Temel Haklar Şartının İçeriğ

Hükümet dışı kuruluşların da görüşlerini alarak dokuz ay süren yoğun bir çalışma dönemi sonunda, Aralık 2000 Nice Zirvesi’nde Konsey, Komisyon ve Avrupa Parlamentosu başkanları tarafından imzalanarak kurumlar arası ortak bir metin olarak kabul edilen temel haklar şartı, hemen hemen hiçbir değişikliğe uğramadan Avrupa Anayasası’nın ikinci bölümünde yerini alarak resmi anlamda Birlik mevzuatına dahil olma şansı elde etmiştir. Bu Şartın şu anda yasal olarak bağlayıcı bir etkisi yoktur. Yasal nitelik kazanması Avrupa Anayasasının yürürlüğe girmesine bağlıdır. Anayasanın insan haklarına bu noktada getirdiği yenilik anayasanın onaylanıp yürürlüğe girmesiyle birlikte, bu şartın anayasal bir kaynak olarak hukuki açıdan bağlayıcı bir nitelik kazanacak olmasıdır.

Temel haklar şartı medeni, ekonomik, siyasi ve sosyal hakları içerir. İnsan hakları, oluşturulmaya çalışılan AB vatandaşlığı kavramının da etkisiyle vatandaşlık hakları kapsamında dile getirilir ve aslında bir anlamda AB’nin yaratmak için çabaladığı “AB vatandaşı”nın sahip olduğu hakları basit bir dille anlatan bir haklar katoloğu niteliği taşır.305

Bu şart, AİHS, üye devletlerin ortak anayasal gelenekleri, Avrupa Sosyal Şartı, ATAD ve AİHM içtihatları, BM ve Avrupa Konseyi’nin sözleşmeleri gibi üye devletlerin taraf olduğu antlaşmalara dayanmaktadır. Bu nedenle Temel Haklar Şartı çok büyük yenilikler getirmemektedir. AİHS’nde olduğu gibi sivil ve siyasi haklara

304 _{Şeref Ünal,”insan Hakları;Kurumlar, Yasalar ve Uygulamalar”, Türkiye’de İnsan Hakları III.,}

Türk Demokrasi Vakfı, Ankara 1998, s.65

ama aynı zamanda Sözleşme’den farklı olarak sosyal haklara; iyi yönetim hakkı, bio- etik ile ilgili temel ilkeler, çevrenin ve tüketicinin korunması gibi yeni haklara ve; kaynağını Avrupa Topluluğu Antlaşmasında bulan Birlik yurttaşlığına bağlı haklara yer verir. Bu bakımdan sözleşmeden daha kapsamlı ve daha modern bir belge görünümündedir.306

Temel haklar şartı anayasa taslağında önsöz kısmını takiben yedi bölümde ele alınmaktadır. Bu bölümler sırasıyla şu başlıklar altında yer almaktadır.307

- Onur - Ögürlükler - Eşitlik - Dayanışma - Yurttaşlık hakları - Adalet - Genel hükümler

Onur başlığını taşıyan ilk bölüm beş maddeden oluşmaktadır. Bu bölümde, sırasıyla insanlık onuru, yaşam hakkı, kişinin fizikse ve zihinsel bütünlüğünün korunması hakkı, işkence veya insanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele veya cezalandırma yasağı, kölelik ve zorla çalışma yasağı gibi başlıklara yer verilmiştir. Madde II-61’ de Birliğin temel değerlerinden biri olarak insanlık onurunun saygı görmesi ve korunması gerektiği kurallaştırılarak BM İnsan Hakları Evrensel Bildirge’sine atıfta bulunulmaktadır. Bu hükümler muhtemelen Alman temel hukukunun etkisini yansıtmaktadır, zira Alman temel hukuku insan onurunu 1. maddesinde ele almış ve buna özel bir önem atfetmiştir. Bu durum kısmen İkinci Dünya Savaşında yaşanan trajik olaylarla açıklanabilir.308 Ayrıca bu kısımda dikkati çeken bir diğer hüküm de (madde II-62/2) hiç kimsenin idam cezasına çarptırılamayacağı ve idam edilemeyeceğidir.

306 _{Çavuşoğlu, a.g.e., s.4.}

307 _{Ankara Barosu, a.g.e., s.65-91.} 308 _{Brahy,a.g.e., s.2.}

Özgürlüklere ayrılan ikinci bölüm 14 maddeden oluşmaktadır. Bu bölümde özgürlük ve güvenlik hakkı, özel yaşama ve aile yaşamına saygı, kişisel bilgilerin korunması, evlenme ve aile kurma hakkı, düşünce, vicdan ve din özgürlüğü, ifade ve haber alma özürlüğü, toplantı düzenleme ve örgütlenme özgürlüğü, sanat ve bilim özgürlüğü, eğitim hakkı, meslek seçme ve çalışma hakkı, işyeri çalıştırma özgürlüğü, mülkiyet hakkı, sığınma hakkı, ihraç veya suçluları iade etme yasağı gibi konular ele alınmaktadır. Bu bölümde yer alan özgürlüklere ilişkin haklar genellikle AİHS’den esinlenerek temel haklara dâhil edilmiştir. Sözgelimi, Temel Haklar Şartı’nda madde II-66 da yer alan özgürlük ve güvenlik hakkı, AİHS’nin 5. maddesinden alınmıştır.309

Benzer şekilde, özel yaşama ve aile yaşamına saygı, evlenme ve aile kurma hakkı, düşünce vicdan ve din özgürlüğü, ifade ve haber alma özgürlüğü, toplantı düzenleme ve örgütlenme özgürlüğü gibi haklar da doğrudan aynı başlık ve içeriklerle Sözleşme’den aktarılan haklardır. Ancak, sanat ve bilim özgürlüğü, eğitim hakkı, meslek seçme ve çalışma hakkı gibi yeni hakların eklenmiş olduğu da görülmektedir.

Üçüncü bölüm eşitlik konusuna ayrılmıştır. Toplam 7 maddeden oluşan bu bölümde, yasa önünde eşitlik, ayrımcılık yasağı, kültür, din, dil çeşitliliği, kadı-erkek eşitliği, çocuk hakları, yaşlı hakları, özürlü kişilerin topluma kazandırılması gibi konular yer almaktadır ki bu hakların hemen hemen tamamı yeni hak ve özgürlükler arasında yer almaktadır.

Dayanışma adı altında ele alınan dördüncü bölüm sosyal içerikli hak ve özgürlüklere yer vermiştir. Toplam 12 maddeden oluşan bu bölümde sırasıyla, çalışanların işte bilgi alma ve danışma hakkı, toplu sözleşme görüşmeleri yapma ve eylem hakkı, işe yerleştirme hizmetlerinden yararlanma hakkı, haksız işten çıkarmaya karşı korunma, adil çalışma koşulları, çocukları çalıştırma yasağı ve gençlerin işyerinde korunması, aile ve meslek yaşamı, sosyal güvenlik ve sosyal yardım, sağlık hizmetleri, genel ekonomik konulardaki hizmetlerden yararlanma, çevrenin korunması ve tüketicinin korunmasına ilişkin haklar yer almaktadır. Dördüncü bölümde yer alan sosyal haklar, genellikle Avrupa Sosyal Hakkı ve AİHS’ne dayanmaktadır. Temel Haklar Şartı’nın II-91. maddede yer alan adil

309 _{“Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi - 11. Protokol İle Yeniden Düzenlenen Metin”, Erişim:}

çalışma koşulları Avrupa Sosyal Şartı’nın 2. maddesine; II-92. maddede ele alınan çocukların çalıştırılmasının yasaklanması ve gençlerin işyerinde korunması Avrupa Sosyal Şartı’nın 7. maddesine; II- 94 maddede yer alan sosyal güvenlik ve sosyal yardım ile II- 95 maddede ele alınan sağlık hizmetleri Avrupa Sosyal Şartı’nın 12. ve 13. maddelerine ve II-88.maddesinde yer alan toplu sözleşme ve eylem hakkı AİHS’nin 11. maddesine dayanmaktadır.310

Şartın getirdiği bir diğer yenilik, Birlik yurttaşlarının bugüne kadar kurucu antlaşmaların çeşitli hükümlerine dağılmış olan haklarını tek bölüm altında toplamış olmasıdır. Böylece doktrin tarafından da ileri sürülen bu teklif, projede somut bir çözüme kavuşturulmuştur.311 Vatandaşlık hakları başlığı altında yer alan bu bölüm sekiz maddeden oluşmakta ve sırasıyla şu haklar yer almaktadır. Avrupa Parlamentosu ve belediye seçimlerinde oy verme ve aday olama hakkı, iyi yönetim hakkı, belgelere erişim hakkı, Avrupa Ombudsmanı’na başvurma hakkı, dilekçe verme hakkı, dolaşım ve ikamet etme özgürlüğü, diplomatik ve konsolosluk koruması.

Altıncı bölüm, bireylerin adil ve hakkaniyete dayalı yargılanma hakkını korumaya yönelik hükümler içermektedir. Dört maddeden oluşan bu bölümde sırasıyla şu haklar hükme bağlanmıştır. İhlalin etkin bir şekilde giderilmesini talep etme ve adil yargılanma hakkı, masumiyet karinesi ve savunma hakkı, suçların ve cezaların meşruluğu ve oransallığı ilkeleri, cezai kovuşturmada aynı suçtan iki kez yargılanmama veya cezalanmama hakkı.

Sonuncu bölüm, Genel Hükümler başlığı altında dört maddeden oluşmaktadır. Bu bölümde, projenin kapsamı, ilkelerin ve hakların içeriği ve yorumlanması, korunmanın düzeyi ve hakların kötüye kullanılmasının yasaklanması gibi antlaşmanın yorumlanmasını ve uygulanmasını düzenleyen genel hükümler yer almaktadır.

310 _{Avrupa Sosyal Şartı, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi - 11. Protokol İle Yeniden Düzenlenen}

Metin”, Erişim: 10.06.2006, http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/aihs_01.html