TEDARİK FONKSİYONU VE ÖLÇEK EKONOMİLERİ İşletmenin tedarik fonksiyonu, üretim süreci için gerekli üretim

fak-törlerinin (girdi çeşitlerinin) gerekli nitelik ve nicelikte, gerekli zaman-larda ve uygun fiyatlarla işletmede hazır bulundurulmasına ilişkin t ü m faaliyetleri kapsar.. Tedarik faaliyetlerinin gerçekleştirilmesinde ortaya çı-kan tedarik maliyetleri unsurları aşağıdaki beş grupta toplanabilir:

i) girdi çeşitlerinin tedarik fiyatları, ii) girdi çeşitlerinin üretim katsayıları, iii) tedarik y a n masrafları,

iv) d e p o l a m a m a l i y e t i , v) taşıma maliyeti.

Teşebbüs seviyesindeki ölçek birimin büyütülmesi sonucunda ortaya çı-kabilecek m u h t e m e l ölçek ekonomileri ve disekonomileri, —ayrı bir işlet-mecilik fonksiyonu olarak ele alınacak taşıma faaliyetleri dışında— yuka-rıda belirlenen maliyet unsurları esas alınarak ortaya konmaya çalışıla-caktır.

i) Teşebbüsün büyütülmesi ile malzeme ihtiyacı da artmaktadır. Mal-zeme sipariş miktarının artması sonucunda satıcı firmalar tarafından sağ-lanan çeşitli iskontolar (fiyat indirimleri) literatürde büyüklüğün sağla-dığı önemli bir maliyet tasarrufu olarak kabul edilmektedir. Özellikle malzeme yoğun sektörlerde bu yoldan ileri düzeylere ulaşan maliyet tasar-rufları elde edilebilir.^{1 2 8}

Satıcı firmaların sağladıkları iskontolar ekonomik gerekçelere daya-nabileceği gibi;1 2 9 büyüyen teşebbüsün artan gücünün bir sonucu olarak satıcı firmalar üzerindeki açık veya potansiyel baskısı ile de ortaya çıka-bilir.1 3 0 Veya bu baskı sonucunda ekonomik gerekçeye dayanan fiyat in-dirimlerini aşan iskontolar elde edilebilir. Ayrıca büyük teşebbüsler fiyat indirimleri yanında, satıcı kredileri ve kalite garantisi sağlayarak, mal-zeme teslim tarihlerini üretim şartlarına göre ayarlayarak söz konusu ma-liyet tasarruflarını daha da artırabilirler.

Teşebbüsün büyütülmesi ile elde edilen bu t ü r maliyet tasarrufları, teşebbüsün mevcut tedarik alanındaki mevcut tedarik potansiyelinin ta-128 Ferman ,C.: İşletme İktisadı Dersleri, Ankara 1966, s. 18.

129 Büyüyen teşebbüsün a r t a n sipariş miktarı ile satıcı firmanın maliyet tasarruf-ları gerçekleştirmesi m ü m k ü n olabilir. Satıcı firmanın gerçekleştirdiği bu ma-liyet tasarruflarını kısmen veya tamamen satış fiyatına aksettirmesi sonucu sağlanan fiyat indirimleri ekonomik gerekçeye dayanan iskontolar olarak

ka-bul edilmektedir.

1 3 0 Küçük ve ortaboy teşebbüsler de tedarik fonksiyonlarında kooperasyona git-mek suretiyle bu t ü r maliyet tasarrufları gerçekleştirilebilir. Fakat büyük te-şebbüslerin yüksek mali güçlerine dayanarak, üretim derinliklerini artırmak su-retiyle —genel olarak nisbeten küçük ölçeklerde faaliyet gösteren— yan sanayii işletmelerin faaliyet alanlarına girmeleri imkanının • mevcut olması, yan sana-yi işletmelerinin daima göz önünde bulundurmaları gereken bir husustur. Bu açık veya potansiyel baskı unsuru, büyük teşebbüslerin ekonomik gerekçeye da-yanan iskonto oranlarını aşan seviyelerde fiyat indirimleri gerçekleştirmeleri-ne imkan verebilir.

m a m e n kullanılmasıyla sona erer. Bu d u r u m d a daha ileri ölçek büyük-lüklerine gidilmesi halinde ortaya çıkabilecek ölçek disekonomileri, an-cak büyümeye, gerekli malzemelerin gerekli nitelik ve nicelikte uygun bir fiyattan tedarikine imkan veren yeni coğrafi konumlarda devam edil-mesi halinde ortadan kaldırılabilir.

Teşebbüsün büyütülmesi sonucunda artan işgücü ihtiyacı ise genel olarak ücretleri artırıcı yönde etkili olur. "Artan işletme büyüklüğü ile h e m çıplak ücretlerin ve h e m de sosyal ücretlerin artan oranlarda (prog-resif olarak) yükseldiği gözlenmektedir."1 3 1 Ücretlerdeki bu artış özellikle homojen teknoloji ile büyümede etkili olurken, emeğin sermaye tarafın-dan ikame edildiği heterojen teknoloji ile büyümede bu etki nisbeten aza-lır. İstisnai bir teknolojik gelişme şekli olarak ortaya çıkması m u h t e m e l sermayenin emek tarafından ikame edildiği heterojen teknoloji ile büyü-meyi ise, —ekonomik amaç sistemi değerlendirmeye esas alındığı sürece—

önleyici yönde etkili olur. Burada da teşebbüsün mevcut konumundaki (konumlarındaki) işgücü potansiyelinin t a m a m e n kullanılması (veya kıt-laşması) sonucunda, teşebbüsün farklı konumlarda kurulacak üretim üni-teleri vasıtasıyla büyütülmesi alternatifi önem kazanır.

ii) Teşebbüsün büyütülmesi ile artan gücünün bir sonucu olarak, sa-tıcı firmalar üzerinde, teşebbüsün üretim şartlarına uygun malzeme te-dariki için baskı yapılabilir. Böylece üretim sürecinde döküntü ve fire oranı ve dolayısıyla malzemelerin üretim katsayıları azalır. Ayrıca, mal-zemenin üretim şartlarına uygunluğunun bir sonucu olarak, ortalama iş-lem süresinde bir azalma ve dolayısıyla kapasitede bir artış gerçekleşti-rilebilir.^{1 3 2} Heterojen teknoloji ile büyümede de, daha ileri teknolojilerde çalışan iş araçlarının ü r e t i m sürecine alınmasıyla fire oranı muhtemelen azalır.^{1 3 3} Teşebbüsün büyütülmesinin işletme seviyesinde tipleştirmeye git-mek suretiyle gerçekleştirilmesinde (yatay uzmanlaşma) ise, —diğer fak-törler yanında— işgücünün artan tecrübesi de fire ve döküntü oranının azaltılmasıyla üretim hızının artırılmasında etkili olur.1 3 4 Yine tipleştir-meye gitmenin bir sonucu olarak artan seri büyüklükleri (veya azalan seri değiştirme sayısı) ile deneme üretimine ilişkin malzeme kaybı ve ısı Heinen, E.: a.g.e., s. 272.

132 ö r n e ğ i n metal işleme sanayiinde kullanılan malzemenin boyutlarına, haddele-me ve preslehaddele-me gibi talaşsız işlemlerle, frezelehaddele-me ve tornalama gibi talaş kal-dıran işlemlerde malzemenin sertliği, kalınlığı ve esnekliğine, metalürji sana-yiinde işlenen cevherin tenörüne göre gerçekleştirilebilir kapasite önemli öl-çüde değişebilir. Henzel, F.: Führungsprobleme der industriellen Unternehmung, Berlin, W.: a.g.e., s. 63. Gutenberg, E.: a.g.e., s. 122.

133 Ludwig, H.: a.g.e„ s. 59.

134 Hennig, W.K.: Betriebswirtschaftslehre der industriellen Erzeugung, Wiesba-den 1960, s. 55-56.

serinin başlangıcında ve "bilhassa üretime son verildiğinde ortaya çıkan döküntü miktarı" azalır.^{1 3 5}

iii) Burada tedarik yan masraflarını, aynı partide sipariş edilen mal-zeme büyüklüğünden bağımsız, sipariş sayısına bağlı olarak artan sabit sipariş masraflarını kapsayacak şekilde tanımlıyoruz. Bu tanıma uygun olarak, teşebbüsün büyütülmesi sonucunda artan malzeme ihtiyacı sipa-riş büyüklüğünü artıracaktır. • Sabit sipasipa-riş masraflarının daha çok mik-tarda malzemeye dağılması sonucunda ise birim malzemeye düşen mas-raf payı azalacaktır. Burada da küçük ve ortaboy teşebbüsler siparişlerini birleştirmek suretiyle daha büyük çapta sipariş vererek birim malzemeye düşen sabit sipariş masrafı payını azaltabilirler.

iv) Teşebbüsün büyütülmesi sonucunda artan depolama ihtiyacını karşılamak üzere merkezi depolama sistemine geçilebilir. Böylece birçok rasyonelleştirme yöntemlerinin, tekniklerinin ve imkanlarının depolama fonksiyonuna ilişkin olarak da gerçekleştirilmesi m ü m k ü n olur.1 3 6 "Örne-ğin ABD de t ü m mal dağıtım sistemi değiştirilmiştir: birçok mal deposu yerine az sayıda fakat büyük kapasiteli, otomasyon dereceleri yüksek de-polar uygun coğrafi konumlarda kurularak önemli ölçüde maliyet tasar-rufları sağlanabilmektedir... Büyük ABD firmaları bu şekilde gelecek beş yıl içinde taşıma maliyetinin %30 oranında azaltılabileceğini ümit et-mektedirler."^{1 3 7} Ayrıca, teşebbüs kapasitesinin özellikle homojen tekno-loji ile büyütülmesinde geçerli olmak üzere, yedek parça ihtiyacının ve dolayısıyla yedek parça stokunun kapasitenin büyütülmesine oranla da-ha az artması da, literatürde önemli bir maliyet tasarrufu unsuru olarak kabul edilmektedir.^{1 3 8}

C.2.2. PAZARLAMA FONKSİYONU VE ÖLÇEK EKONOMİLERİ