Mekansal Dinamikler, Kendi Kendine Organizasyon ve Sinerjetik

Kaos, kendi-kendine organizasyon ve sinerjetik sistem kuramları ile ilgili uyarlama çalışmaları, daha çok beşeri coğrafya alanında ortaya çıkmaktadır. Beşeri coğrafya alanında, kaos ve kendi - kendine organizasyon düşünceleri önce positivist görüşün karşısında gelişmeye başlayan bir akım olmuş, daha sonra ise sinerjetik sistem kuramı ile birlikte positivist genel sistem yaklaşımının yeni bir versiyonu haline gelmiştir (Stern, 1992). Beşeri coğrafya alanına ilk Wilson (1981) "karmaşık dinamikler" olarak uyarlamıştır.

Kentsel ve bölgesel alanda, dinamik sistemler yaklaşımı, ilk olarak Forester'ın "kentsel dinamikler" (1969) ve "dünya dinamikleri" (1971) çalışmalarında görülmektedir. Allen ve Sanglier (!979; 1981; 1989) Brüksel Okulu'nun "dalgalanmalı düzen ve dağılan yapılar" düşüncelerini kentler arası gelişen etkileşim sistemlerine uyarlamışlardır. Olumsuz geri-bildirimler dışında olumlu geri-bildirimlerin ve rastlantısal dalgalanmaların mekansal yapıların kendi - kendine organizasyonunu artırdığını vurgulamışlardır.

Fransız literatüründeki yansıması Pumain vd. (1986) ile başlamıştır. "Kendi - kendine organizasyon" (self-organization) kavramı, Fransız literatürüne "oto - organizasyon"

olarak geçmiştir. Pumain vd. Fransa'da üç kentsel alan gelişiminin simülasyonlarında, Clarke (1986) da Kuzey İngiltere'de alternatif alışveriş alanlarının simülasyonlarında Allen ve Sanglier'in çalışmalarını kullanmışlardır. Ancak bu simülasyonlar gerçeği yansıtamamışlardır (Stern, 1992).

Daha sonra Allen vd. (1985) çalışmalarını geliştirerek, karmaşık sistemlerin evrimi modelindeki problem ve yöntemleri tartışmışlardır. Dinamik sistemlerin, doğrusal olmama, çalkantı, durağanlık ve durağan olmama kavramlarının altını çizerek, kentlerin evrimleşen yapısına uyarlamaya çalışmışlardır. Aktörler arasındaki karar süreçlerini, onların sınırlı algılamaları ve her tür değer sistemini dikkate alarak açıklamışlardır. Farklı boyutlardaki çeşitli aktörler ve onların çeşitli tercihleri ile sistemin karmaşıklığını bilgisayar simülasyonları ile modellemişlerdir. Geliştirdikleri simülasyonlar, geleceği tahmin ve kontrol amaçlıdır. Ancak, kendileri de "tahmin ve kontrol" konusunda sınırlamaların olduğunu ve geleceğin tahmin edilemeyeceği sonucuna varmışlardır. Yapıların içsel birikimleri ve tarihleri de çok önemli rollere sahiptir ve dikkate alınmalıdır. Kentsel dinamiklerin, doğrusal olmadığını ve buna bağlı olarak kentsel yapıların çalkantılarla oluştuğunu söylemişlerdir. Onlara göre, doğrusal olmayan kentsel dinamikler geri-dönüşümsüzdür ve termodinamik dengeden uzak sistemlerdir.

Allen (1997) kentlerin ve bölgelerin kendi - kendine organize olan ve giderek karmaşıklaşan sistemler olduğunu ve evrimleştiklerini belirtmiştir. Christaller'in "merkezi yerler" statik modelinden "dinamik bir versiyon" geliştirme çabasına girmiştir. Bu çabayı (White, 1977; Moffat, 1996) da göstermişlerdir.

Beckman ve Puu (1985) ise temel prensiplerden yola çıkarak kendi - kendine organizasyon sistemi için bir model geliştirmişlerdir.

Zhang (1991), sosyal bilimler alanında; ekonomi, kentsel coğrafya ve bölge biliminde doğrusal olmayan gelişmeleri incelemiştir. Ekonominin; karmaşık, süreç bağımlı, organik ve gelişen yapısını göstermiştir.

Hücresel otomata konularında da kentsel alanda çalışmalar yoğunlaşmaya başlamıştır Couclelis (1988), Phipps (1989), Batty vd. (1989), White (1993) ve Benati (1997). Bu çalışmalar genellikle karmaşık ve doğrusal olmayan kentsel dinamiklerin bilgisayar

simülasyonları şeklinde gelişmekte ve geleceği tahmin ve gelişmelerin konrolünü amaçlamaktadır. Couclelis, karmaşıklık kurallarının tahminler ve kestirimler için uygulanması gerektiğini vurgulayarak bunu denemiştir.

Bilgisayarlarda geliştirilen sinir ağı modelleri (Koch & Davis, 1994; Barlow, 1994; Wyatt, 1996 vb.) de mekansal analizlere uyarlanmaya çalışılmaktadır. Bunlar daha çok matematiksel modeller şeklinde olup; coğrafi bilgi sistemlerine, iletişim veya ulaşım dinamiklerine uyarlanmaktadır. Fischer (1997) uyarlanabilir bilgi sistemleri olarak sinir ağları modelini, Avusturya'daki iletişim verileri için uyarlayarak, "mekansal etkileşim modeli" geliştirmişlerdir. Wang (1994) coğrafi bilgi sistemlerinde yapay sinir ağları modelini, "tarımsal arazi uygunluk değerlendirmeleri" için kullanmıştır.

Haken & Portugali (1995), Haken'ın (1977) fiziksel, kimyasal ve biyolojik sistemlerin kendi-kendine organizasyonu ve (1988) beyin fonksiyonları, algılama ve davranış üzerine geliştirdiği "sinerjetik sistem" kuramını yerleşim sistemlerine uyarlamışlardır. Daha çok doku algılamaları ve kendi - kendine organize olan bu dokuların haritalandırılması üzerine model geliştirmeye çalışmışlardır. Fischer vd.,(1990); Sonis, (1991); Timmermas, (1990); ekonomik ağırlıklı olduğu için eleştirdikleri kentsel ve bölgesel çalışmalara farklı bir açıdan yaklaşmışlardır. Kentsel ve bölgesel dinamiklerle, algısal haritalarla, doku oluşumlarıyla ve bu dokulardaki değişimlerin tekrar haritalara yansıtılabilmesi için yenilenen doku algılamalarıyla ilgilenmişlerdir.

Bu çalışmalar genellikle, mekansal yapıdaki dinamik, doğrusal olmayan değişimlerin doğru algılanması, takibi ve geleceğin tahmin edilebilmesi için geliştirilen bilgisayar simülasyon modelleri ağırlıklı olarak gelişmiştir. Değişim ve dönüşüm geçiren, karmaşıklaşan, evrimleşen "kentsel yapılar" olarak görülmüştür. Oysa ki, sistem kuramının kentsel analizlerdeki ilk yansımalarında (Chadwick, 1971; Tekeli, 1968) canlı olan yapının "toplum" olduğu, kentler veya bölgelerdeki yapıların "insanlarla ve ilişkili eylemleriyle" dolmayınca gerçek, canlı bir sistem olamayacağı vurgulanmıştır. Ayrıca, kaos, kendi - kendine organizasyon ve sinerjetik sistem kuramlarında geleceğin tahmin edilemeyeceği vurgulandığı halde, bilgisayarlarda simülasyon modelleri geliştirilerek geleceğin tahmin edilebilmesinden ve kontrolünden çok, gelecek koşullara her an hazır olan, uyum yeteneği yüksek, esnek ve çok iyi örgütlenmiş, hızlı bilgi akışı ve karar mekanizmaları olan bir canlı, dinamik organizasyon vurgulanmıştır.