Müslüman Mahalleleri:

Cami-i Kebir: Ortahisar’da yer alan bu mahalle Trabzon’un en eski

mahallelerinden biri idi.⁹² Mahalle 16. yüzyılın ortalarında Trabzon’un en büyük Müslüman mahallesi idi.⁹³ Tahrirlerden anlaşıldığı kadarıyla mahalle fetihten önce Panaghia Chrysekephalos Kilisesi olan ve camiye çevrilerek Cami-i Atik adını alan ve bu adı 16. yüzyılın sonlarına kadar taşıyan Ortahisar Camii’nden almıştı.⁹⁴ Fakat 17. yüzyıl kayıtlarında ise bu cami Sultan Mehmed Han Cami-i Atik’i veya Cami-i Kebir’i olarak, mahalle de Cami-i Kebir Mahallesi olarak anılmaya başlandı.⁹⁵ Kaynaklarda zaman zaman Ortahisar⁹⁶ şeklinde de geçse Cami-i Kebir Mahallesi salnamelerde de geçmektedir.

91

A&P, 1868-1869, vol. 59, Report on the Province of Trebizond, Sivas, Kastemouni, and Part of Angora, by Mr. Consul W. Gifford Palgrave, s. 339.

92

Bostan, a.g.e., s. 126.

93

Lowry, a.g.e., s. 58.

94

Lowry Yeni Cuma Camii’nin bu adı alma sürecinde Ortahisar Camii ile olan zaman ilişkisine değinerek bu isimlendirmeyi açıklamaya çalışmaktadır. Heath Lowry, “Trabzon’daki Yeni Cuma Camii: Nasıl ve Niçin Bu Adı Almıştır?”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, 3 ( 1975), s. 106.

95

Đnan, a.g.m., s. 179; Yegin, a.g.t., s. 31,37.

96

Bu Trabzon’daki mahallelerin isimleri konusunda karşılaşılan ilginç durumlardan biridir. Ortahisar ve Aşağıhisar mahalleleri yalnız başlarına anıldıkları gibi bünyelerinde oluşan değişik mahallelerle de kayıtlara geçmiştirler. Đnan, a.g.m., s. 170.

27

Bayram Bey: Bu mahalle Ortahisar’ın güneybatı kesiminde bulunuyordu. Mahalle

burada yeni kurulan Müslüman mahallelerinden biridir. Lowry mahalleye adını burada yer alan Bayramzade Mescidi’nin verdiğini belirtmektedir.⁹⁷

Musa Paşa: Musa Paşa Mahallesi de adını burada yer alan ve 1668’de Musa Paşa

tarafından yapılan Musa Paşa Camii’nden almıştır. Cami Ortahisar’ın güneydoğu kesiminde Şirin Hatun Mahallesi’nin karşısındadır.⁹⁸ Sınırlı bir yerleşim alanına sahip olan mahallede 1877 tarihinde 11 hane bulunmaktadır. Bu özelliği ile Trabzon’un en küçük mahallesidir.⁹⁹

Saçlı Hoca: Aşağıhisar’da yer alan bu mahallenin yerini tam olarak tespit

edemedik. Fakat bu mahalle adının 18. yüzyıl kayıtlarında daha sık geçmesi mahallenin bu yüzyılda kurulma ihtimalini ortaya çıkarmaktadır.¹⁰⁰

Pazarkapu: Mahalle adını Aşağı Hisar’ın doğuya doğru açılan ve Mumhane

Kapısı’nın güneyinde yer alan kapıdan (Bab-ı Pazar) almaktadır. Bu mahalleye ait kayıtlar ilk olarak 1520 tarihli tahrirde görülmektedir.¹⁰¹ Aynı bölgede 1752 yılında Pazarkapı Camii adında bir cami yapılmıştır. Bu mahalle 1523 tarihinden itibaren ismi değişmeden günümüze ulaşan tek mahalledir.¹⁰² Mahalle ticaret hayatının en canlı olduğu bölgede yer alması itibarı ile seyyahların tasvirlerinde de yer almıştır. Bıjışkyan mahallenin bulunduğu Aşağı Hisar için: “Burada birçok ev, çarşı, han çeşme, cami medrese ve hamam vardır” demektedir.¹⁰³

Şirin Hatun: Mahalle Ortahisar’ın güneybatı kesiminde yer almakta ve adını

Şehzade Abdullah’ın annesi Şirin Hatun’dan almaktadır.¹⁰⁴ Mahallede Şirin Hatun Mescidi adında bir mescid bulunmaktadır.¹⁰⁵ 2002 yılında yıkılan bu mescidin¹⁰⁶ etrafında

97

Lowry, s. 90; Bostan, s. 132.

98

Hüseyin Albayrak, Trabzon Orta Hisar ve Çevresi, Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, 1988, s. 33; Haşim Karpuz, Trabzon, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990, s. 39.

99 TVS 1294 (1877), s. 106-109. 100 Yılmazçelik, a.g.m., s. 266. 101 Bostan, a.g.e., s. 131. 102 Lowry, a.g.e., s. 61. 103 Bıjışkyan, a.g.e., s. 98. 104 Goloğlu, a.g.e., s. 25. 105 Albayrak, a.g.e., s. 39 106

28

kümelenen mahallede 1877 yılında 34 hane ve tamamı Müslüman olan 75 kişi bulunmaktaydı.¹⁰⁷

Saray-ı Atik: Bu mahalle Ortahisar’ın kuzeydoğu tarafında yer almaktaydı. Adını

da muhtemelen burada yer alan vali konağından almıştır. 17. yüzyılın ortalarındaki kayıtlarda adına rastladığımız bu mahalle¹⁰⁸ batıda yer alan Amasya Mahallesi ile Ortahisar’ın kuzeyinde yer alan yerleşim yerleridir.¹⁰⁹ 19. yüzyıl başlarında Bıjışkyan eski paşa sarayını Đmaret kapısının karşısında Ortahisar’ın batı tarafında kalan yüksek bir mevkide olduğunu belirttiğine göre¹¹⁰ Saray-ı Atik’in önceki dönemlerde vali konağına ev sahipliği yaptığı anlaşılmaktadır.¹¹¹

Amasya: Bostan mahalleyi Cemaat’i Amasya adlı Müslüman grubun oluşturmuş

olduğunu belirtmektedir.¹¹² Burada Mescid-i Amasya adlı bir mescid 1930’lu yıllara kadar ayakta kalmıştı. Mescid Ortahisar’dan Aşağı Hisar’a açılan kapının solunda yer almaktaydı.¹¹³ Bu bölgede önemli bir yapı olan Çifte Hamam’ın yanında olan mahallede 1877 yılında sadece 14 hane ve 34 kişi bulunmaktaydı.

Hasan Ağa Mescidi: Mahalle adını Pazarkapı Mahallesi’nin doğusunda yer alan

günümüzde de Mumhane Önü mevkiinde yer alan Sakız meydanında yer alan bir mescidden almaktadır.¹¹⁴

Hoca Halil: Burada bulunan ve Kanuni’nin Hocası Hoca Halil Efendi’ye izafe

edilen bir mescidden adını alan mahalle Aşağı Hisar’ın kuzeybatısında Sotka ve Moloz

107 TVS 1294 (1877), s. 106-109. 108 Đnan, a.g.m., s. 171. 109

Bu mahalle hakkında ayrıca bkz. Ö. Đskender Tuluk- H. Đbrahim Düzenli, “Yitik Mirasın Đzinde: Trabzon’da Osmanlı Cami ve Mescitleri (1461-1583)”, Trabzon Kent Mirası, haz. Ö. Đskender Tuluk- H. Đbrahim Düzenli, Đstanbul: Klasik Yayınları, 2010, s. 80

110

Bıjışkyan, a.g.e., s. 132.

111

Saray-ı Atik adından hareket eden Tuluk da fetih sonrasında Trabzon’da yöneticiler için belirli aralıklarla en az iki saray inşa edildiğini belirtmektedir. Bkz. Ö. Đskender Tuluk, “Osmanlı Dönemi Trabzon’unda Mimarı Yapı Kültürü”, Trabzon Kent Mirası, haz. Ö. Đskender Tuluk- H. Đbrahim Düzenli, Đstanbul: Klasik Yayınları, 2010, s. 53.

112

Bostan, a.g.m., s. 131; Bazı 19. yüzyıl arşiv belgeleri Saray-i Atik mahallesinde, bazıları da Saçlı Hoca mahallesinde bulunan eski saray arsasından bahsetmektedir. Dolayısıyla burada tek bir saray arsasının varlığı düşünüldüğünde Saçlı Hoca Mahallesi ile Saray-i Atik Mahallesinin yan yana olduğunu söyleyebiliriz. BOA, HAT, 601/29378, 29 L 1251/17 Şubat 1836; BOA, A.MKT. MVL. 105/49, 23 B 1270/21 Nisan 1854.

113

Lowry, a.g.e., s. 60

114

Özen ve dğr.,a.g.e., s. 30; Bazı çalışmalarda bu mahalle Ağahisar’da gösterilmektedir. Bkz. Dursun, a.g.t., s. 54.

29

kapılarının yakınında yer almaktaydı.¹¹⁵ 1896 yılında yeniden inşa edilen¹¹⁶ bu caminin merkezi olduğu mahallede 52 hane ve 132 kişi bulunmaktaydı.

Zağanos: Zağanos Mahallesi şehrin batı varoşunda Ortahisar’ın batı surlarının

hemen yanındaki bölgede bulunmaktaydı. Adını Trabzon’un üçüncü valisi (1467-1469) olan Zağnos Paşa’dan alan mahalle Zağnos Köprüsü ile Hatuniye Külliyesi arasında kalan yer arasındaydı. ¹¹⁷ 1877’de bu küçük mahallede 30 hane ve 87 kişi görülmektedir.

Đçkule: Bu mahalle de adını burada yer alan camiden, 1470 yılında yapılan Đçkale

Camii’nden adını almaktadır.¹¹⁸ Trabzon Kalesi’nin en yüksek mevkii olan Yukarı Hisar’daki tek mahalle olan Đçkule Mahallesi fiziki yapısının yetersizliği nedeniyle çok geniş bir yerleşime imkân tanımamaktadır.¹¹⁹ Feruhan Bey de 1847 yılında burada çok az evin olduğunu not etse de¹²⁰ 1877’de burada 37 hane ve 87 kişilik bir müslüman nüfus vardı.

Kindinar: Kindinar Mahallesi şehrin güney varoşlarında yer alan tek mahalle idi.

Lowry Kindinar Mahallesi’nin fetihten sonra kurulmuş yeni bir Müslüman mahallesi olduğunu belirtmektedir.¹²¹ Mahalle bu özelliğini 19. yüzyılın ikinci yarısında da devam ettirmektedir. 1877 yılında burada 82 hane ve 204 kişi bulunmaktaydı.

Faros: Şehrin batı varoşunda Sotka ile Ayasofya mahalleleri arasında kalan bir

yerde yer almaktaydı. Bıjışkyan’a göre Osmanlı öncesinde şehirde olan yedi mahalleden biri de Faros idi.¹²² Lowry buranın fethi takip eden yüz yılı kapsayan tahrir defterlerinde Müslüman ve Hıristiyan nüfusu kapsadığı tespit edilen tek mahalle olduğunu belirtir. Fakat 16. yüzyılın sonlarına doğru bu mahalle Müslüman mahallesi olmuştur.¹²³ Feruhan Bey Faros ve Sotka mahallelerinde Rumların da meskûn olduğunu belirtmesine rağmen¹²⁴

115

Şamil Horuluoğlu, Tarihi Eserleri Đle Trabzon, Ankara: Cihan Matbaası, 1978, s. 54.

116

Özen ve dğr.,a.g.e., s. 33.

117

Lowry, a.g.e., s. 90; Bostan, a.g.e., s. 139

118

Karpuz, a.g.e., s. 47; Özen ve dğr., a.g.e., s. 35.

119

Bıjışkyan Yukarı Hisar hakkında bazı tasvirler yaptıktan sonra buranın çok kalabalık olmadığını, sakinlerinin daha çok günde beş akçe almalarından dolayı beşli denilen muhafızlar olduğunu yazmaktadır. Bıjışkyan, a.g.e., s. 93.

120

1847 yılında Bağdat’a kadar bir tetkik gezisine çıkarılan Mabeynci Ragıp Bey’e refakat eden Doktor Feruhan Bey şehir hakkında en güzel tasvirlerde bulunan seyyahlardan biridir. Bkz. Bıjışkyan, a.g.e., s. 132.

121

Lowry, a.g.e., 86; Bostan, a.g.e., 130.

122 Bıjışkyan, a.g.e., s. 103. 123 Lowry, a.g.e., 86. 124 Bıjışkyan, a.g.e., s. 136.

30

kullandığımız salname batı varoşunda Rumların sadece Sotka Mahallesi’nde olduğunu göstermektedir.

Molla Siyah: Molla Siyah Mahallesi gerek Lowry’nin gerekse de Bostan’ın yaptığı

çalışmalarda geçmemektedir. Fakat 17.yüzyılın ortalarında bu mahalle adına rastlamamız, yapımı 11. yüzyıla dayandırılan bir kilisenin daha sonra camiye çevrilerek Molla Siyah Camii adını aldığını ve mahallenin de bu adla anıldığını göstermektedir.¹²⁵ Hoca Halil Mahallesi’nin güneyinde ve Pazarkapı Mahallesi’nin batısında kalan bu mahallenin sakinleri diğer kale mahallelerinde olduğu gibi tamamen Müslümandır.

Mağara: Mahalle Ortahisar’ın batı surlarının dışında yani surların dışındaki batı

varoşunda yer almaktaydı. Bu mahallenin adı ilk olarak 1553 tarihli tahrirde geçmektedir. Buradan mahallenin yeni kurulan Müslüman mahallelerinden biri olduğu anlaşılmaktadır.¹²⁶ Bu küçük mahalle 1877 yılında da tamamı Müslümanlar ile meskûn 32 haneye ev sahipliği yapmaktaydı.

Tekfurçayır: Bu mahalleye ilk olarak 1554 tarihli tahrirde rastlanmıştır ve mahalle

yeni kurulan bir Müslüman mahallesidir. Mahalle şehrin güney batı tarafında Đmaret Mahallesi’nin güneyinde yer almaktaydı. Mahalle günümüzde Erdoğdu Mahallesi’nin yerinde bulunuyordu.¹²⁷ Oldukça geniş ve yerleşime uygun bir mekânda kurulan mahalle 164 hane ve 332 kişi ile Trabzon’un en kalabalık mahallelerinden biri idi.

Đmaret: Kaynaklarda Đmaret veya Đmaret-i Hatuniye şeklinde geçen bu mahalle

adını Yavuz Sultan Selim’in annesi Gülbahar Hatun adına 1514 yılında yaptırılan külliyeden almıştır.¹²⁸ Trabzon’daki en önemli Đslam eserlerinden biri olan Đmaret hakkında seyyahların verdiği pek çok bilgi bulunmaktadır. Fakat konumuz açısından caminin merkez olduğu mahalle Trabzon’un en büyük Müslüman mahallelerinden biridir. Mahalle 161 haneye ve 394 kişiye ev sahipliği yapmaktadır.

Ayasofya: Đlk kez 1554 yılındaki tahrirde adı geçen bu mahalle adını burada yer

alan St. Sophia kilisesinden almıştır. Şakir Şevket’in de belirttiği gibi fetihten önce

125

Tuluk-Düzenli, a.g.m., s. 62; Đnan, a.g.m., s. 170; Özen ve dğr., a.g.e., s. 63.

126

Bostan, a.g.e., s. 130; Lowry, a.g.e., 90.

127

Bostan, a.g.e., s. 137; Lowry, a.g.e., 90.

128

Hüseyin Albayrak, Trabzon Đmâret (Hâtûniyye) Külliyesi, Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, 1988, s. 13-24.

31

Trabzon’da yer alan yedi mahalleden biri Ayasofya idi.¹²⁹ Lowry 1486’da bu mahallenin Batı varoşundaki Rum toplumunun merkezi olduğunu ve her ne kadar Müslüman bir mahalle olarak gösterilse de karma bir mahalle olduğunu belirtir. Mahallenin en ilginç diğer bir özelliği de adını burada bulunan kilise isminden alan tek Müslüman Mahallesi olmasıdır.¹³⁰ 19. yüzyılın başlarında Bıjışkyan’a göre Ayasofya Camii’nin etrafında Müslüman evleri vardır ve Müslüman Mahallesi adını taşımaktadır. 1877’de burada 61 hanede meskûn 165 kişi vardı.

Kavak Meydanı: Trabzon’da doğu varoşta yer alan Gâvur Meydanı’nın yanında

batıda Kabak Meydanı adında başka bir meydan da bulunuyordu. Her ne kadar doğudaki meydan ile mukayese edildiğinde daha büyük ama daha az nüfuslu olan bu meydanda¹³¹ Kabak Meydan Camii bulunuyordu¹³² Muhtemelen bu cami etrafına oluşan mahallenin adı kaynaklarda kabak, kavak şeklinde geçmekte ve bu mahalle Trabzon’un batı varoşunda bulunmaktaydı.¹³³ Feruhan Bey’e göre evlerin çoğunun mütevazi ve dağınık bir halde olduğu bu yerde ufak bir çarşı da vardı. Mahalle 102 hane ve 248 kişiden oluşmaktaydı.