bunun yerine muteber tüccarların memleket meclisine gelerek davalara bakmaları istenmekteydi.⁷²⁶ Trabzon’daki Đngiliz konsolosu

umur-u şer’iyeden ve nizamiyeden olduğu surette şer’i şerif ve meclis marifetiyle güzelce tesviye ve tedkikine bakılması…” BOA, A. MKT. UM 107/71, 15 Ca 1268/ 7 Mart 1852. Lef 1-2.

719 Eren, a.g.e., s. 77-80. 720 BOA, Đ. MVL. 449/20038, 2 Z 1277/11 Haziran 1861. 721 BOA, Đ. DH. 603/42017, 28 Ş 1286/3 Aralık 1869. 722 BOA, A. MKT. MHM. 309/88, 22 Ra 1281/25 Ağustos 1864. 723

Ticaret mahkemelerindeki geçici üyelerin belirlenmesi, beldenin en muteber tacirlerince teşkil olunan bir meclis tarafından yapılırdı. Bu meclis, kanun doğrultusunda gerekli vasıflara haiz olanları tacirler arasından bir yıllığına seçerdi. Seçilen bu azaların isimleri meclisin diğer üyeleri gibi Bab-ı Ali’ye bildirilecekti. Bkz. M. Macit Kenanoğlu, Ticaret Kanunnâmesi ve Mecelle Işığında Osmanlı Ticaret Hukuku, Đstanbul: Lotus Yayınevi, 2005, s. 52-53.

724

1852-1859 arasında Đngiltere’nin Midilli fahri konsolosluğunu yapan Newton, Osmanlı tebaası ile Avrupalı devletlerin himayesinde bulunanlar arasındaki meselelerin bu mahkemede görüşüldüğünü ve ister adli ister cezai olsun yabancıların kendi konsolosları tarafından temsil edildiğini belirtir. Ayrıca Osmanlı Devleti ile Avrupa devletleri arasında yapılan anlaşma gereğince hiçbir yabancının, konsolosların bilgisi olmadan tutuklanıp muhakeme edilemeyeceğini belirtir. Konsoloslar cezai yargılama sürecinde nihai kararı etkileyecek şekilde iddialarda bulunur, onların meclisteki varlığı büyük haksızlıklara karşı bir kontrol mekanizması görevi görür zira bu süreçte oldukça etkindirler ve geri durmazlar ve eğer tepkileri dikkate alınmazsa bunu Đstanbul’daki büyükelçiliğe bildiriler ki bu Đngiliz elçiliğinin bu işe müdahalesi ise pek nadir olarak boşuna bir hareket olur. Charles Thomas Newton, Travels and Discoveries in the Levant, I, London, 1865, s. 74-75.

725

Karal, Osmanlı Tarihi, VI, s. 151.

726

Ayrıca Ticaret mahkemesi bulunmayan kazalarda, ticaret davalarının ticaret hükümlerince dava meclislerinde görülmesi kabul edilmişti. 1875 tarihinde Ticaret Mahkemeleri Ticaret Nezareti’nden alınarak Adliye Nezareti’ne bağlandı. Karal, Osmanlı Tarihi, VII, s. 170.

158

Stevens yetersiz de olsa Ticaret Meclisi’nin ticaretle ilgili sorunları halletmeye çalıştığını belirtmektedir.⁷²⁷

1864 Vilayet Nizamnamesi’nin 25. maddesinde her vilayette, Ticaret Kanununa uygun bir şekilde ve görevlerini kanunun öngördüğü ölçüde yapacak olan ve bir başkan ve birkaç azadan oluşan karma bir ticaret meclisi kurulması öngörülüyordu.⁷²⁸ Bu meclisler Sancak Meclislerinin aldığı kararları tekrar gözden geçireceklerdi.⁷²⁹ 1875 yılında imparatorlukta 120 ticaret mahkemesi çalışmaktaydı. Sahil şehirlerinde bulunan ticaret mahkemeleri kara ve deniz ticareti olmak üzere iki bölüme ayrılmıştı.⁷³⁰ 1867 yılından itibaren Trabzon’da da uygulanan bu nizamname uyarınca burada da ticaret meclisleri yeni nizamnameye göre düzenlenmiştir. Salnamelere göre 1869 yılında Trabzon Ticaret Mahkemesi bir başkan, iki üye ve bir kâtipten oluşmaktadır. Bunlar Mahkeme Reisi Ömer Efendi, aza Hacı Ahmet Efendi ve Kerkyan Estefan Ağa ile Mustafa Rikabi Efendilerdi.⁷³¹ 1871 Salnamesinde ise aynı üyelerin var olduğu fakat bunlardan başka ikinci kâtip olarak M. Şakir Efendi’yle karşılaşmaktayız.⁷³² 1873 salnamesine göre mahkeme reisi Đsmail Hakkı Efendi, eski ve seçilmiş azalar Şükrü Efendi, Vasilaki, Hacı Ali Hafız Efendi, Osman Efendi, Garabet ve Ohannes Ağalar ile Katip Mustafa Rikabi Efendi’dir.⁷³³

1874 yılından itibaren Ticaret Mahkemesi’nin üye sayısında bir artış ile karşılaşmaktayız. En azından bir başkan ve iki daimi azanın yanında seçilmiş dört yeni üye de bu tarihten itibaren Trabzon Ticaret Mahkeme’sinde yer almaya başlamıştır. Ticaret Mahkemesi, Mahkeme reisi Đsmail Efendi’nin yanında iki tabii aza M. Şevki ve Vasilaki Efendi, iki kâtip, Mustafa Rikabi ve Hafız Ethem Efendi, zabıt kâtibi Ahmet Sabit, mukayyid Şakir Efendi ile seçilen Ali Eşref Efendi, Osman Efendi, Garabet ve Ohannes Ağa’dan oluşmaktaydı.⁷³⁴ Meclisin bu yapısının ileriki yıllarda da devam ettiğini ve 1875

727

A&P. 1860, cilt, 65, 1860 Trabzon Ticaret Raporu, s. 191; Bu ticaret meclisinin hem Müslümanlar arasında hem de gayrimüslimler arasındaki ticari meselelere çözüm bulmaya çalıştığını görmekteyiz. BOA, A. MKT. UM. 164/10, 19 Z 1270; BOA, A. MKT. UM. 504/13, 1 R 1278/6 Ekim 1861; Şehirde ticaret mahkemesinin müteşekkil olmadığı zamanlarda ise kurulması yönünde yabancılardan da talep gelmekteydi. BOA, HR. TO. 199/25, 30 Mart 1861.

728

Shaw-Shaw, a.g.e., s. 123.

729

Mehmed Seyitdanlıoğlu, “Yerel Yönetim Metinleri III: Tuna Vilâyeti Nizâmnâmesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 5 (2) (1996), s. 67-81.

730

Davison, a.g.e., s. 46; Karal, Osmanlı Tarihi, VII, s. 170.

731

Vilayet dâhilinde Trabzon Sancağı’ndan başka Canik, Gümüşhane ve Giresun’da birer Ticaret Mahkemesi bulunmaktadır. TVS, 1286 (1869), s. 63. Bir sonraki salnameye göre Lazistan Sancağı’nda da bir Ticaret Mahkemesi kurulduğunu görmekteyiz. TVS, 1287 (1870), s. 69.

732 TVS, 1288 (1871), s. 75. 733 TVS, 1290 (1873), s. 64. 734 TVS, 1291 (1874), s. 65.

159

ile 1877 yılları arasında mahkemenin seçilmiş Müslüman üyelerindeki bazı değişimlerin dışında diğer bütün üyelerinin aynı kaldığını görmekteyiz.⁷³⁵