Temsil ve Katılım Açısından Değişim

Yerel yönetimler denildiğinde geçmişten bu yana iki temel işlevi olan idareler akla gelmektedir. Bunlardan birincisi imar, çevre, temizlik gibi kentsel odaklı yerel hizmetleri sunma, ikincisi ise siyasi bir organ olarak yerel halkın siyasi eğilimlerini ve tercihlerini temsil etme işlevidir. Günümüzde her ne kadar hizmetlerin kalitesi ve verimliliği daha fazla ön planda olsa da yine de yerel halkın siyasi eğilimi ve katılımı da yerel yönetimleri, özellikle de son yeni düzenleme ile büyükşehir yönetimlerini etkilemektedir.

6360 sayılı Kanun sonrasında yerel yönetimlerde temsil ve katılım ile ilgili önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Özellikle büyükşehir belediye meclislerinde,

büyükşehir bünyesindeki ilçe belediyelerinin nüfusları oranında temsilci bulundurmaları (2972 sayılı Kanun Md. 6) önemli temsil adaletsizlikleri ortaya çıkarmaktadır (Arıkboğa, 2014:35). Bu meclislerdeki temsil yapısı küçük nüfuslu ilçe belediyeleri lehine, merkeze yakın, nüfusları fazla olan ilçe belediyelerinin de aleyhine sonuçlar doğurmaktadır (Güneş, 2017: 47). Bu durum, Gözler ’in (2013:35) ifadesiyle şöyle açıklanmaktadır; “örneğin 7.532 nüfuslu Harmancık ilçesi Bursa Büyükşehir Belediye Meclisinde iki üye ile temsil edilirken, 789.000 nüfuslu Osmangazi ilçesi 15 üye ile temsil edilecektir. Osmangazi Belediyesinde 50.000 kişi bir büyükşehir belediyesi üyesi ile temsil edilirken, Harmancık ilçesinde 3.700 kişi bir üye ile temsil edilecektir”. Bu boyutta değerlendirildiğinde 6360 sayılı Kanun ile getirilen il ölçeğinde büyükşehir modelinde temsil adaletsizlikleri beklenebilmektedir.

Yerel demokrasi açısından temsilin yanı sıra bir diğer önemli konu da katılım konusudur. Halkın yerel yönetim organlarının kent için vermiş oldukları kararlara katılması ile “yönetim sorumluluğunu paylaşması ve genel yönetimle uzlaşması”

sonucunu doğuracaktır (Eke, 1982:11).

Katılımın yerel halkın yaşamlarına anlam katması, yerele aidiyet duygularının gelişmesi gibi önemli katkıları vardır. Bu nedenle temsil edilebilme ve katılım yeni büyükşehir sisteminde üzerinde önemle durulması gereken bir konudur.

Yeni büyükşehir sisteminde büyükşehir belediye meclislerinde dolaylı temsil sistemi bulunmaktadır. Türkiye’deki diğer yerel yönetim meclisleri ile, büyükşehir belediye meclisleri farklı bir biçimde oluşmaktadır. Büyükşehir belediye meclisleri;

büyükşehir ilçe belediye başkanları ile (5216 sayılı Kanun Md. 12) büyükşehir ilçe belediye meclisleri üyelerinden oluşmaktadır. Büyükşehir ilçe belediye meclislerinin üye tam sayısının beşte biri oranındaki üyeler, büyükşehir belediye meclisi için seçilmektedirler (2972 sayılı Kanun Md. 6). Bu kapsamda büyükşehir belediye meclisi üye sayısı hem doğrudan doğruya seçilmemiş olmakta hem de sayıları ilçe belediyelerinin nüfusuna ve ilçe belediye sayısına göre değişim sergilemektedir.

Aslında yerel demokrasi bağlamında düşünüldüğünde temsil adaleti, ne kadar az nüfusa bir temsilci düşerse o derecede sağlanabilmektedir. Ancak bu uygulama ile üye sayısı ile nüfus arasında bir doğru orantı söz konusu değildir. Bahsedilen bu uygulama, 6360 sayılı Kanun ile getirilen yeni düzenlemenin bir noktada temsil sorunu getirdiği yönündeki tartışmalardan bir tanesidir. Diğer bir tartışma ise siyasi yönden temsil adaletsizliği olduğu yönündedir. Arıkboğa (2014:40), Büyükşehir belediye

meclislerinde temsilde siyasi yönden adaletsizliğe neden olan önemli üç faktörden bahsetmektedir. Bunlar şunlardır:

Büyükşehir ilçe belediye başkanlarının büyükşehir belediye meclisinin doğal üyesi olması birinci etkendir.

İkinci husus, bazı küçük nüfusa sahip ilçelerin özel durumu ile ilgilidir. Nüfusu on binden aşağı olan ilçe belediyeleri, büyükşehir belediye meclisine iki üye gönderir.

Bunlardan biri belediye başkanı, diğeri de yerel seçimlerde belediye meclis üyeliğinde en fazla oyu alan siyasi partinin meclis üyesidir. Çoğu durumda bu iki üye aynı partiden olmakta, bu da bir nevi adaletsizlik yaratmaktadır.

Üçüncü faktör, ilçeler arasındaki nüfus ve yerleşim yeri uzaklığı ile ilgili siyasi adaletsizliktir. Arıkboğa’nın (2014:41) ifadesiyle; “Örneğin bir parti sadece küçük bir ilçede varlık gösterip buradan Büyükşehir Belediyesi meclisine girebilirken, buna karşılık aynı ilde bir başka parti, il ölçeğinde belli oranda oy almasına rağmen Büyükşehir Belediyesi meclisinde hiç temsil edilemeyebilir.”

Hatay örneği için; 6360 sayılı Kanun’dan sonraki yeni büyükşehir modeli, bazı akademisyenlere göre temsil noktasında sorunlu uygulamalara neden olmaktadır (Adıgüzel ve Karakaya, 2017). Kanun’un meydana getirdiği yeni büyükşehir belediyesi modeli, 2014 yerel seçimlerinde Hatay Büyükşehir Belediye Meclisi’nde meclis yapısını sorunlu hale getirmektedir. Büyükşehir belediye başkanı CHP’den, belediye meclisi üye çoğunluğunun ise AK PARTİ’den olması, belediye için verilecek birçok kararda şiddetli tartışmaların yaşanmasına ve kararların “hızlı ve etkili”

verilmesinde sorunların yaşanmasına sebep olmaktadır (Eren ve Yılmaz, 2016: 525).

Belediye kararlarının çoğunda uzlaşı gerekirken, farklı siyasi parti grupları arasında çekişmeler nedeniyle çözümsüzlük noktasına taşınmaktadır. Örneğin; Beyazıt ve Güneş’in (2017:270) ifadesiyle;

“Büyükşehir belediyesi meclisi, ilk toplantısında çoğunlukta olan AK PARTİ’li üyelerin, ‘norm kadro’ konusunda muhalefet ederek ret oyu vermeleri nedeniyle karar alamamıştır. Bu tıkanıklığın bir sonucu olarak, belediye encümeni oluşturulamamış, ayrıca büyükşehir bünyesinde çalışmakta olan, ancak kadroları mecliste onaylanmayan işçilerin maaşları ödenememiştir”.

Tablo 15’te Hatay Büyükşehir Belediye Meclisi’nin 2019 yerel seçimleri sonucundaki üye dağılımı siyasi partiler bazında aktarılmıştır. İlk bakışta, AK PARTİ’nin Büyükşehir Belediye Meclisinde temsilci sayısının 35, belediye

başkanlığını kazanan CHP’nin ise 29 olduğu görülmektedir. Büyükşehir Belediye Meclisinde, MHP 11, İYİ Parti 6, SP ve BBP ise 1 üye ile temsil edilmektedir.

Tablo 15. 2019 Yerel Seçim Sonucu Hatay Büyükşehir Belediye Meclisi Üye Dağılımı

Siyasi Partiler AK

PARTİ CHP MHP İYİ Parti SP BBP TOPLAM

Büyükşehir

Belediyesi Başkanı 1 1

Antakya 5 3 8

Altınözü 5 1 6

Arsuz 1 5 6

Belen 3 1 4

Defne 7 7

Dörtyol 5 2 7

Erzin 1 3 4

Hassa 5 1 6

İskenderun 5 2 7

Kırıkhan 5 2 7

Kumlu 3 3

Payas 0

Reyhanlı 5 1 6

Samandağ 7 7

Yayladağı 3 1 4

TOPLAM 35 29 11 6 1 1 83

Kaynak: (YSK, 2019).

Tablo 15’e bakıldığında; Hatay Büyükşehir Belediyesi Meclisi üye dağılımı görülmektedir. Hatay iline bağlı toplam 15 ilçe bulunmaktadır. Toplam nüfusu 1.609.856 olan Hatay’ın Büyükşehir Belediyesi Meclis üyesi toplam 83’tür. Tablo 16’dan anlaşılacağı üzere; bir Büyükşehir Belediye Meclisi’nin üye sayısının kaç kişiden oluşacağı iki faktöre bağlıdır. Bunlarda ilki ilçe belediyelerinin nüfusu, ikincisi ise belediye sınırları içerisindeki ilçe sayısıdır. Hatay ilinde toplam 15 ilçe bulunmakta; Antakya ilçesinden 8, Altınözü, Arsuz, Hassa ve Reyhanlı ilçelerinden 6’şar, Belen, Payas, Kumlu ve Yayladağı ilçelerinden 4’er, Defne, Dörtyol, Kırıkhan, Samandağ ve İskenderun ilçelerinden 7’şer üye Hatay Büyükşehir Belediye Meclisine üye göndermiştir. Bu üyeler arasında büyükşehir ilçe belediye başkanları da dahildir.

Büyükşehir İlçe Belediye Başkanlığı sonuçlarına göre (YSK, 2019); Erzin, Arsuz, Samandağ ve Defne’yi CHP’nin; Dörtyol, Belen ve Kumlu’yu MHP’nin, Payas, İskenderun, Hassa, Kırıkhan, Antakya, Reyhanlı, Altınözü ve Yayladağı’yı ise AK PARTİ’nin adayının kazandığı görülmektedir. Bu sonuca göre, Hatay Büyükşehir Belediye Meclisine CHP’den 4, MHP’den 3 ve AK PARTİ’den ise 8 büyükşehir ilçe belediye başkanı gönderildiği görülmektedir. Tablo 16’da genel olarak Büyükşehir

Belediye Meclisine nüfus dilimlerine göre Büyükşehir sınırları içindeki ilçelerden kaç sayıda üye gönderebilecekleri aktarılmıştır.

Tablo 16. İlçe Belediyelerinden Büyükşehir Belediye Meclisine Katılacak Üye Sayısı ve Ortalama Temsil

Tablo 16, değerlendirildiğinde, ilçe belediyelerinin nüfusunun artması, Büyükşehir Belediye Meclisinde oransal açıdan daha az üye ile temsil edilmesi anlamına gelmektedir. Örneğin, 10.000 nüfuslu bir ilçe belediyesini ele aldığımızda;

Büyükşehir Belediye Meclisi’nde 2 üye ile temsil edildiğini görmekteyiz. Buna karşılık örneğin 600.000 nüfuslu bir ilçe belediyesi sadece 10 üye ile temsil edilebilmektedir. Yani küçük nüfuslu ilçede 5000 kişiye bir temsilci düşerken, büyük nüfuslu ilçe için 60.000 kişiye bir üye karşılık gelmektedir. Bu durum da demokratik anlamda temsilde adaletsizliğe sebebiyet vermektedir. Hatay Büyükşehir Belediye Meclisi için de durum böyledir. Hatay ilinin merkez ilçesi olan Antakya ilçesinin toplam 370.485 nüfusu bulunmaktadır. Antakya ilçesi, Hatay Büyükşehir Belediye Meclisi’ne Belediye Başkanı ile birlikte toplamda sadece 8 üye gönderebilmektedir.

Bu durumda Hatay Büyükşehir Belediye Meclisinde, Antakya ilçesinde yaşayan yaklaşık 46.000 kişiye bir temsilci düşmektedir. Buna karşın, Hatay il merkezine uzakta olan ve nüfusu 13.228 olan Kumlu ilçesi Hatay Büyükşehir Belediye Meclisine 4 üye göndermektedir. Antakya ilçesinin aksine Kumlu ilçesinin demokratik temsil adaleti daha yüksektir denilebilir. Çünkü Kumlu ilçesinde yaşayan yaklaşık 4.300 kişiye bir temsilci düşmektedir.

Araştırma kapsamındaki İskenderun, Defne ve Arsuz ilçelerine bağlı Denizciler, Karaağaç ve Harbiye mahallelerinde temsilde adaletsizliğin ölçülmesi için 6360 sayılı Kanundan önce, belde belediyesindeki temsilci sayıları ile kanundan sonra

büyükşehir ilçe belediyesine mahalleden gönderilen meclis üye sayıları kıyaslanmalıdır. Bu durumda ilk olarak hangi büyükşehir ilçe belediye meclisinde kaç üye bulunmakta olduğunu açıklamak gerekmektedir. 2972 sayılı Kanun’a göre İskenderun ve Defne büyükşehir ilçe belediye meclisi 31, Arsuz ise 25 üyeden oluşmaktadır. Araştırma açısından önemli olan, Denizciler, Karaağaç ve Harbiye mahallelerinde ikamet eden kaç kişinin Büyükşehir İlçe Belediyesi Meclislerinde temsil edildiğinin saptanmasıdır. Bu durum Tablo 17’de belirtilmiştir.

Tablo 17. 6360 Sayılı Kanun'dan Önceki ve Sonraki Sistemde Mahalle Temsil Göstergesi

Yıl 2009 Yerel Seçimleri 2019 Yerel Seçimleri

Statü BELDE BELEDİYESİ MAHALLE

Belde

İlgili Mevzuat- 2972 Sayılı Kanun'un 5.

Maddesi (bkz. Tablo 16)

İlgili Mevzuat- 2972 Sayılı Kanun'un 6.

Maddesi (bkz. Tablo 16)

Tablo 17’de görüldüğü üzere 6360 sayılı Kanun’dan önceki sistemde belde belediyesi olan üç mahallenin, ilgili mahallelerinde yaşayan vatandaşların yeni sistemden daha fazla kişi ile temsil edildiği görülmektedir. Ancak kanun sonrasındaki yapıda, ilgili mahallelerde ikamet eden seçmenler arasından; Hatay Büyükşehir Belediye Meclisi’ne toplamda sadece 3(üç) üye, Büyükşehir İlçe Belediye Meclislerine ise toplamda 15 üye gittiği görülmektedir. Hatay Büyükşehir Belediye Meclisinde; Karaağaç mahallesinden 2, Harbiye mahallesinden 1 üye temsil edilmiş olup; Denizciler mahallesinden hiçbir üye Büyükşehir Belediye Meclisinde bulunmamaktadır²². Bu durum nüfusa oranlandığında temsil açısından çok düşük görünmektedir. Örneğin; Denizciler mahallesinin nüfusu yaklaşık %50 artmasına

21 Nüfus bilgileri, TUİK’ten, meclis üye sayısı bilgileri ise bizzat ilgili mahalle muhtarlıklarından öğrenilmiştir.

22 Bu bilgi, Bilgi Edinme Kanunu kapsamında; 27/10/2019 tarihli ve 190523952 sayılı başvuruya istinaden Yüksek Seçim Kurulu tarafından 26.11.2019 tarihinde üst yazı ile gönderilmiştir.

rağmen büyükşehir ilçe belediyesindeki temsilci sayısı ikiye düşmüştür. 2009-2014 yerel seçim döneminde Denizciler Belde Belediyesi Meclisi, o yörede yaşayan vatandaşlar tarafından temsil edilmekteydi. İskenderun Büyükşehir İlçe Belediyesinin mahallesi olarak bakıldığında Denizciler mahallesinde yaşayan hiçbir seçmen, İlçe Belediye Meclisinde bulunmamaktadır. Bu durum yerel demokrasi, temsil ve katılım açısından olumsuz bir durum olarak değerlendirilebilmektedir.