Gayrimüslimlerin Ülke Dışına Göçü

19. yüzyılda Osmanlı coğrafyasında görülen demografik hareketlerin biri de boyutları her ne kadar Müslümanların Osmanlı ülkesine olan göçü kadar büyük olmasa da gayrimüslim Osmanlı tebaasının ülke dışına göç etmesiydi.³⁸² Yukarıda Müslümanların Osmanlı ülkesine girişte önemli bir konumda yer aldığını gördüğümüz Trabzon yine bu karşı göç hareketinin görüldüğü yerlerden biri haline geldi. Her ne kadar gayrimüslimlerin ülke dışına göçleri hakkında yeteri kadar çalışma olmasa ve bu göç hareketinin boyutları çok açık olmasa da vilayet merkezi olan Trabzon’da özellikle yüzyılın ikinci yarsında görülen bu göç hareketlerini Trabzon Vilayeti’nin Rusya’ya olan yakınlığı, Rusların Osmanlılara karşı olan savaşlarında biraz daha ilerlemeleri ve Osmanlı gayrimüslim toplumu içindeki faaliyetleri çerçevesinde değerlendirildiğinde özellikle yüzyılın sonlarında ve imparatorluğun son dönemlerindeki gelişmelere zemin hazırladıkları anlaşılmaktadır. Burada en önemli aktör şüphesiz Rusya idi. Rus işgalinin 1828-1829 savaşında Gümüşhane’ye kadar ilerlemesi ve Rusların bölgedeki gayrimüslim halk ile temas etmesi özellikle Kırım Savaşı’ndan sonra açık bir şekilde görülen bir dizi sosyal hadisenin yaşanmasına neden oldu. Göç edenlerin çoğunlukla Osmanlı tebaası Rumlar olduğu göz önüne alındığında Rusların bölgedeki Rumlar ile teması ve savaşı sona erdiren Edirne Antlaşması ile Yunanistan’ın bağımsız bir devlet olmasının en önemli kırılma noktası olduğu görülmektedir.³⁸³

Owen, a.g.t., s. 42; Bu bakımdan 1863 göçünün aksine Đngiliz ve Fransız konsoloslarının Trabzon’daki idarecileri sürekli takdir etmeleri idareciler ile konsoloslar arasındaki ilişkiler açısından ilginçtir.

382

Bu konuda Osmanlı ülkesinde görülen göçleri, Balkanlardan Rusya’ya doğru olan; Anadolu’dan Kafkaslara doğru olan ve Osmanlı Ülkesinden Amerika’ya doğru olan göçler şeklinde sınıflandırmak mümkündür. Bkz. Nedim Đpek, Đmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Trabzon: Serander Yayınları, 2006, 269-307; Karpat, Osmanlı Nüfusu, s. 277-299.

383

Yerasimos bölgedeki Rumlar için Gümüşhane’nin geçici olarak işgalinin Yunan devletinin bağımsızlığından daha etkili olduğunu belirtmektedir. Bkz. Stéphane Yerasimos, “La Communauté Grecque de Trabzon au XIXe Siécle”, CIEPO VII. Sempozyum Bildirileri, Ankara: TTK, 1994, s. 24; Ayrıca bkz.

82

Bölgeden olan göçlerde en etkili olan unsur şüphesiz Rusların politikalarıydı. Daha 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Kurum bölgesinden binlerce Rum Rusya’ya göç etmişti.³⁸⁴ Bunun gibi diğer savaşlar da Anadolu’da gayrimüslimler ile Osmanlı otoriteleri arasındaki gerilimi arttırmış ve Rumların Rus Đmparatorluğu’na göç etmesine neden olmuştur.³⁸⁵ Karpat’a göre 19. yüzyılda Müslümanların Osmanlı ülkesine ve gayrimüslimlerin de Rusya’ya doğru olan göçün küçük çaplı bir Osmanlı-Rus nüfus mübadelesi niteliği kazanmaya başlamıştı.³⁸⁶ Bilhassa Islahat Fermanı’nın ilan edilmesi sonrasında bölgedeki gayrimüslimlerin yeni haklar elde etmesiyle birlikte daha da artan bu göçlerin nedenlerini genel olarak Rus politikaları, sosyal ve ekonomik nedenler ile güvenlik problemleri başlıkları altında incelemek mümkündür.

Đlk olarak değinmememiz gereken unsur Rusya’nın politikalarıdır. Rusya’nın Trabzon’daki konsolosları yüzyıl boyunca faal bir şekilde bölgedeki Ortodoks halkı göçe teşvik etmiş ve Rus devleti göç eden bu halkı Kırım ve Kafkasya’da iskân etmek istemişti. Gayrimüslimlerin Kırım ve Kafkasya’yı iskân mahalli olarak düşünmesi aslında Rusya’nın iskân siyasetinden kaynaklanıyordu. Rusya Müslümanların boşalttığı bu yerleri bayındır tutabilmek ve bölgenin gelişmesini sağlamak için çiftçi ve gayrimüslim insan gruplarına ihtiyacı vardı. Rusya bu insan açığını kapatmak için Rus, Kozak Ermeni ve Alman³⁸⁷ göçmenlerin yanında Kuzey Anadolu’daki gayrimüslimleri de Kafkasya’ya göç ettirmeyi planladı.³⁸⁸ Bu süreçte en önemli görev ise Osmanlı şehirlerindeki Rus konsoloslara düşüyordu.³⁸⁹ Trabzon’daki konsoloslukların en eskisi olan Rus konsolosluğu da bu

Özgür Yılmaz, “Pontus Meselesi’nin Tarihsel Kökenleri: XIX. Yüzyılda Trabzon Rumları Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, XXXI, (2008), s. 161-196.

384

Bryer, The Crypto-Christians of the Pontos, s. VII-26-27. 385

Neal Ascherson, Karadeniz, çev. Kudret Emiroğlu, Đstanbul: Đş Bankası Yayınları, 2002, s. 235-236.

386

Karpat, Osmanlı Nüfusu, s. 110-111; Artemis Xanthopoulou-Kyriakou, “The Diaspora of the Greeks of the Pontos: Historical Background”, Journal of Refugee Studies, 4, (1991), s. 359.

387

Fransız konsolosunun 20 Mart 1865 tarihli Çerkeslerin göçü üzerine hazırladığı rapora göre Rusların Çerkeslerden boşalttığı yerleri nüfuslandırmak için yapmış olduğu girişimler şimdiye kadar başarısızlığa uğramıştır. Rus yetkililer Almanlara bu ülkenin sahip olduğu maden, orman ve tarım alanları ile şimdiye kadar el değmemiş bir ülkede hızla zengin olmayı vaad etmiş fakat Rusların bu planları hayal kırıklığı ile sonuçlanmıştır. AMAEF, CADN, Trébizonde, c. 9, Schefer’den Moustier’ye, 20 Mart 1865; Rusların bu göçü teşvik etmelerinde en önemli etken ekonomik kaygıları idi. Đbrahim Serbestoğlu, “Kırım Savası Sonrasında Samsun’da Göç ve Göçmen Sorunu”, Geçmişten Geleceğe Samsun, 1, Samsun: Samsun Samsun Büyükşehir Belediyesi Yay. 2006, s. 84.

388

Đpek, a.g.e., s. 284.

389

Rusya istediği yerde konsolosluk kurma hakkını Küçük Kaynarca Antlaşması’nın 11. maddesine göre elde etmişti ki bu hakla birlikte Rusya, etkilerini 19. yüzyıl sosyal ve ekonomik hayatta görülen dengesizliklerin, huzursuzlukların ve entrikaların bir açıdan kaynaklarından biri olan Osmanlı Đmparatorluğu’ndaki en yaygın konsolosluk ağını tesis ettiler. Đlber Ortaylı, “XVIII. Yüzyıl Türk-Rus Đlişkileri”, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Đktisadi ve Sosyal Değişim, Makaleler, I, Ankara: Turhan Kitabevi, 2004, s. 385.

83

dönemde en faal kurumdu.³⁹⁰ Rus konsolosların gayrimüslim Osmanlı vatandaşları üzerinde yapmış olduğu faaliyetler şehirdeki diğer konsolosların raporlarında açık bir şekilde görünüyordu. Bölgede Rusya’nın yayılması karşısında çıkarları en fazla zedelenecek ülke olan Đngiltere’nin Trabzon’daki temsilcileri Rus konsolosunun faaliyetlerini yakından takip etmekteydi. Aynı şekilde Fransız konsolosu da Rus konsolosunun entrikalarından bahseden raporlar kaleme alıyordu. Rus konsolosların en önemli faaliyetleri “himaye sistemi”³⁹¹ çerçevesinde gerçekleşmekteydi. Rus konsolosları Osmanlı tebaası Rum ve Ermenileri kendi himayelerine almak için ellerine geçen her fırsatı değerlendirmeye çalıştılar. Her ne kadar himaye sisteminin politik bir tarafı olsa da özellikle ticari ilişkilerde Trabzon’da tüccar sınıfı arasında büyük bir eşitsizlik ortaya çıkarıyordu.³⁹² Himaye altına alınanlar yabancı statüsü kazanıp ekonomik avantaj sağlamanın yanında Osmanlı mahkemelerinde yargılanmaktan da kurtuluyordu. Rusların bu suiistimalleri özellikle 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sonrası daha belirgin bir hale geldi ve özellikle Kırım Savaşı sonrasında daha da arttı. Stevens Kasım 1857 tarihli raporunda, Santa bölgesinden çoğunluğu taş ve duvar ustası, inşaatçı olan yaklaşık 600 Rum ailenin, Trabzon’daki Rus konsolosunun bölgedeki liman ve şehir inşaat faaliyetlerinde iş bulma garantisi verdiği Rusya’nın Karadeniz sahilindeki Poti şehrine gitmeye hazırlandığından bahsetmekteydi.³⁹³ Fransız konsolosun Ocak 1858 tarihli raporu

390

Bu göç döneminde Trabzon’da Rus konsolosu olarak görev yapan Machenine (Moşnin) hem Kafkas göçmenlerin Osmanlı ülkesine taşınması ve buranın bir an önce boşaltılması hem de Osmanlı ülkesinden buraya göç ettirilecek olan gayrimüslimlerin organize edilmesi gibi iki boyutlu bir görev üstleniyordu. Suhumkale’ye gemi gönderip buradan Kafkas göçmen aldırırken daha sonra aynı yerlere gayrimüslim Osmanlı tebaasını göndermeye çalışıyordu. AMAEF, Paris, CCC, Trébizonde, c.3, Schefer’den de Lhuys’a, 3 Temmuz 1863.

391

19. yüzyıl Osmanlı sosyal hayatının en ilginç konularından birini oluşturan Himaye Sitemi hakkında bkz. Salahi R. Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara: TTK, 1993, s.197; Himaye sisteminin Trabzon’daki etkileri hakkında yapılmış en önemli çalışma için bkz. Turgay, Trade and Merchants, s. 287-318; Turgay, a.g.t., s. 215-228; Ayrıca bkz. Timur Kuran, “The Economic Ascent of The Middle East’s Religious Minorities: The Role of Islamic Legal Pluralism”, Journal of Legal Studies, 33, (2004), s. 475-515.

392

Đngiliz Konsolosu Stevens’ın Mayıs 1848 tarihli raporuna göre Trabzon’da Hıristiyanlar ve özellikle de Rumlar son birkaç ay içinde Rus himayesine girmişti. Bunların hepsi Gürcistan ile ticaret yapan tüccarlardı ve Rus himayesine girmelerindeki başlıca amaçları ticaretlerini daha avantajlı hale getirip vergi muafiyeti elde etmekti. Stevens bunun büyük bir suiistimal olduğunu ve Osmanlı hükümetinin zararına olduğunu belirtikten sonra eğer bir şey yapılmazsa birkaç sene içinde tüm reayanın Rusya’nın eline geçeceği uyarısını yapıyordu. FO, 524/8 ve FO, 195/294’ten naklen Turgay, a.g.t., s. 218; Salahi R. Sonyel, “Osmanlı Đmparatorluğu'nda Koruma (Protege) Sistemi ve Kötüye Kulanılışı”, Belleten, LV (213), (1991), s. 364.

393

PRO, FO, 524/10. Stevens’ın 10 Kasım 1875 tarihli raporu; Ayrıca bkz. Bryer, Crypto Christians, s. VII/42; Temelde Bryer’ın makalesindeki Đngiliz arşiv kaynaklarına dayanarak bu dönemde Trabzon Vilayeti’den görülen din değiştirme olgusu üzerinde etkili olan Rus politikalarından bahseden başka çalışmalar da vardır. Bkz. Mehmet Bilgin, Trabzon Vilayetinde Đki Din Taşıyanlar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Đstanbul 2010, s. 102-114; Anthony Bryer, “The Pontic Greeks Before the Diaspora”, The Post-Byzantine Monuments of the Pontos, Aldershot: Ashgate Variorum, 2002, s. XXXIII; Rusya’nın Gürcistan’daki demiryolu gibi projeleri için

84

Trabzon’daki Rus faaliyetlerinin boyutunu daha iyi göstermektedir. Benedetti’nin Rus propagandası üzerine hazırladığı raporda Trabzon Vilayeti’nde Rus himayesine girenlerin sayısının 15.000 kişi olduğunu; sadece 1857’de 200’ü Rus ve geri kalanı da Osmanlı tebaası olmak üzere 1.500 kişinin Rus himayesine girdiğini belirttikten sonra bu sayının 1858 yılında daha da artacağını yazmaktaydı.³⁹⁴ 15 Şubat’ta aynı konsolos Osmanlı vatandaşlarının her gün pasaport alma prosedürünü gerçekleştirmek için Kutais’e gittiğini, bu hamlelerin Müslümanları da benzer haklar elde etme konusunda heveslendirdiğini belirtir. Fakat konsolosun en önemli tespiti sürecin bu şekilde devam etmesi durumunda Osmanlı hükümetinin Anadolu’nun bu kısmında tek bir Hıristiyan tebaasının kalmayacağı uyarısı idi.³⁹⁵ Bundan dolayı Osmanlı hükümeti Rusya’nın Hıristiyan halka pasaport vermesi konusunda Trabzon’daki yöneticilerden durumun araştırılması merkezin bilgilendirilmesini istemekteydi.³⁹⁶ Gerek bu Rus himayesine girmede gerekse de Rusya’ya olan göçte konsolosların en büyük yardımcıları Ortodoks papazlardı. Rusya’ya göçen gayrimüslimler yerel din adamları tarafından basılan ve Rus konsolosu tarafından seyahat evrakı olarak yasallaştırılan belgelerden istifade ediyorlardı.³⁹⁷ Konsoloslar ve Ortodoks din adamları gayrimüslim halkın içinde bulunduğu sosyal ve ekonomik sıkıntıları değerlendiriyordu ve gayrimüslim halk daha evvel Rusya’ya göç edenler tarafından göçe

önemli bir işgücüne ihtiyacı vardı. Bundan dolayı gerek temelli gerekse de mevsimlik olarak Osmanlı topraklarından sürekli işçi almaktaydı. Bölge halkının bu mevsimlik göçe olan bağımlılığı konusunda örnek olarak Đngiliz konsolosu 1873 ticaret raporunda, Poti demiryolu çalışmasının durmasından dolayı 1873 yılında bölgeden Rusya’ya doğru olan mevsimlik göçün geçen senelerdeki kadar çok olmadığını; fakat Bakü-Suhumkale demiryolu projesinin başlaması durumunda işçilerin tekrar Rusya’ya gideceklerini yazmaktadır. A&P, 1873, c. 76, 1873 Trabzon Ticaret Raporu, s. 1635; Bu mevsimlik işçilik zaman zaman temelli olarak Rus topraklarına yerleşmekle de sonuçlanmaktaydı. Xanthopoulou-Kyriakou, a.g.m., s. 360.

394

Benedetti sadece Ocak ayının ilk yarısında Rus konsolosu tarafından verilen pasaport sayısının 25 olduğunu yazmaktaydı. AMAEF, CADN, Trébizonde, c. 8, Benedetti’den Thouvenel’ye, 23 Ocak 1858.

395

AMAEF, CADN, Trébizonde, c. 8, Benedetti’den Thouvenel’ye, 15 Şubat 1858; Đngiliz konsolosu Stevens da Şubat ayı içinde Rus faaliyetleri hakkında bazı raporlar kaleme almıştı. Bunlardan 17 Şubat tarihli raporunda Hıristiyanların Trabzon’dan ayrılmalarının devam ettiğinden; 22 Şubat tarihli raporunda ise Rus himayesine giren bu kimselerin Đngiliz vatandaşları ile ilişkilerinde bunları Rus mu yoksa başka bir ülkenin tebaası mı kabul etmesi gerektiğinden; 24 Şubat tarihli raporunda ise Gümüşhane, Bayburt ve bu civardaki yerlerden Hıristiyan ve Kurumluların havaların ısınması müteakiben göç etmeye hazırlandıklarından bahsetmekteydi. PRO, FO, 524/10’dan naklen Bryer, Crypto Christians, s. VII/45-49.

396

BOA, HR. MKT. 230/32, 27 B 1274/ 8 Mart 1858; BOA, MVL, 569/66, 11 Ş 1274/ 27 Mart 1858; Fransız konsolosu Benedetti Trabzon’daki idarecilerin Rus konsolosunun entrikaları karşısındaki durumu hakkında: “Rus Đmparatoru Aleksandır’ın Đstanbul’daki elçisi tarafından desteklenen Machenine [Trabzon Rus konsolosu] hakim bir konuma gelmiştir ki Trabzon valisi birkaç kişiye artık bu paşalığın valisi olarak kabul edilmediğini söylemiştir, Doğrusu Trabzon valisi ile Rus konsolosunun karşıt görüşler sergilediği her durumda Machenine’in talebi üzerine Boutenieff’in [Rus elçisi] tahriki ile ortaya çıkan ve Rus temsilcisinin isteklerini dayatan bir vezaret mektubu Trabzon Valisi Ragıp Paşa’ya ulaşmakta gecikmezdi” demektedir. AMAEF, CADN, Trébizonde, c. 8, Benedetti’den Thouvenel’ye, 23 Ocak 1858; Yine Fransız konsolosunun 16 Aralık’taki raporuna göre Trabzon valisi Ragıp Paşa Rus himayesine giren ve bundan dönmeyenlerin vilayetten çıkarılması şeklinde bir emir almış fakat bunu gerektiği gibi uygulayamamıştı. AMAEF, CADN, Trébizonde, c. 8, Geofroy de Lusson’dan Lallemand’a, 16 Aralık 1858.

397

85

teşvik ediliyorlardı.³⁹⁸ Bunun gibi şehirde Rusların propaganda faaliyetleri, Rus konsolosların yöneticiler ile olan ilişkileri, Kurum bölgesindeki halkın dinsel tercihinden kaynaklanan sürtüşmeler gibi daha çok örnek vermek mümkündür Fakat göç süreci açısından bakıldığında sürecin 1859 yılında da aynı hızda devam ettiği görülmektedir. Şubat aynın ilk gününde Rus vatandaşlığına geçmek için 100 kişi Rus vapuru ile Kutais’e gitmek üzere Trabzon’dan ayrılmıştı.³⁹⁹ Osmanlı hükümeti 1860’lı yıllarda himaye sistemi konusunda çıkardığı nizamname ve kanunnamelere karşın bu suiistimal bir süre daha devam etti. Bununla bağdaştırabileceğimiz gayrimüslim göçü de aynı şekilde devam etti. Bunların sayıları ve rapor edildikleri tarih hakkında birkaç örnek vermek gerekirse: 16 Aralık 1858’de Rusya’ya göç etmek üzere 200 kişiye pasaport verildiği; 7 Temmuz 1861’de 200 ailenin Kırım’a göç etmeye meylettiği; 1 Temmuz 1863’te Rusların göçmen talebinde bulunmaları; 3 Ağustos 1864’te Gümüşhane’den 50-200 ailelik bir göçmen grubunun hareketi;⁴⁰⁰ 22 Temmuz 1864’te göç etmek isteyen 30 Rum ailesi; 13 Haziran 1865’te Gümüşhane ve Şiran taraflarından Rusya’ya göç hazırlıkları; Kasım 1868 bir Yunan gemisinin Rusya’ya götürmek üzere 500 kişilik Rum kafilesini Samsun’a bırakması; ⁴⁰¹ Nisan 1867’de 600 Hıristiyan ailenin Kafkaslara göçe hazırlanması⁴⁰² gibi örnekler vermek mümkündür. Daha 1863 yılının sonlarında özellikle Gümüşhane bölgesinden binlerce gayrimüslim ayrılmıştı.⁴⁰³

En önemli etkenin Rus politikaları olduğunu gördüğümüz bu göçlerin ekonomik nedenleri de bulunmaktaydı. Göçmenlerin büyük bir kısmının Gümüşhane bölgesinden gelmesi buradaki madenlerin 19. yüzyılda gösterdiği gerilmenin bölge ekonomisi üzerindeki etkilerini doğrular niteliktedir. Madenlerin kapanması uzun zamandan beri

398

Đpek, a.g.e., s. 284; AMAEF, CADN, Trébizonde, c. 9, Schefer’den de Moustier’ye, 28 Haziran 1865.

399

AMAEF, CADN, Trébizonde, c. 8, Geofroy de Lusson’dan Lallemand’a, 4 Şubat 1859; Fransız konsolosu Rus himayesine girenlerin sayısını ve bu süreci arttıran bir unsur olarak ilginç bir noktaya değinmektedir. Buna göre Kutais’e gidenler sadece kendilerini Rus vatandaşı yapacak prosedürü gerçekleştirmiyor aynı zamanda ailelerindeki diğer fertleri de bu listelere ekleyebiliyorlardı ki bu da daha kolay Rus himayesine girebilmenin yolunu açmıştı. AMAEF, Nantes, Aynı Dosya, Geofroy de Lusson’dan Lallemand’a, 16 Aralık 1858; Rus himayesine girenlerin sayısı hakkında Stevens “Gürcistan’daki Rus otoriteleri Osmanlı tebaası halka Rus pasaportu vermeye devam etmektedir, Geçen iki ya da üç ay içinde Trabzon’da Rusların yerli halka verdiği pasaportların sayısını bilmiyorum fakat bunlar 200 olarak hesaplanabilir. Bunlar başlıca tüccar ve işçi sınıfındandır ve çok az istisna ile tamamen Hıristiyanlardan oluşmaktadırlar” demektedir. FO 524/12’den naklen Bryer, Crypto Christians, s. VII/50; BOA, V.GGD., no. 187, s. 287.

400

PRO, FO, 78/1832, Stevens’ın 3 Ağustos 1864 tarihli mektubu; Bryer, Crypto Christians, s. VII/45.

401

AMAEF, CADN, Trébizonde, c. 9, Schefer’den de Moustier’ye, 22 Temmuz 1865;Aynı dosya, Schefer’den de Moustier’ye, 13 Haziran 1865; Aynı dosya, c. 10, Derche’den Bouree’ye 15 Kasım 1868.

402

Karpat, Osmanlı Nüfusu, s. 111.

403

AMAEF, Paris, CCC, Trébizonde, c.3, Prus’dan Thouvenel’ye 25 Ekim 1863; BOA, V.GGD. no. 187, s. 53.

86

buradaki madenlerde çalışan Rumları göç etmekle karşı karşıya bıraktı. Ayrıca bölge halkı mevsimlik işçi olarak Rusya’ya ve başka yerler giderek ekonomik sıkıntılarını aşmaya çalışıyordu. Özellikle madenlerin kapanması ve yeni vergilere maruz kalmaları madenci ve kömürcü olarak çalışan halkı zorda bıraktı.⁴⁰⁴ Bunun yanında göçe neden olan diğer etken olarak göçebe olanların sahip olduğu otlakların Müslüman komşularının müdahalesine maruz kalmaları idi.⁴⁰⁵ Bu konuda Giresun Mal Kâtibi Hacı Yusuf Efendi’nin göç etmek isteyen Hıristiyan ahali hakkındaki raporu önemli bilgiler vermektedir. Yusuf Efendi’ye göre göç etmek isteyenlerin ekserisi göçebeydi ve bunların tarım yapabilecekleri arazileri yoktu. Madenci ve kömürkes adı ile onun bunun arazisini mesken tutan bu kimseler arazi sahiplerine kira vermekte ve hizmet etmekteydiler. Fakat Tanzimatın ilanı sonrasında bunlardan aşar ve iane-i askeriye vergileri alınmaya başlandı. Bunun yanında bu kişiler arazi sahiplerine icare-i zemin adında bir para ödüyorlardı.⁴⁰⁶ Fransız konsolosu da Rusya’ya göç etmeye hazırlanan Rumların göç nedeni olarak aşar vergisini göstermekteydi.⁴⁰⁷ Bundan dolayı Hacı Yusuf Efendi göç etmek isteyenlere ekonomik durumlarına göre ucuz ve karşılıksız arazi verilmesi yönünde teklifleri olmuş ve hükümet Ordu ve civar yerlere gönderdiği talimatlarda bu hususlara dikkat edilmesini istemiştir.⁴⁰⁸ Aslında devlet bu göç hareketinde duyarsız kalmamıştı. Fransız konsolosunun Ekim 1863 tarihli raporuna göre Trabzon Valisinin Gümüşhane’ye yaptığı seyahatin görünürdeki amacı Trabzon Erzurum yolunu incelemek olsa da asıl amaç gayrimüslimlerin göçünü engellemek için gerekli her şeyi yapmak ve gerektiğinde de zor kullanmaktı.⁴⁰⁹ Fakat bu kısmi önlemlerin Rumların göçüne engel olmadığı, göç eğiliminin devam ettiği görülmektedir.⁴¹⁰

404

Đpek, a.g.e., s. 284; Bilgin, a.g.t., s. 104-105.

405

Böyle bir durum 1857 yılında yaşanmıştı. Đngiliz Konsolosu Stevens’a göç etmeye hazırlanan 600 Rum’un göç etmesinin nedeni otlak olarak kullandıkları yerlere Müslümanlar tarafından yapılan tecavüzlerdi. Stevens bu konuda elçiliğin arabuluculuğunu talep etmekte ve Rumların uğradıkları bu haksızlığın giderilmesini istemekteydi. Bryer, Crypto Christians, s. VII/42-44; Xanthopoulou-Kyriakou, a.g.m., s. 359-360.

406

BOA, Đ. MVL. 478/21649, 26 C 1279/19 Aralık 1862’den aktaran Đpek, a.g.e., s. 284-285; Ayrıca bkz. M. Yavuz Erler, “Trabzon Vilayeti’nde Kanun Kaçakları (1856-1869)”, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 30, (1997), s. 72.

407

Konsolos Rumların aşar vergisini verebilmek için mobilyalarını satmak zorunda kaldıklarından bahseder. AMAEF, CADN, Trébizonde, c. 9, Schefer’den de Moustier’ye, 28 Haziran 1865; AMAEF, Paris, CCC, Trébizonde, c.3, Prus’dan Thouvenel’ye, 25 Ekim 1863.

408

Đpek, a.g.e., s. 285.

409

AMAEF, Paris, CCC, Trébizonde, c.3, Prus’dan Thouvenel’ye 25 Ekim 1863.

410

Göçlerin 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı sonrasında da devam ettiğini görmekteyiz. Bu konuda bkz. PRO, FO., 524/20, Đngiliz Konsolosu Biliotti’nin değişik tarihli raporları; Ayrıca bkz. Türkan Polatçı, “Giresun’dan

87

Göçlere etki eden diğer neden de güvenlik problemleri idi. Bölge halkı 19. yüzyılda eşkıyalıktan ve özellikle de Çerkes tecavüzlerinden şikâyetçiydi. Yukarıda da gördüğümüz gibi zaman zaman yerli Müslüman halkın baskısına maruz kalmaktaydı. Fakat göçmenleri asıl rahatsız eden ise daha Osmanlı ülkesine göç eden Kafkas göçmenlerdi. Bu konuda huzursuzlukların yaşandığı bölgeler Kafkas göçmenlerin Hıristiyan halka yakın yerleştirildiği yerlerdi. Bu yerlerden bir de Sivas’tı. Fransız konsolosunun Temmuz 1864 tarihli raporuna göre Sivas’tan Trabzon’a gelen 30 Rum ailesi Stavrapol’a gitmeye hazırlanmaktaydı. Konsolos bu aileleri göçe iten nedenler arasında Rumlara yakın bölgelere yerleşen Çerkeslerin Rumların atlarına, sürülerine, iaşelerine, hatta çocuklarına el koymaları; tarlalarının ortalarına kulübeler inşa etmeleri ve her tarafta yağma ve yıkım yapmalarını saymakta ve Rumların evlerini, bağ ve bahçelerini terk ettiklerini belirtmektedir.⁴¹¹ Hatta Rus konsolosu Kafkas göçmenlerin Müslümanlara pek karşı gelmediğinden fakat soygun ve yağmalar yapmalarından bahsediyordu.⁴¹² Benzer şikâyetler Trabzon civarında da görülüyordu. 13 Haziran’da Gümüşhane’den Trabzon’a gelen Rum ailelerin göç etmesinde Rus konsolosu ve Rum papazlarının teşvikleri yanında Gümüşhane civarına yerleştirilen Çerkeslerin yaptığı çapulculuk ve aşırılıkların da etkisi bulunuyordu.⁴¹³

Müslümanların Osmanlı ülkesine olan göçüne karşılık ne kadar gayrimüslimin Trabzon merkezli vilayetten göç ettiği konusunda kesin bir bilgi yoktur fakat bazı kaynaklarda 1828-1829 Osmanlı Rus Savaşı’ndan sonra yaklaşık 42,000; Kırım Savaşı’ndan sonra daha fazla Rum’un bölgeden ayrılarak Gürcistan ve Kırım’a yerleştiği ve 1877-1878’teki Osmanlı Rus savaşından sonra da yeni bir göç dalgası ile beraber 1880’e kadar yaklaşık 100.000 Rumun Rusya’ya göç ettiğine dair bilgiler vardır.⁴¹⁴ Burada özellikle belirtilmesi gereken son husus da göç eden gayrimüslimlerin Rusya’daki koşullardan memnun olmayarak bir kısmının eski vatanlarına doğru bir hareketlerinin de yaşanmış olduğudur.⁴¹⁵

Kafkaslara Gayrimüslim Göçü”, Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu, I, Ankara: Giresun Belediyesi Yayınları, 2009, s. 540-541.

411

AMAEF, CADN, Trébizonde, c. 9, Schefer’den de Moustier’ye, 22 Temmuz 1864.