İÇİNDE İNCELENMESİ
A. LITERATÜRDEKI YAKLAŞıMLAR VE ARAŞTıRMA KONUSUNUN BELIRLENMESI
Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M
SANAYİ İŞLETMELERİNDE KURULUŞ YERİ SEÇİMİ VE
işletme problemleridir."3 Optimum kuruluş yeri olarak "en iyi çözümün elde edilebilmesi ancak üretim ve taşıma faaliyetlerinin eşanlı olarak ele alınmasıyla m ü m k ü n d ü r . Daha düşük taşıma maliyeti fakat daha yük-sek üretim maliyeti veya daha yükyük-sek taşıma maliyeti fakat daha düşük üretim maliyeti alternatifleri en iyi şekilde değerlendirilmelidir."4 H a t t a daha geçen yüzyılın sonlarında, tarihçi okul temsilcilerinden Roscher, kuruluş yerini belirleyen önemli faktörlerden biri olarak, aynı zamanda işletme büyüklüğünün de önemli bir belirleyicisi olan, sanayide iş bölümü derecesini kabul etmektedir.5
Kuruluş yeri probleminin ikame prensibine göre ele alınmasında, ge-nel olarak ikame prensibinde belirli bir üretim seviyesinin incelemeye esas alınmasının zorunlu bir sonucu olarak, sabit bir işletme büyüklüğün-den hareket edilmektedir. Kuruluş yeri problemini genel ekonomi çerçe-vesinde inceleyen Lösch, denge modelinde ölçek ekonomileri ile satış ala-nının genişliği arasında bir ilişki kurmaktadır. Buna göre işletme büyük-lüğü arttıkça ölçek ekonomileri elde edilmekte ve satış alanı genişletil-mektedir.6 Bu özelliğiyle Lösch modeli, kuruluş yeri seçimi ile işletme büyüklüğü arasındaki karşılıklı ilişkileri —çok ileri soyutlama derecesin-de derecesin-de olsa— içeren ilk kuruluş yeri moderecesin-deli olarak kabul edilebilir.7 Çalış-mamızın birinci bölümünde homojen alan varsayımı altında tek konum-lu kurukonum-luş yeri modelleri olarak incelenen sürekli kurukonum-luş yeri model-lerinde, kuruluş yeri ve işletme büyüklüğünün eşanlı (simültane) belir-lenmesi m a r j i n a l analiz çerçevesinde imkansızdır. Sadece Steiner-Weber probleminin yerleştirme (tahsis) problemi olarak ifadesinde, kuruluş ye-ri ve işletme büyüklüğü arasındaki karşılıklı ilişkileye-rin dikkate alınması bir dereceye kadar mümkündür.7"» Bu modelde ölçek ekonomileri dikka-te alınmamakta, sadece belirli bir üretim seviyesini gerçekleştirmek üze-re kurulacak işletme sayısı arttıkça azalan toplam taşıma maliyeti ile ar-t a n ar-toplam sabiar-t maliyear-tler arasındaki ar-ters yönlü ilişki modele dahil edil-mektedir. F a k a t toplam sabit maliyetlerin işletme büyüklüğünden bağım-sız, sadece işletme sayısına bağlı olarak kabul edilmesiyle ölçek ekonomi-leri değerlendirme dışı bırakılmış olrtıaktadır.
3 Hintner, O.: "Standortwahl", Haındwörterbuch der Betriebswirtschaft, 3. B., 3. C., Stutgart 1960, sütun 5054.
4 Predöhl, A.:."Verkehrspolitische Probleme der europâischen Integration", Schine und Strasse, 1961, s. 54.
5 Supra, s. 13-14.
6 Supra, s. 19 v.d.
7 Çözülebilirlik özelliğine sahip olmayan Lösch modelinde, işletmelerin optimum kuruluş yerleri yanında optimum satış alanları, optimum kapasite büyüklükleri ve optimum fabrika satış fiyatlarının da eşanlı olarak belirlenmesi amaçlan-maktadır.
7 - 3 Supra, s. 72.
Çalışmamızın birinci bölümünde çok konumlu kuruluş yeri modelle-ri olarak incelenen kesikli kuruluş yemodelle-ri modellemodelle-rinde ise, modelin amaç fonksiyonunda ve sınırlayıcı şartlarında işletme büyüklüğüne ilişkin bir-çok unsuru değerlendirmeye dahil etmek m ü m k ü n olmaktadır. Bu mo-dellerde, her m ü m k ü n kuruluş yeri için gerekli sabit yatırım maliyetleri ile m ü m k ü n kuruluş yerine göre farklılıklar gösterebilen diğer maliyet unsurları, ayrıca her m ü m k ü n kuruluş yeri için alt ve üst kapasite sınır-ları dikkate alınabilmektedir. Fakat kesikli kuruluş yeri modelleri de
—birçok ölçek u n s u r u n u n dikkate alınabilmesine rağmen— kuruluş yeri ve ölçek büyüklüğünün eşanlı belirlenebilmesi için yetersiz kalmaktadır.
Böyle bir amaca ulaşabilmek için, farklı ölçek birimlere ilişkin ölçek de-ğerlerinin modele dahil edilmesi gerekir. H a t t a bilimsel açıdan t a m a m e n t a t m i n edici bir sonuca, ancak, bu ölçek ekonomileri yanında farklı yer-leştirme birimlerindeki kuruluş yeri avantajlarının da eşanlı bir model çerçevesi içinde değerlendirmeye dahil edilmesiyle ulaşılabilir.
A.2. KURULUŞ YERİ VE ÖLÇEK BÜYÜKLÜĞÜNÜN EŞANLI (SİMÜLTANE) BELİRLENMESİ GEREĞİ
Kuruluş yeri probleminin ceteris paribus varsayımı altında optimum kuruluş yerinin saptanması şeklinde ele alınmasıyla teşebbüsün —kuru-luş yeri seçimi yanında— kontrol edebildiği diğer değişkenler (ölçek bü-yüklüğü, fiyat, üretim metodu v.b.) sabit kabul edilerek problem çok ba-site indirgenmektedir. Teşebbüsün kontrolündeki bu değişkenlerin birbir-leriyle karşılıklı ilişkiler içinde bulunmalarından dolayı, her değişkenin diğerlerinden bağımsız olarak ayrı ayrı ardarda (suksesiv) planlanması yerine, t ü m değişkenlerin eşanlı (simültane) olarak planlanması, prob-lemin niteliğinin zorunlu bir sonucu olarak kabul edilmelidir.
Çalışmamızın bu son bölümünde, teşebbüsün kontrol edebildiği değiş-kenlerden ve ayrıca, özellikle sanayi işletmelerine ilişkin olarak iki önem-li uzun dönem planlama konusu olan, —kuruluş yeri ve işletme büyük-lüğünün eşanlı planlanmasında gerekli bir ön aşama mahiyetinde olmak üzere— kuruluş yeri ve ölçek büyüklüğü arasındaki karşılıklı ilişkiler be-lirlenmeye çalışılacaktır.8 B u n u n için de problem t ü m kuruluş yeri ve ölçek boyutlarını kapsayacak biçimde aşağıdaki şekilde tanımlanmalıdır:
8 "Büyüklük ile kuruluş yeri arasındaki temel ilişkiler, bir taraftan piyasanın coğrafi dağılışından, diğer taraftan da kuruluş yerinin maliyetleri ve değerlen-dirme kriterlerini etkilemesinden doğmaktadır. Çünkü büyüklükten doğan ta-sarruflar sebebiyle, en geniş muhtemel piyasa bölgelerini kavramak için daha büyük işletmelerin kurulması yönünde bir eğilim mevcuttur. Bununla beraber, mal arzedilen alan büyüdükçe dağıtım masrafları, yüksek taşıma ücretleri
yü-— işletme ve teşebbüs seviyesindeki ölçek birimlerde üretimi öngö-rülen ü r ü n çeşitleri ve ü r e t i m seviyeleri (ürün programı), üre-tim aşaması ve temel üretken birim seviyesinde ü r ü n programın-dan türetilebilen iş kapasiteleri,
— Aynı teşebbüs kapsamında faaliyet gösteren ve öngörülen ü r ü n çe-şitlerini ü r e t m e k kabiliyetinde olan mevcut işletmelerin üretim kapasiteleri, üretim genişlikleri ve üretim derinlikleri. Bu işlet-melerin kapasitelerinin genişletilmesi imkanları.
— Farklı seviyelerdeki ölçek birimler için m ü m k ü n kuruluş yerleri-nin belirlenmesi.
— Kuruluş yeri seçimine konu olan projenin teknik ve organizasyon şartlarına göre hangi ölçek birimlerde kuruluş yeri dağılımına gi-dileceğinin, ayrıca her kuruluş yeri sistemi alternatifine ilişkin kuruluş yeri avantajlarının (veya dezavantajlarının) belirlenmesi.
— Farklı ölçek birimler ve m ü m k ü n kuruluş yerlerine ilişkin olarak ölçek ekonomilerinin (veya ölçek eğrilerinin) belirlenmesi.
Klasik kuruluş yeri teorisinde ise bir teşebbüsün, bir işletme birimi-nin veya bir sanayi tesisibirimi-nin optimum kuruluş yeribirimi-nin belirlenmesinde
—özellikle tek konumlu veya sürekli kuruluş yeri modelleri için geçerli olmak üzere— hesaplamalara sadece taşıma maliyetleri temel olarak alın-mıştır. "Kuram... bir konum yerinin maliyet düşürücü diğer herhangi bir üstünlüğünü ikincil etmenler olarak kabul etmiş ve sistematik çö-zümlemelerde bunlar ulaşım maliyetinin yanısıra yer alan ikinci dere-cede etmenler olarak incelenmiştir."9 Halbuki bir piyasa ekonomisinde teşebbüsün amacı taşıma maliyetinin minimizasyonu değil, teşebbüs kâr-lılığını arttırmaktır. Amaç maliyet minimizasyonu olarak belirlense bile, taşıma maliyeti toplam maliyetin sadece bir kısmını (ve hatta bazı sana-yi kollarında çok düşük bir kısmını) oluşturmaktadır. Bu bakımdan ku-ruluş yeri seçimine maliyet minimizasyonu esas alınsa bile, amaç taşıma maliyetinin değil —taşıma maliyetini de kapsamak üzere— toplam mali-yetin minimizasyonu olarak ifade edilmelidir. Bu nedenle problemin amaç değişkeni taşıma maliyetleri yanında sabit ve değişken maliyetleri de kapsayacak biçimde tanımlanmalıdır. Amaç değişkenin bu şekilde
tanım-zünden a r t a r ve büyük kapasitenin sağladığı üstünlüklerin kaybolduğu bir nok-taya erişilir. Düşünülmesi gereken maliyet alternatifleri yalnız işletmedeki üre-tim girdileri değil, dağıtım masraflarının eklenmesiyle bulunacak maliyetler ol-malıdır." Birleşmiş Milletler: İ k t i s a d i K a l k ı n m a P r o j e l e r i İ ç i n E l K i t a b ı , tercüme eden: L. Tenker ve I. Osmanağaoğlu, A n k a r a 1967, s. 239-240.
9 M u t l u , S.: D ı ş s a l E k o n o m i l e r v e E n d ü s t r i y e l K o n u m , D P T Y a y ı n ı , A n k a r a T e m -muz 1975, S, 1.
lanmasıyla, kuruluş yeri problemlerinde ölçek ekonomileri de —sabit ve değişken maliyetlerin ölçek büyüklüğünün bir fonksiyonu olarak ifade edilmesi s u r e t i y l e — d i k k a t e alınabilir.
Kuruluş yeri ile ölçek büyüklüğü arasındaki bir başka ilişki de, her m ü m k ü n kuruluş yerinde kurulacak üretim ünitesinin ancak belirli bir sınıra kadar büyütülebilmesiyle ortaya çıkar.1 0 Buna göre her m ü m k ü n kuruluş yeri için geçerli olan m a k s i m u m ölçek büyüklüğü tanımlanma-lıdır. Ayrıca h e r m ü m k ü n kuruluş yeri için geçerli olan maksimum Öl-çek büyüklüğü, en azından —kuruluş yeri seçimine konu olan— projeye ilişkin m i n i m u m ekonomik ölçek büyüklüğüne eşit olmalıdır. Aksi tak-dirde söz konusu coğrafi konum m ü m k ü n kuruluş yeri olma özelliğini kaybedecektir.1 1 Kuruluş yeri ve ölçek büyüklüğünün karşılıkı bağımlı-lığını gösteren ikinci t ü r ilişkiler, —kuruluş yeri ve ölçek büyüklüğünü karşılıklı ilişkiler çerçevesinde ele alan— bir matematiksel modelde sınır-layıcı şartlar olarak ifade edilebilirler. Buna karşılık birinci t ü r ilişkiler, optimizasyon kriteri olarak modelin amaç fonksiyonunda yer almalı, ay-rıca, amaç fonksiyonunda t ü m maliyetler bir blok halinde toplam olarak değil, her maliyet unsuru ayrı ayrı ifade edilmelidir. Zira bu maliyet unsurları, yani sabit ve değişken maliyetler ile taşıma maliyetleri birbir-lerinden bağımsız olmayıp, karşılıklı olarak birbirleriyle ilişkili durum-dadırlar. Ölçek birim büyütüldükçe değişken maliyetlerin sabit maliyet-ler tarafından ikame edilmesine (heterojen teknoloji ile büyüme) ve or-talama birim maliyetin azalmasına (ölçek ekonomileri) karşılık, girdile-10 Her m ü m k ü n kuruluş yerinden temin edilebilen işgücü, malzeme ve enerji mik-tarı, yine her m ü m k ü n kuruluş yerinde uygun bir fiyattan gerçekleştirilen sa-tış miktarı, ayrıca teşebbüsün yönetim ve finansman imkanları tarafından, her m ü m k ü n kuruluş yeri için geçerli maksimum ölçek büyüklüğü belirlenebilir.
"Örneğin bir süt işletmesi için kuruluş yeri arandığında, işletmeye süt sağlayan bölgenin üretim potansiyeli, fabrika büyüklüğünün sınırlarını tayin edecektir.
Bundan başka bölgenin genişliğini de sütun çiftliklerden işletmeye taşıma mas-rafı sınırlandıracaktır. Taşıma alanı ve süt alım fiyatı belli olduğundan ve iş-letmeye süt verilecek bölgenin kapasitesi bilindiğinde işletmenin azami büyük-lüğü ortaya çıkacaktır." Birleşmiş Milletler: a.g.e„ s. 240.
u Aksi takdirde bu tür konumlarda kurulan üretim üniteleri ekonomik faaliyet-lerine ancak suni olarak devlet yardımı, g ü m r ü k duvarları gibi tedbirlerle ko-r u n m a k suko-retiyle veya monopol duko-rumlako-rının biko-r sonucu olako-rak devam ede-, bileceklerdir. "Ancak sadece ithal ikamesi için kurulan ve yüksek gümrük du-varlarıyla korunan sanayi işletmelerinin genellikle dağınık ve düşük kapasiteli tesisler olduğu da bir gerçektir. Bu itibarla, ihracata yönelebilmek için, bunla-rın toparlanıp büyümeleri ve muhtemelen birleşmeleri gerekir. Sanayimizin ön-celikle ithal ikamesine yönelmiş ve g ü m r ü k duvarlarıyla korunmuş olması, da-ğınık, ufak kapasiteli ve yüksek maliyetli tesislerin kurulmasına yol açmıştır."
Bursal, N.: "Saııayi İşletmelerinde Maliyetler ve Ortak Pazarda Rekabet İmkan-ları", İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, C. 1., Sayı 1, 1972, s. 56.
rin daha uzak tedarik merkezlerinden temini ve/veya ürünlerin daha uzak talep merkezlerinde pazarlanabilmesi sonucunda taşıma maliyet-leri artar. Toplam maliyet unsurları arasındaki bu koşut ve karşıt ilişki-ler, problemin maliyet minimizasyonu olarak ifadesinde maliyet unsurla-rının modelde ayrı ayrı dikkate alınmasını gerektirmektedir. Problemin kâr maksimizasyonu olarak ifade edilmesi halinde ise, toplam satış hası-latı her talep merkezindeki satış hasılatlarının toplamı olarak amaç fonk-siyonunda modele dahil edilir. Ölçeğin büyütülmesi sonucunda elde edi-len maliyet tasarruflarının satış fiyatlarına yansıtılması halinde, —her talep merkezindeki talebin fiyat esnekliğine bağlı olarak— satış hasılatı olumlu veya olumsuz yönde etkilenebilir. Bu durumda, satış miktarını
—mevcut satış alanında veya satış alanını genişleterek— daha da arttır-mak üzere ölçek büyütülmesine devam edilip edilmeyeceği konusu 'tek-rar ka'tek-rar gündemine gelecektir. Böylece kuruluş yeri ve ölçek büyüklü-ğü arasında —talep merkezleri üzerinden— dolaylı bir ilişki daha belir-lenmiş olur.