Trabzon Belediye Teşkilatı

Đdari birimler arasında karşımıza çıkan diğer bir kurum da Osmanlı şehirleri için yeni bir teşkilat olan belediyedir. Tanzimat öncesi dönemde günümüzdeki belediye hizmetlerini üstlenen ayrı bir kurum olmamakla birlikte belediyelerin bakmakla yükümlü olduğu işler resmi ve gayri resmi kurumlarca yerine getirilmekteydi. Fakat 19. yüzyılda Osmanlı Đmparatorluğu’nun dış dünya ile artan ticari münasebetlerine paralel olarak artan şehirleşme ve şehirlerin gösterdiği değişim yeni bazı hizmetlerin görülmesinde yeni bir örgütlenmeye gidilmesini zorunlu kıldı. Burada da daha önceki diğer kurumlarda da olduğu gibi Fransız örneğinde bir yapılanmaya gidildi. Zira bu süreçte karşımıza çıkan ilk örnek Đstanbul’daki Şehremaneti’dir.⁶⁷⁴ Bunun gibi Batı ile çok yönlü ilişkiler içinde olan Đzmir de belediye teşkilatının kurulduğu diğer bir yerdir.⁶⁷⁵ Burada bizim üzerinde duracak olduğumuz nokta belediye teşkilatlarının taşralarda da kurulması sürecinde Trabzon’un yerini ortaya koymaktır.

Belediyelerin Đstanbul dışındaki Osmanlı şehirlerinde oluşturulması sürecine baktığımızda burada da asıl adımın 1864 Vilayet Nizamnamesi sonrasında atıldığını

671

Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. VIII, s. 319.

672

Meclislerin teşkil edilmesiyle birlikte başka bir biçimde ortaya çıkan bu ikili ilişkide meclisler merkezi hükümeti yerel ihtiyaçlar hakkında bilgilendirmiş, sadece yerel otoriteleri değil yerel kaynaklardan da önemli bir gelir sağlayarak yolların iyileştirilmesi, kanalların limanların ve okulların yapılmasına ön ayak olmuştur. Aynı zamanda Tanzimatçıların merkeziyetçi eğilimlerini de bir açıdan dengeleyen meclisler pek çok yatırımın yapılmasında öncülük etmişlerdi. Shaw, Origins of Representative Government, s. 109.

673

Zira merkeziyetçiliğin taşradaki pek çok hizmeti aksattığı yönünde de bazı eleştiriler de yok değildir. 1848’de Trabzon’a gelen Layard Trabzon-Erzurum yolu hakkında izlenimlerini aktarırken bölgedeki yöneticilerin yolun bakımı ile yeterince ilgilenmediklerini, yolda meydana gelen hasarların ticareti günlerce durdurduğunu, bunun II. Mahmud’un merkeziyetçi politikalarının sonuçlarından biri olduğunu belirtmektedir. Layard ayrıca hükümetin kamu hizmetleri için verdiği paranın az olduğunu ve bunun yerine ulaşmadan müsrifçe harcanacağını belirtmektedir. Trabzon-Erzurum yolu hakkında da Layard, bu yolun yapımına başlandığını; fakat benzer diğer projeler gibi bunun da tamamlanmadan terk edileceğini yazmakta ve merkezden atanan valiler döneminin başında bazı hizmetlerin yerine getirilmediğini belirtmektedir. Bkz. Austen Henry Layard, Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon; with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert, London 1853, s. 5.

674

Bu konuda bkz. Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umûr-ı Belediye, c. I-II, Đstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Đstanbul 1995; Đlhan Tekeli-Đlber Ortaylı, Türkiye’de Belediyeciliğin Evrimi, ed. Ergun Türkcan, Türk Đdareciler Derneği Yayınları, Ankara 1978.

675

149

görmekteyiz. Bununla birlikte nizamname Fransız Commune sisteminden esinlenerek her köyü bir belediye dairesi saymak dışında şehir ve kasabalarda belediye örgütlenmesine ilişkin bir hüküm içermemekteydi.⁶⁷⁶ Đstanbul’un etkisiyle bazı şehirlerde belediye teşkilatı kurulmak istenince hükümet vilayet belediyelerinin kuruluş ve görevleri hakkında iki talimatname hazırlamıştır.⁶⁷⁷ Talimatnamelerin ikincisi 25 Temmuz 1867 tarihlidir.⁶⁷⁸ Dolayısıyla belediye teşkilatlarının Osmanlı şehirlerine teşkili için gerekli prosedürün hazırlandığı bu tarihten sonra belediye teşkilatları belli başlı yerlerde kurulmaya başlanmıştır.⁶⁷⁹ Bu talimatnamelere göre belediye bayındırlık, alt yapı hizmetleri, temizlik ve aydınlatma, narh ve çarşı pazar kontrolü, itfaiye ve kira kontrat tesciliyle ilgilenecekti. Teşkilatın başında bir reis olacak ve altı üyeden oluşacak bir meclise başkanlık edecekti.⁶⁸⁰ Hükümet memurları arasından atanan bu reis fahri olarak görev yapacaktı. Kendisine yardımcı olarak bir muavin veriliyordu. Bunların yanında kent merkezindeki mühendis ve hükümet tabibi meclisin diğer üyeleri idiler.⁶⁸¹

1864 Vilayet Nizamnamesi’nden sonra çıkarılan nizamnameler ile bir düzene oturtulmaya çalışılan belediyeler konusu 1871 Vilayet Nizamnamesi’nde daha esaslı bir şekilde ele alınmıştır. Bu nizamnamenin 111-129. maddeleri belediye teşkilatları ile ilgiliydi. Buna göre eskisi gibi bir reis, bir muavin, altı aza, memleket tabibi ve bir mühendis belediye meclisini oluşturuyordu. Bir kâtip ve bir de sandık emini ile gerektiği kadar hizmetliden oluşan bir teşkilat öngörülmekteydi. Belediyelerin azaları “sunûf-ı muhtelife ve eshab-ı emlak ve arazi”den olacak ve iki yıllığına hizmet edecek ve ikinci kez

676

Nizamnamenin dördüncü maddesinde, “Her kazâ kurâya münkasım olub her kariyede aşağıdaki bendlerde beyân olunan vechile bir idâre-i belediyye olacakdır. Bazı kurânın ictimâ’ından hâsıl olan küçük dâ’ireler hasbe’l-mevki müstakil kaza olamayub diğer bir kazaya ilhakan idâre olunur ve bunlar nâhiye i’tibâr kılınur” denilmektedir.

677

Nizamnamelerin 9 bentlik olan ilki, “Vilayette Belediye Meclislerinin Sûret-i Tertibi ve Memurlarının Vezâifi Umumiyesi Hakkında Talimat” diğeri de 16 bentlik “Vilayette Devair-i Belediye Meclislerinin Vezaifi Umumiyesi Hakkında Talimat” adı altında yayınlanmıştır.

678

Çadırcı, Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, s. 275.

679

Gerçekten de bu tarihlerde yani 1284-1285 (1866-1867) tarihlerinde Tuna Vilayeti’ndeki bazı yerlerde, Beyrut ve Halep gibi önemli Osmanlı şehirlerinde belediyelerin tesis edildiği görülmektedir.

680

Türkçe okuryazar ve otuz yaşını geçmemiş olma şartının yanı sıra meclis üyesi olabilmek için diğer meclislerde de gördüğümüz gibi bir servet sahibi olma şartı arandığı görülmektedir. Vilayet ve Liva merkezlerindeki belediye meclisleri üyeliği için senede en az 500, kaza merkezlerindeki belediye meclis üyeliği için 150 kuruş vergi vermek gerekmekteydi. Fakat 1867 yılında çıkarılan talimatnamelerde yer alan bu kriterin 1871 Vilayet Nizamnamesinde “eshâb-ı emlâk ve araziden” ve 1877 Vilayet Belediye Kanunu’nda “ashab-ı emlakten” şeklinde biraz daha genişletildiğini görmekteyiz. Fakat yine de bu madde belediye meclislerini de Đdare Meclisleri gibi eşrafın hakim olduğu bir kurul haline getirmiştir. Bkz. Seyitdanlıoğlu, 1871 Vilayet Nizamnamesi, s. 89-103; Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, c. IV, Đstanbul: Đstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1995, s. 1659.

681

Ortaylı, Osmanlı Mahalli Đdareleri, s. 173-175; Çadırcı, Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, s. 275-276.

150

seçildiklerinde ise her yıl yarısı değiştirilecek ve yerlerine yenileri seçilecekti.⁶⁸² Bunun gibi belediyenin çalışma usulü, gelirleri ve görevleri gibi değişik hususlar bu nizamnamede ayrıntılı bir şekilde açıklandı. Fakat belediye idaresi için hazırlanmış asıl belge 1877 tarihli Vilayat Belediye Kanunu’dur. Bu kanun belediyelerin görevlerini, vazifeleri yerine getirmek üzere belediyelere sağlanacak gelirleri, belediyelerce verilecek cezaları, belediye memurlarının vazifeleri ve belediyelerce yapılması yasak olan işleri de düzenliyordu.⁶⁸³ Belediye teşkilatına dair pek çok hususu açıklayan bu kanun Cumhuriyete kadar geçerliliğini korumuştur; fakat yukarıda da görüldüğü gibi birbirini tamamlayan nizamnamelerle görev ve yetki ve sorumlulukları belirlenen belediyelerin taşra idaresinde etkili birer organ haline geldiklerini söylemek güçtür. ⁶⁸⁴

Teorik olarak bu çıkan kanunlar ile bu şekilde bir gelişim gösteren belediye teşkilatlarının Trabzon’da da nasıl bir yapı sergilediğine baktığımızda belediyelerin kurulması ve çalışmasını belirleyen kanunların çıkmasından hemen sonra Trabzon’da da belediyenin kurulmuş olduğunu görmekteyiz. Zira kaynaklar belediyelerin öncelikle önemli sahil şehirlerinde kurulduklarını belirtmektedir. Bu bakımdan bu dönemde belli başlı sahil şehirlerinden bir olan Trabzon’un da belediye teşkilatı ile tanışan ilk yerlerden biri olduğu görülmektedir. Bununla birlikte belediyenin kuruluş tarihi ile ilgili kesin bir tarihe henüz ulaşılamamıştır. Bu konuda elimizdeki tek kaynak 1869 tarihli salnamedir. Salnamelerde yer alan bilgilerin bir yıl öncesini ihtiva ettiği kabul edilirse⁶⁸⁵ Trabzon’da

682

Üye sayısı 1877 Vilayat Belediye Kanunu’nda mahallin büyüklüğüne ve nüfusun oranına göre altıdan on ikiye kadar değişmekteydi. Fakat asıl dikkat çeken nokta ise daha önce iki yıllığına seçilen üyelerin burada dört yıllığına seçilmelerinin ve her iki yılda bir yarısının değişmesinin öngörülmesiydi. 1877 Vilayat Belediye Kanunu için bkz. Ergin, Umûr-ı Belediyye, c. IV, s. 1658-1671.

683

Murat Küçükuğurlu, Erzurum Belediye Tarihi, Đstanbul: Dergâh Yayınları, 2008, s. XXV; Nizamnamelere bakıldığında Belediye teşkilatı ile diğer idari birimler arasında bir bağ olduğu görülmektedir. Zira bu nizamnamede bu bağın, senede iki defa mahalli idare meclisi ile belediye meclisinin birleşmesinden ortaya çıkacak bir Cemiyet-i Belediye vasıtasıyla daha da kuvvetlendiği görülmektedir. Başındaki reisin de bir devlet memuru olmasından da anlaşılacağı gibi belediyelerin gerek idari gerekse de mali bir özerkliği yoktu ve merkezi hükümet örgütünün bir parçası olarak düşünülmüşlerdi. Bkz. Bkz. Ergin, Umûr-ı Belediyye, c. IV, s. 1664; Ortaylı, Osmanlı Mahalli Đdareleri, s. 177.

684

Birçok kentte belediyeler bazı vergileri toplayan birer kuruluş olmaktan öteye gidemediler. Bunun yanında teşkilat içinde yeterli bilgili personel eksikliği en sık rastlanılan bir durumdu. Belki de bunların ötesinde en önemli sorun belediyelerin mali güçsüzlüğü idi. Belediyeye tahsis edilen mali kaymakların azlığı ve bu kaynakların da merkezi hükümetin kontrolü altında kullanılması teşkilatı başından beri zayıf bir duruma sokmuştur. Gerçekten de 1877 Belediye Kanunu’nun beş başlık altında topladığı belediye varidatına bakıldığında belediyenin gelirleri, devletçe belediyeye tahsis olunacak ve belediyenin koyacağı bazı vergiler; bazı bayındırlık hizmetlerinden artan paradan elde edilecek gelirden; bazı nakdi cezalardan alınacak gelirden; kantar, çeki, kilo ve konturato ile hayvan kesiminden ve alım satımından alınacak olan vergiler, belediyeye terk edilen diğer vergiler ve belediyeye yapılacak olan hibe ve yardımlardan ibaretti. Bkz. Ergin, Umûr-ı Belediyye, c. IV, s. 1664.

685

Trabzon Vilayeti’nin ilk salnamesi olan 1869 Salnamesi’nin ikinci sayfasında, Trabzon Vilayeti’ne ait bir salname çıkarılması gerektiği vilayet dâhili ile ilgili olarak salnameye eklenmesi gereken bazı bilgilerin

151

belediye teşkilatı 1868 yılında veya bu tarihten önce kurulduğu ortaya çıkar.⁶⁸⁶ Yukarıda da gördüğümüz üzere taşra belediyelerinin kurulmasına ilişkin hazırlanan nizamnameler 1867 ortalarında hazırlanmıştır. Bu dönemde Trabzon Vilayeti için karşılaştığımız diğer bir gelişme de 1864 Vilayet Nizamnamesi’nin de bu dönemde yani 1867 yılının ortalarında Trabzon’da uygulanmasıdır. Buradan hareketle Trabzon’da belediye teşkilatının 1867 yılının ikinci yarısında veya 1868 yılında kurulmuş olması muhtemeldir.⁶⁸⁷

Salnamelerden takip ettiğimiz kadarıyla Trabzon Daire-i Belediyye’sine baktığımızda 1869 yılında belediye reisinin Arazi Memuru Feyzi Efendi, azaların Karantina Memuru Hacı Halil Efendi, Mustafa Ağa, Artin Ağa, Banika Ağa Abdülhamid Efendi diğer üyelerin ise bir kâtip ile memleket tabibi Mösyö Lion olduğunu görmekteyiz.⁶⁸⁸ Feyzi Efendi iki yıl daha belediye reisi olarak kalmıştır. Bu ilk teşkilata baktığımızda aza sayısının dört olduğunu ve bunların ikisinin Müslim ikisinin de gayrimüslim oldukları görülmektedir. Buradan teşkilatın ilk dönemlerinde aza sayısının istenilenden aşağı olduğu anlaşılmaktadır. Zira nizamnamelerde azaların değişik cemaatlerden seçilmesi istenmekteydi ki, 1870 salnamesinde aza sayısının altıya çıktığı ve Trabzon’daki belli başlı üç gayrimüslim cemaat temsilcisinin; Katolik milletinden Pedros Ağa, Rum milletinden Banika Ağa ve Ermeni milletinden Artin Ağa’nın diğer üç Müslüman üyenin yanında mecliste aza oldukları;⁶⁸⁹ fakat bu dengenin zaman zaman bozulduğu ve meclisteki Müslüman üyelerin daha fazla olduğu görülmektedir.⁶⁹⁰

toplanmasının epey vakit aldığı ve bazılarının da noksan olduğu bundan dolayı bu noksanların giderilmesine çalışılmayıp Muharrem 1286 (Nisan/Mayıs 1869) tarihine girildiği için eksiklerinin gelecek sene tamamlanmak üzere salnamenin basıldığı belirtilmektedir. Dolayısıyla buradan hareketle gerek burada Muharrem 1286 tarihinin belirtilmesi ve gerekse de gerekli bilgilerin toplanmasının zaman aldığının belirtilmesi bize salnamenin büyük oranda bir önceki yıl olan 1868 yılının bilgilerini içerdiğini göstermektedir. TVS, 1286(1869), s. 2.

686

Rasim Şimşek, Trabzon Belediye Tarihi I Osmanlı Dönmemi, Trabzon: Trabzon Belediyesi Yayınları, 1993, s. 64; Okuyan, a.g.t., s. 154.

687

Böyle olmakla birlikte 1864 Vilayet Nizamnamesi’nde tam olarak ortaya konulmayan ve daha sonra çıkarılan ayrı nizamnameler ile eksikliği tamamlanan vilayet teşkilatının bir bütün olarak Trabzon’da uygulandığını, yani belediye teşkilatının da aynı anda yeni nizamname ile uygulamaya konulduğunu düşünmek de mümkündür. Zira Gümüşhane’ye bağlı iki kaza, Torul ve Şiran, haricinde vilayet dâhilindeki tüm sancak ve kazalarda 1869 yılı itibarı ile birer belediye dairesi bulunması bu kanıyı güçlendirmektedir. 1869 yılında Gümüşhane’ye bağlı görünen iki kazada, Kelkit ve Torul’da belediyenin henüz teşkil olunmadığı belirtilmiştir. TVS, 1286 (1869), s. 57-58.

688

TVS, 1286 (1869), s. 37.

689

TVS, 1287 (1870), s. 34; Nizamnamelerin üyeler konusundaki hükümlerine karşın Müslim-gayrimüslim üye oranına çoğu yerde dikkat edilmemiştir. Ortaylı, Osmanlı Mahalli Đdareleri, s. 176.

690

1871 ve 1872 salnamesinde 3 Müslüman 2 gayrimüslim; 1873 ve 1874 salnamelerinde Müslim ve gayrimüslim üçer aza ile bir eşitliğin; 1875 yılında ikişer azanın ve 1876 yılında da üçer azanın belediye meclisinde bulunduğu görülmektedir. Bununla birlikte aza sayısı zaman zaman dokuza bile ulaşmaktadır.

152

Gerek liva idare meclisleri ve gerekse de vilayet idare meclislerinde de gördüğümüz gibi belediye meclisi üyeliğinde bulunanların da Trabzon’un eşraf ve ayanından kimseler olduğunu görmekteyiz. Zira bunda yukarıda da değindiğimiz gibi aza olmanın önkoşullarından biri olan yıllık belli bir miktar vergi vermek şartı etkili olmuştur. Bu kimselere örnek vermek gerekirse 1869-1872 yıllarında aza görülen Mazlumyan Artin Ağa,⁶⁹¹ 1871-1872’de aza olan Hacı Đbrahim Efendi ve Hacı Mustafa Efendi,1873-1874’te aza olan Hacı Simyon Ağa ile 1874’te aza görünen Culhazâde Hacı Hüseyin Efendi yine Sırrı Paşa’nın hazırladığı rapora göre Trabzon’un önemli tüccar ailelerindendir.⁶⁹² Azaların yanında belediye reislerine baktığımızda bunların da bazılarının Trabzon’daki ileri gelen kimselerden olduğu görülmektedir. Đlk belediye Reisi olan Arazi Memuru Ali Rıza Efendi,⁶⁹³ 1872’de reis olan Hacı Halil Efendi ve 1873-1881 arasında yedi yıl başkanlık eden ve emlak ve serveti olmadığı belirtilen Ali Rıza Efendi dışındaki belediye reislerinden 1874’te Hacı Derviş Ağa⁶⁹⁴ ve 1877’de reis olan Eyüpzade Ali Galip Efendi gibi başkanlar da yukarıda belirttiğimiz grubun içindedirler.

Tablo10: 1869-1881 Arası Trabzon Belediye Reisleri

Feyzi Efendi 1869-1871 Ali Rıza Efendi 1876

Hacı Halil Efendi 1872 Eyüpzade Ali Galip

Efendi

1877

Ali Rıza Efendi 1873 Ali Rıza Efendi 1878-1881

Hacı Derviş Ağa 1874-1875

Kaynak: 1869-1881 Trabzon Vilayeti Salnameleri

Trabzon belediye teşkilatının yapısına baktığımızda önceleri sınırlı sayıda üyeden kurulan bu teşkilatın zamanla geliştiği ve yeni üyelerin buraya dahil olduğunu görmekteyiz. Belediye reisine bir muavin yardımcı olmaktadır. 1867 yılındaki

TVS, 1288(1871), s. 40; TVS, 1289 (1872), s. 37; TVS, 1290 (1873), s. 38; TVS, 1291 (1874), s. 38;TVS, 1292 (1875), s. 50; TVS, 1293 (1876), s. 50; TVS, 1296 (1879), s. 54

691

Artin Ağa 1872-1874 arasında Vilayet Đdare Meclisi azası olarak görünmektedir. Dolayısıyla Artin Ağa 1872 yılında hem belediye meclisi üyesi hem de vilayet idare meclisi üyeliği görevinde bulunmuştur. TVS, 1289(1872), s. 31,37.

692

BOA, Y. PRK. UM, 2/40, 7 L 1297/12 Eylül 1880; TVS, 1286 (1869), s. 37; TVS, 1287(1870), s. 34; TVS, 1288 (1871), s. 40; TVS, 1289 (1872), s. 37; TVS, 1290 (1873), s. 38; TVS, 1291 (1874), s. 38.

693

Uzun süre Trabzon belediye reisi olan Ali Rıza Efendi’nin belediye hâsılatından para harcamakla suçlandığını görmekteyiz. BOA, BEO, AYN.d., no.932, s. 38. 24 Ra 1290/22 Mayıs 1873.

694

Mazlumyan Artin Ağa örneğinde de görüldüğü gibi 1869-1870 arasında Vilayet Đdare Meclis azası olarak görünen Hacı Derviş Ağa’nın bu görevinden sonra 1874-1875 yıllarında belediye reisliği yapması ve 1875-1876’da Vilayet Đdare Meclisi azası olan Maryan Filyos Efendi’nin 1879’da Belediye Meclisi azası olması bize yerel eşrafın değişik idari kademelerde değişik görevlerde bulundukları ve idari mekanizma içindeki etkinliklerini bir şekilde sürdürdüklerini göstermektedir. TVS, 1268 (1869), s. 27; TVS, 1287 (1870), s. 27; TVS, 1288 (1871), s. 33; TVS, 1292 (1875), s. 42; TVS, 1293 (1876), s. 42; TVS, 1296 (1879), s. 54.

153

talimatnamelere göre mühendis ve tabib belediye meclisinin doğal üyesiydi. Fakat salnamelerde meclis üyesi olarak mühendis görünmemektedir. Bunun yanında belediyedeki tabiplik görevinin 1869-1870’te memleket tabibi Mösyö Lion, 1871-1873’te Karantina tabibi Mösyö Alkardi, 1874’te de Lazari Efendi; 1876’da da tabip Andonaki Efendi tarafından yerine getirildiği görülmektedir. Nitekim zamanla belediye teşkilatı içindeki sağlık hizmetlerinin geliştiği ve baytar gibi yeni görevlilerin teşkilata dâhil oldukları görülmektedir.

Belediyenin maaşla atanan üyelerinden biri olan Sandık Emini para ve muhasebe işlerini yürütmektedir. Trabzon’da 1875 yılından sonra sandık emini yerini Beytül Mal Müdürüne bırakmış ve belediyenin bütün muhasebe işleri bu memurluk tarafından yürütülmüştür. Sandık emini ise vezne hizmetlerinde kullanılmıştır.⁶⁹⁵ Bundan başka belediyenin yazı işlerinden kâtipler sorumludur. 1875 yılında, sözleşme işlemlerine bakan Konturat Kâtipliği’nin ve yangın söndürme işlerini yürüten Tulumbacıların teşkilata dâhil olduğunu görmekteyiz. Buna göre belediye bünyesinde bir tulumbacıbaşı ve on iki nefer bulunmaktadır. Fakat şehirde yangınlara karşı alınan tedbirlerin daha eski olduğu şehirde bir tulumba örgütünün olduğunu anlaşılmaktadır.⁶⁹⁶

Belediye örgütünde karşılaştığımız diğer bir teftiş memurlarıdır. Nitekim ilk zamanlarda birkaç liman şehri dışında çarşı pazar teftişi belediyelerin kavasları veya zabıtaları tarafından değil bölgenin polis ve zaptiyesi tarafından yapılmaktaydı. Trabzon’da belediye teşkilatı içinde 1876 yılına kadar bir teftiş memuru görünmemektedir. Bu yıl ise teşkilatta dört teftiş memuru görevlidir.⁶⁹⁷ Yine bu tarihte Hüseyin Ağa adında bir Su Memuru bulunmaktadır. Bu görevli belediye hizmetlerinin en önemlilerinden biri olan kentin içme suyu ile ilgilenmektedir. 1875-1876 yıllarında belediye teşkilatı içinde hükümet tercümanı olarak Mika Efendi bulunmaktadır.⁶⁹⁸ Fakat belediyenin çalışma esaslarını belirleyen kanunlarda tercümanın meclis üyeliğine dair bir bilgi yer

695

TVS, 1293 (1876), s. 50; Okuyan, a.g.t., s. 156.

696

Bu konuda çalışmanın 4. Bölümünde Beledi Hizmetler Kısmına bakınız.

697

Salnamelerin de bize gösterdiği gibi ilk dönemlerde belediyenin barındırdığı personel itibarı ile istenilen etkinlikte olduğunu söylemek güçtür. Belediye teşkilatını düzenleyen değişik kanunların öngördüğü etkili bir belediye idaresine Trabzon’da genişleyen bir örgütlenme ile zamanla ulaşıldığını görmekteyiz. Fakat yine de gerek personel eksikliği gerekse de şehrin gelişmesi ile ortaya çıkan yeni sorunlar belediyeyi etkili bir şekilde faaliyet göstermekten alıkoymuştur ki gerek arşiv belgeleri gerekse de diğer kaynaklar incelediğimiz zaman dilimi içinde belediye öncülüğünde yapılan faaliyetler konusunda oldukça cılızdır.

698

154

almamaktadır. Bundan dolayı hükümet tercümanının bazı durumlarda belediye meclisine katıldığı ve bundan dolayı üye olarak göründüğü anlaşılmaktadır.⁶⁹⁹

Üyeleri hakkında bu şekilde bir değerlendirme yaptığımız belediyenin incelediğimiz dönem içinde şehirde ne derece etkili bir kurum olduğu konusunda bir tespit yaptığımızda, bu dönemde şehirde pek çok bayındırlık faaliyetinin yapıldığını fakat bunlarda belediyenin rolünün tam olarak belirgin olmadığını görmekteyiz. Bu hizmetlere bazı örnekler vermek gerekirse: Emin Muhlis ikinci valiliği döneminde şehrin içinden geçen ve batıya doğru uzanan bir şose yaptırdı. Yolun geçtiği yerdeki ve hükümet konağı çevresindeki kale duvarlarını ve kale kapılarını yıktırdı.⁷⁰⁰ Daha sonra bu yolun Akçaabat’a kadar uzatılması için çalışmalar da yapılmıştır.⁷⁰¹ Diğer bir çalışma da Ahmet Rasim Paşa’nın valiliği döneminde Meydan-i Şarki’nin ıslah edilmesiydi.⁷⁰² Bunların yanında hükümet konağının yeniden inşa edilmesi öne çıkan bayındırlık faaliyetleri de vardır.⁷⁰³ Kaynaklarda belediye öncülüğünde yapılan faaliyetler hakkında, Belediye Reisi Ali Galip Efendi’nin aracılığı ve halkın yardımıyla Ortahisar Camisi’ne bir musalla taşı yaptırılmasından başka bilgi yoktur.⁷⁰⁴ Fakat vilayetteki diğer belediyelere baktığımızda bazı örnekler bize bunların bazı bayındırlık hizmetlerinden sorumlu olduklarını göstermektedir. Mesela Giresun’da bulunan hapishanenin yapım masraflarının belediye dairelerinden tahsil edilmesi gerektiği belirtilmekteydi.⁷⁰⁵ Bunun gibi Maçka Nahiyesi’ne yapılacak olan hükümet konağının masrafının belediyelere ait olan vergilerden karşılanması istenmekteydi.⁷⁰⁶

Dolayısıyla buradan hareketle belediyelerin kuruluşlarını izleyen zamanlardaki faaliyetleri ve şehir idaresindeki etkinliklerine ilişkin bilgilerin azlığı belediyelerin, kaynaklarda da belirtildiği gibi ilk dönemlerde imparatorluğun pek çok yerinde sadece kâğıt üzerinde kurumlar olduğu kanısını desteklemektedir.⁷⁰⁷ Öncelikli olarak gerekli personel eksikliği, mali güçsüzlük, teşkilatın vilayet ve liva yönetiminin belediyeye 699 Şimşek, a.g.e., s. 83. 700 Goloğlu, a.g.e., s. 132. 701

BOA, BEO, AYN. d., no: 932, s. 154. 20 S. 1291/20 Nisan 1874.

702

Şakir Şevket, a.g.e., s.134; BOA, BEO, AYN. d., no: 932, s. 172, 175, 218, 249.

703

Yazıcı, a.g.m., s 949-955.

704

Şakir Şevket, a.g.e., s. 133.

705

BOA, BEO, AYN. d., no: 928, s.130. 17 Z 1285/31 Mart 1869; BOA. A. MKT. UM. 440/37, 17 Z 1285/31 Mart 1869.

706

BOA, BEO, AYN. d., no: 930, s.37. 1 M 1286/ 13 Nisan 1869.

707

Đmparatorluğun önemli şehirlerinden biri olan Selanik de belediye teşkilatı ile erken tarihlerde karşılaşan bir şehirdi. Anastassiadou, a.g.e., s. 162-163.

155

müdahil olmasından kaynaklanan bu durum zamanla aşılmıştır. Sınırlı bir bütçe ve dar bir faaliyet alanı olan belediyeler 1877 Belediye Kanunu ile çalışma alanlarını sağlık ve