Teknolojik Dinamikler Çarkı

Birinci çevirimde: Depremden en çok etkilenen bölge ülkenin en önemli sanayi bölgelerinden biri olduğu ve ülke ekonomisinde önemli bir rol oynadığı için bu bölge içindeki üretim yerlerinin, enerji kaynak ve dağıtım şebekelerinin (elektrik, iletişim, ulaşım, doğal gaz, su) yıkılması veya zarar görmesi ve işgücü kayıpları (ölü, yaralı, göç...) sadece bölge teknolojisini - ekonomisini değil ülke ekonomisini de olumsuz yönde etkilemiştir.

Bu konuda DİE tarafından gerçekleştirilen deprem bölgesinde imalat sanayiinin üretim kaybı tahminine yönelik araştırma sonuçları, bölge ve ülke ekonomisinin depremden ne derece etkilendiğini detaylı bir şekilde sunmaktadır. Araştırma sonuçları teknolojik çarkdaki üretim zararlarını ortaya koyarken, araştırmanın kendisi bilgi üretimine hizmet ettiği için araştırma organizasyonu enformatik çarkın içinde değerlendirilmiştir.

Bolu, Kocaeli, Sakarya ve Yalova illeri için iktisadi faaliyet kolları itibariyle bulunan katma değerlerden her faaliyet kolundaki katma değer-üretim oranları kullanılarak elde edilmiştir. Her faaliyet kolundaki üretim değeri toplanarak toplam üretim kaybı değeri elde edilmiştir.

• Hasar durumu ve üretim kaybı:

Ankette görüşülen toplam 10 + işçi çalıştıran 1 186 işyerinden 437 işyeri hasarsız, 309 işyeri az hasarlı, 242 işyeri orta hasarlı ve 198 işyerinin ise ağır hasarlı ve yıkık olduğu belirlenmiştir.

Deprem nedeniyle işyerlerinin % 63' ü hasar görmüştür. Bu oran Bolu' da % 47, Kocaeli' de % 61, Sakarya' da % 85 ve Yalova' da % 78' dir. Bu illerde meydana gelen toplam fiziki hasarın % 49'u sigorta kapsamındadır.

Deprem nedeniyle toplam zarar 651.4 trilyon TL. dir. Bu zararın 295.9 trilyon TL'sı fiziki hasar, 355.4 trilyon TL' sı ise üretim kaybıdır. Bu işyerlerine ait üretim kaybı 6.5 trilyon TL. olarak tahmin edilmiştir. Bu durumda genel

toplam zarar (fiziki hasar + toplam üretim kaybı) 657.9 trilyon TL. olup,

toplam üretim kaybı da 361.9 trilyon TL. dir.

Toplam üretim kaybı, Türkiye imalat sanayii içinde % 0.95, Deprem bölgesi imalat sanayii içinde ise % 5.81 dir.

Fiziki en büyük hasar 102.9 trilyon TL. ile makina teçhizatta olup hasar oranı % 26, ikinci sırada 82.2 trilyon TL. ile binalarda olup hasar oranı % 7 ve üçüncü sırada 25.6 trilyon TL. ile altyapı da olup hasar oranının % 12 düzeyinde olduğu belirlenmiştir.

• İmalat sanayiindeki istihdam açısından;

Depremden 3 491 (% 6.7) çalışan kişi etkilenmiş; bunlardan 346' sı (% 9.9) ölen, 153' ü (% 4.4) ağır yaralı, 288' i (% 8.2) hafif yaralı, 1 814'ü (% 52.0) bölgeden göç etmiş, 313' ü (% 8.9) işten çıkartılmış ve 42 (% 1.2) çalışan kişiden de haber alınamamıştır .

İller itibariyle bakıldığında; Bolu' da 308 (% 15.1) çalışan kişi etkilenmiş, bunlardan 6' sı (% 1.9) ölen, 8'i (% 2.6) hafif yaralı, 27' si (% 8.8) bölgeden göç etmiş, 87' si (% 28.2) işten çıkartılmıştır.

Kocaeli' de 1 398 (% 4.9) çalışan kişi, etkilenmiş, bunlardan 222' si (% 15.9) ölen, 61' i (% 4.4) ağır yaralı, 98' i (% 7.0) hafif yaralı, 777' si (% 55.6) bölgeden göç etmiş, 78' i (% 5.6) işten çıkartılmış ve 35 (% 2.5) çalışan kişiden de haber alınamamıştır.

Sakarya' da 1 134 (% 7.4) çalışan kişi etkilenmiş, bunlardan 73' ü (% 6.4) ölen, 29' u (% 2.5) ağır yaralı, 121' i (% 10.7) hafif yaralı, 704' ü (% 62.1) bölgeden göç etmiş, 144' ü (% 12.7) işten çıkartılmıştır.

Yalova' da 651 (% 10.8) çalışan kişi etkilenmiş, bunlardan 45' i (% 6.9) ölen, 63' ü (% 9.6) ağır yaralı, 61' i (% 9.3) hafif yaralı, 306' sı (% 47) bölgeden göç etmiş, 4' ü (% 0.6) işten çıkartılmış ve 7 (% 1) çalışan kişiden de haber alınamamıştır.

Zarar gören personelin 2 038' i (% 58.4) ilköğrenim, 1 055' i (% 30.2) lise, 380' i (% 10.9) yüksek okul, 18 (% 0.5) personel ise yüksek lisans ve doktora düzeyinde eğitim görmüş kişilerdir. Üretim kaybına neden olabilecek nitelikli personel kaybı ise 1 314 (% 37.6) kişidir.

• Üretim ve kapasite durumu;

Bölgede deprem öncesi imalat sanayii üretim kapasitesi % 87 iken deprem sonrası % 51 seviyesine gerilemiştir. Bolu' da % 90' dan % 55' e, Kocaeli' de % 87' den % 50' ye, Sakarya' da % 77' den % 44' e ve Yalova' da % 98' den % 68' e gerilemiştir.

Deprem nedeniyle üretim kapasitesi etkilenen 889 işyerinden 364'ü (% 41) normal üretim kapasitesine 16 gün içinde ulaştığını, 525 (% 59) işyeri ise bu kapasiteye ancak 18 haftalık süre içinde ulaşabileceklerini belirtmişlerdir.

Depremden zarar gören imalat sanayii işyerlerinden 406'sının binalarında, 73'ünün depo ve tanklarında, 320'sinin makina ve teçhizatında, 111'inin çalışanlarında can kaybı ve yaralanma, 268'inin çalışanlarının aile yakınlarında can kaybı ve yaralanma, 116'sının hammadde stoklarında, 105'inin makinalarında kalibrasyon sorunu ve 274'ünün de enerji kaybından etkilendiği belirlenmiştir.

Depremden sonra üretim azalmasını etkileyen faktörlerin başında % 19.4 ile binalarda meydana gelen hasar, % 15.3 ile makina ve teçhizatta meydana gelen hasar, % 13.2 ile enerji kısıtlaması ve % 12.8 ile çalışanların aile ve yakınlarında meydana gelen can kaybı ve yaralanmalar gelmektedir.

Depremden sonra talep daralmasındaki faktörler olarak, 503 (% 33.3) işyeri pazarlama, 438 (% 29.0) işyeri finansman, 306 (% 20.3) işyeri ile diğer nedenler gelmektedir.

Fabrikaların bankalara kapatılmamış kredi borçlarının toplamı 247.5 trilyon TL., kamu kesimine olan toplam borçları (ssk, elektrik, su, vergi ve benzeri ödemeler) 36.7 trilyon TL. ve firmaların devletten alacakları ise 35.1 trilyon TL. olarak belirlenmiştir.

• İthalat - ihracat durumu;

Deprem nedeniyle 164 (% 13.7) firmanın ihracatında 103.9 milyon dolar azalma olmuştur. Bu azalmanın 19.9 milyon dolar ile sermaye mallarında, 28.7 milyon dolar ile ara mallarda ve 55.3 milyon dolar ile tüketim mallarında olduğu tespit edilmiştir .

Deprem nedeniyle 112 (% 9.4) firmanın ithalatında 77.9 milyon dolar azalma olmuştur. Bu azalma 6.1 milyon dolar ile sermaye mallarında, 29.2 milyon dolar ile ara mallarda ve 42.6 milyon dolar ile tüketim mallarındadır.

• Çevre etkilenmesi;

Deprem nedeniyle 18 firmanın depo ve tanklarından çevreye sızıntı oluşmuştur. Bu sızıntının % 75' nin denize ve % 25' nin ise akarsuya karıştığı belirlenmiştir.

Ayrıca; deprem nedeniyle sadece 17 firma, başka bir il veya ilçeye taşınmayı düşündüğünü belirtmiştir. Firmalar İstanbul, Tekirdağ, Ankara ve Bursa' ya taşınmayı düşünmektedir.

• GSYİH'da oluşan katma değer ve üretim kayıpları;

Deprem bölgesinde imalat sanayii dışında; tarım, inşaat, konut, elektrik, su, ulaştırma sektörlerinin katma değer kaybının tahmini de yapılmıştır. Buna göre; Türkiye GSYİH gerçekleşme tahmini ile dört ilde deprem sonrası üretim ve GSYİH kaybı (1999).

Çizelge 5.13 Deprem bölgesinde GSYİH'da katma değer ve üretim kayıpları (DİE vd,1999). Türkiye Dört il GSYİH gerçekleşme tahmini (Milyar TL.) GSYİH gerçekleşme tahmini (Milyon $.) Deprem nedeniyle oluşan katma değer kaybı (Milyar TL.) Deprem nedeniyle oluşan katma değer kaybı (Milyon $.) Deprem nedeniyle oluşan üretim kaybı (Milyar TL.) Deprem nedeniyle oluşan üretim kaybı (Milyon $.) 80 948 224 194 725 546 326 1 314 1 002 526 2 412 • İstihdam ;

Bu konuda örnek olarak Sakarya'da yapılan faaliyetler gösterilmiştir. Deprem sonrası ekonomik faaliyetlerdeki hasar ve durgunluğa paralel olarak istihdam açığı ortaya çıkmıştır. Bu açığı gidermek için sosyal ve ekonomik hayatın canlandırılması için bir dizi proje geliştirilmiştir.

1) Geçici İşyerleri; 547 adet konteyner geçici işyeri olarak dağıtılmıştır (1 Trilyon) 2) Geçici İşçiler; 73 depremzede valilik bürolarında, prefabrik yönetimlerde

istihdam edilmiştir.

3) Nitelikli İşgücü Yetiştirme Projesi (Tesisatçılık, Duvar, Fayans, Ahşap işçilliği, Kalıpçılık, Demircilik, Büro Elemanlığı....kursları açıldı. 3.356 kişi başvurdu, 1.133 kişi eğitime alındı.)

4) Toplum Yararına Çalışma Programı (Bu programda Dünya Bankası ve İş ve İşçi Bulma Kurumu 42 proje üreterek 1.138 depremzedeye 6 ay aşgari ücretle iş imkanı yaratmış ve 1,3 Trilyon Lira kaynak yaratmıştır.

• DİE İmalat Sanayii Üretim Kaybı Araştırma Organizasyonu

Şekil 5.4 DİE İmalat sanayii üretim kaybı araştırma organizasyonu (kurumlar arası ilişkileri - işbirliğini görebilmek amacıyla tez kapsamında şemalaştırılmıştır) (Çamlıbel, 2003)