B. Yasal Tehlike Sorumluluğun Şartları
IV. Tehlikeyi Önleme Yükümlülüğü
Kişilerin hukuka aykırı davranışları nedeniyle sorumlulukları söz konusu olmaktadır. Hukuka aykırılık kavramının kapsamına hem borca aykırılık hem de haksız fiiller dahildir. Haksız fiil sorumluluğu ve borca aykırılık nedeniyle sorumluluk şeklindeki iki sorumluluk kaynağı içerisinde birden çok farklı sorumluluk olguları yer almaktadır. Her iki sorumluluk kaynağı açısından genel eğilim zarara mümkün olduğu ölçüde zarar verenlerin katlanmasına yönelik çözüm bulmak yönündedir. Tehlikeyi önleme yükümlülüğü de teknolojik ve bilimsel hayattaki gelişmelerle uyumlu bir sorumluluk esası sağlanması amacıyla sözleşme dışı sorumluluk hukukuna dahil edilen temel ilkelerdendir.297 Tehlikeyi önleme yükümlülüğü ilkesi iki amaca hizmet eder. Bunlardan birincisi, sözleşmesel sorumluluk ve sözleşme dışı sorumluluk hükümlerinin nispi adaletsizliğin giderilmesi ikincisi de kusur ilkesi unsurlarının geniş yorumlanmasını sağlamasıdır.298 Sebep sorumluluğu olarak da ifade edilen objektif sorumluluk ilkesine göre, zararın meydana gelmesine neden olan kimse bundan sorumludur.
Zarar verenin zarardan sorumlu tutulması fiili işlerken kusurlu olmasına bağlı değildir.299 Günümüzde sosyal ve ekonomik koşullardaki değişime paralel olarak objektif sorumluluk ilkesi subjektif sorumluluk ilkesinin yanında önem kazanmıştır.
296 Akünal, Denkleştirme, s.234, Hukuk düzeni, hukuka uygun müdahalelere kişinin şahıs ve malvarlığına verilen zararın karşılığında izin verir. Karş. Ulusan, Denkleştirme, s.8.
297 Şen Doğramacı, s.55-56.
298 Şen Doğramacı, s.55-56.
299 Erişgin Ö.Söğütlü : Roma Hukukunda Haksız Fiil Benzerleri, Ankara 2002, s. 13.
Objektif sorumluluk esasına dayanan tehlike sorumluluğu ağırlaştırılmış bir sebep sorumluluğu olması nedeniyle olağan sebep sorumluluğu olarak ifade edilen diğer objektif sorumluluk hallerinden farklıdır. Zaman içinde sorumluluk hukuku alanında ortaya çıkan değişiklikler, objektif sorumluluk ilkesini öne çıkararak subjektif sorumluluk ilkesinin uygulama alanının daralmasına neden olmuştur.300 Kusurluluğun saptanması açısından objektifleştirilmiş kusur kavramının benimsenmesiyle hukuka aykırılık kavramının içeriği genişletilmiştir.301 Tehlikeyi önleme yükümlülüğü doktrinde, hukuk düzenince izin verilen bir fiille tehlike yaratan bir kişinin başkalarının zarar görmemesi için alması gerekli tüm tedbirleri alması şeklinde ifade edilmiştir.302 Bir başkasını zarardan korumaya yönelik davranışta bulunma yükümlülüğü yükleyen genel bir davranış kuralı bulunmamaktadır. 303 Tehlikeyi önleme konusunda üzerine düşen yükümlülüğü yerine getirmeyen kişinin fiilinin aynı zamanda kusursuz sorumluluğa yol açtığı kabul ediliyorsa kişinin sorumlu tutulması kusur sorumluluğunun şartlarının gerçekleşmesine bağlı değildir.304
Doktrinde ağırlıklı görüşe göre, tehlikeyi önleme yükümlülüğü tek başına objektif sorumluluk oluşturmaz.305 Bu görüşe göre, tehlikeyi önleme yükümlülüğü, kusur sorumluluğu kapsamında değerlendirilmelidir.306 İngiliz hukukundaki
300 Şen Doğramacı, s.57-58.
301 Şen Doğramacı, s.57-58.
302 Erişgin, İlliyet Bağı, s.184; Abik, Normun Koruma Amacı Teorisi, s..374.
303 Tehlikeyi önleme yükümlülüğü getiren kurallar TBKm.70, KTK m.49 hükümleri gibi bazen kanun maddelerinde bulunabilmektedir.
304 Oguzman /Öz, Borçlar Hukuku, s.21.
305 Karş. görüş Öztan Bilge, İmalatçının Sorumluluğu, Ankara 1982, s.220;
Tekinay/Akman/Burcuoğlu/Altop, 1993 s.480; Deschenaux/Tercier, s.75; Bu görüşü savunan yazarlara göre, tehlikeyi önleme yükümlülüğüne aykırı davranan tehlikeli bir durum yaratması nedeniyle sorumludur. (Havutçu, Üreticinin Sorumluluğu, s.51).
306 Erişgin, tehlike yükümlülüklerine uymuş sayılmak için ağır koşulların aranması halinde her meşru davranışı yaptırıma bağlayan kusur ve sebepten bağımsız sorumluluk olguları yaratma tehlikesinin bulunduğunu savunmuştur. Erişgin, İlliyet Bağı, s.195.
akademisyenlerin bazıları ihmale dayanan sorumluluktaki ihmal ile kusursuz sorumluluktaki ihmalin birbirinden farklı olduğunu, kusursuz sorumlulukta zararı önlemek için önlem alma yükümlülüğünün bulunduğunu ileri sürmüştür.307 Tehlikeyi önleme yükümlülüğüne aykırı davranışı tehlike sorumluluğu kapsamında değerlendirmek zarar verenlerin sorumluluk kapsamını genişletecektir. Tehlike sorumluluğundan söz edebilmek için bir faaliyetin önemli ölçüde tehlike yaratması gerekir.308
Tehlike sorumluluğunu kusur sorumluluğu kapsamında değerlendiren bir görüşe göre, tehlikeyi önleme yükümlülüğüne aykırı davranış hukuka aykırı davranış olarak nitelendirilmelidir.309 Diğer bir görüşe göre tehlikeli bir durum yaratmak yasaklanmış olmadığından tehlikeyi önleme yükümlülüğüne aykırı davranan kişi hukuka aykırı davranmış sayılmasa da gerekli önlemleri almayan kişinin kusurundan söz edilebilecektir.310 Tehlikeyi önleme yükümlülüğü, kusur unsuru ya da hukuka aykırılık unsuru içerisinde değerlendirildiğinde söz konusu unsurların kapsamı genişletilmiş olacaktır.311 Tehlikeyi önleme yükümlülüğü her türlü izinli fiille başkaları için tehlike yaratılmasından doğan sorumluluğu düzenlemektedir.312 Bu nedenle tehlike sorumluluğundan daha geniş kapsamlıdır. Sanayileşme sonucunda karmaşıklaşan üretim teknikleri her alana özgü risklerin tespit edilerek davranış yükümlerinin belirlenmesi zorunluluğunu doğurmuştur. Bu nedenle tehlikeyi önleme
307 Smith Amanda : Sowing Wıld Oats Bystander Strict Liability In Tort Applied To Organic Farm Contamination By Genetically Modified Seed, University of OFLouswille Uw Review Vol.
51:629-646, University of Louswille 2010, p. 629.
308 Oğuzman/Öz, Borçlar Hukuku, s.186.
309 Abik, Normun Koruma Amacı Teorisi, s.374; Tekinay/Akman/Burcuoğlu/Altop, s.480;
Deschenaux/Tercier, s.75.
310 Öztan, s.103; Havutçu, Üreticinin Sorumluluğu, s.51; Petek Hasan: İlaç Üretricisinin Hukuki Sorumluluğu, Ankara 2009, s. 85; Tiryaki Betül: Tüketicinin Korunması Hukuku Açısından Ayıplı Hizmetten Doğan Sorumluluk, Ankara, s.2007, s.76.
311 Şen Doğramacı, s.57.
312 Erişgin, İlliyet Bağı, s.184; Tandoğan, Mesuliyet Hukuku, s.16, Atamer, Normun Koruma Amacı, s.27.
yükümlülüğü bireylere her somut olaya özgü davranış yükümlerine uygun davranma yükümlülüğü yükler. Tehlikeyi önleme hususunda bireyden beklenen davranış yükümü tehlikenin yoğunluğuna, meydana gelecek zararın büyüklüğüne göre değişmektedir.313 Tehlikeyi önleme yükümlülüğüne aykırı davranış kusurlu davranış olarak nitelendirildiğinde hukuka aykırılığı anlamlandırmak önem taşımaktadır. Bu konuda davranışın hukuka aykırılığı ve sonucun hukuka aykırılığı görüşlerinden birinin benimsenmesine göre yapılacak değerlendirmeler önem arz eder. Hukuka aykırılığın sonucun hukuka aykırılığından hareketle belirlenmesini savunan görüş dikkate alındığında hukuka aykırılık ve kusur kavramları arasındaki sınır kesin olarak çizilecektir314. Bu görüşe göre, mutlak hak niteliğindeki malvarlıksal ve kişisel değerlerin zarara uğratılması hukuka aykırı sayıldığından özen yükümüne aykırı davranılıp davranılmadığı yalnızca kusurun saptanmasında önemli olacaktır.315 Hukuka aykırılığı bir davranış yükümüne aykırılık olarak ifade eden görüş dikkate alındığında, hukuka aykırılık ve kusur arasındaki sınır tam olarak belirlenemeyecektir. Bu görüş benimsendiğinde hem hukuka aykırılık hem de kusur aşamasında özen yükümüne aykırı davranılıp davranılmadığı değerlendirilecektir.316
Türk sorumluluk hukukunda ağırlıklı olarak kabul gören objektif sorumluluk ilkesini sonucun hukuka aykırılığı şeklinde yorumlayan yazarlara göre, tehlikeyi önleme yükümlülüğüne aykırı davranan kişi sorumludur.317 Bu görüş hukuka aykırılığı hukuk düzeninin zarar gören değeri korumak amacıyla yasakladığı bir davranış olarak nitelendirmektedir. Bu kapsamda tehlikeyi önleme yükümlülüğüne
313 Abik, Normun Koruma Amacı Teorisi, s.373.
314 Atamer, Normun Koruma Amacı, s.21; Kırca Çiğdem: Ürün Sorumluluğu, Ankara 2007, s.105.
315 Atamer, Normun Koruma Amacı, s.21.
316 Atamer, Normun Koruma Amacı, s.71.
317 Öztan, s.103; Havutçu, Üreticinin Sorumluluğu, s.51; Petek, İlaç Üreticisi, s. 85; Tiryaki, Tüketicinin Korunması, s.76.
aykırı bir davranış neticesinde bir mutlak hak ihlâl edilmişse fiilin hukuka aykırılık unsuru gerçekleşecektir. Failin bu fiilinden sorumlu olması için tehlikeyi önleme yükümlülüğüne aykırı davranması yanında bu hususta bir kusurunun da bulunması gerekir.318 Bir kişinin başkaları için tehlikeli durum yaratmaktan kaçınmakla yükümlü olduğu kabul edildiğinde bu yükümlülüğe aykırı davranış hukuka aykırılık oluşturacaktır. 319