SERİ BÜYÜKLÜĞÜNE (VEYA ÜRETİM GENİŞLİĞİNE) İLİŞKİN MALİYET TASARRUFLARI

Alternatif üretim tarzında çok ü r ü n çeşidi üreten bir işletmede, ü r ü n ve yarı ü r ü n çeşitleri ile parçalara ilişkin seri büyüklükleri üretim mali-yetini belirleyen önemli faktörlerden biridir. Bu üretim tarzında aynı iş aracının farklı ü r ü n çeşitlerinin veya işlerin (yarı ürün, parça) üretimin-de kullanılması, bir ü r ü n çeşidinüretimin-den (iş çeşidinüretimin-den) başka bir ü r ü n çeşi-dine (iş çeşiçeşi-dine) geçerken, iş aracının hazırlanmasını gerektirir. Bu ha-zırlık işlemleri çeşitli giderlere neden olur. Ayrıca, yeni ü r ü n çeşidinin üretimine geçmeden önce yapılan deneme üretimi ve bazı sektörlerde bir ü r ü n çeşidine ilişkin serinin tamamlanmasından sonra iş aracının soğuma-ya bırakılması gibi gerekli işlemler de ayrı bir maliyet unsurudur. Tüm bu hazırlık işlemleri, deneme üretimi ve soğuma süresi boyunca iş aracında fiilen üretim yapılmaması sonucu ortaya çıkan atıl kapasite maliyeti ve ayrıca —bu süre içindeki üretim kaybını ifade eden— alternatif maliyet dikkate alınmalıdır. Sabit maliyet niteliğinde olan bu maliyet unsurları

(sabit seri maliyeti) —işletmenin ü r ü n programını oluşturan— ü r ü n çe-şitlerine ve —bu ü r ü n çeşitlerinin üretimi için gerekli— iş çeçe-şitlerine (ya-rı ürün, parça) ilişkin seri büyüklükleri arttıkça birim ü r ü n e (işe) düşen pay olarak azalır. Diğer yandan a r t a n seri büyüklüklerine paralel olarak i " Kilger, W. ve Ottfried, K.: a.g.e., s. 415.

ıi8 H e i n e n , E.: " K o n z e n t r a t i o n u n d Kösten", K o n z e n t r a t i o n in d e r W i r t s c h a f t , de-ğiştirilmiş ikinci baskı, der.: H. Arndt, Berlin, s. 415.

a r t a n s t o k m a l i y e t l e r i n i n de d e ğ e r l e n d i r m e y e d a h i l e d i l m e s i y l e — s a b i t ü r e t i m g e n i ş l i ğ i e s a s a l ı n a r a k — h e r ü r ü n (iş) ç e ş i d i n e i l i ş k i n o p t i m u m s e r i b ü y ü k l ü k l e r i b e l i r l e n i r .1 1 9

D i ğ e r y a n d a n , — ü r e t i m g e n i ş l i ğ i n i n s a b i t l i ğ i v a r s a y ı m ı n ı n k a l d ı r ı l m a s ı y l a — i ş l e t m e n i n ü r ü n p r o g r a m ı n ı ( ü r e t i m g e n i ş l i ğ i n i ) d a r a l t m a k s u r e t i y l e d e ü r ü n v e iş ç e ş i t l e r i n i n s e r i b ü y ü k l ü k l e r i n i a r t t ı r m a k v e d o l a y ı s ı y l a b u y o l d a n " s e r i b ü y ü k l ü k l e r i n i a r t t ı r m a k v e d o l a y ı s ı y l a s e r i b ü y ü k l ü ğ ü n e i l i ş k i n m a l i y e t t a s a r r u f l a r ı " g e r ç e k l e ş t i r m e k m ü m k ü n d ü r , ( t i p l e ş -t i r m e , s -t a n d a r d i z a s y o n )1 2 0 A y n ı m a l i y e t t a s a r r u f l a r ı y a r ı ü r ü n v e p a r ç a l a r a i l i ş k i n o l a r a k d a n o r m l a ş t ı r m a y a g i t m e k s u r e t i y l e g e r ç e k l e ş t i r i l e b i -l i r .1 2 1 Ö z e l l i k l e m e k a n i z a s y o n v e o t o m a s y o n d e r e c e l e r i n i s b e t e n y ü k s e k s e r m a y e y o ğ u n ü r e t i m a ş a m a l a r ı n d a n o r m l a ş t ı r m a y a g i t m e k b ü y ü k ö n e m t a ş ı r . S e r m a y e y o ğ u n l u ğ u n i s b e t e n az o l a n ü r e t i m a ş a m a l a r ı n d a ise, n o r m l a ş t ı r m a d a n b i r d e r e c e y e k a d a r f e d a k a r l ı k e d i l e r e k , ü r ü n p r o g r a m ı n ı n g e n i ş t u t u l m a s ı ş e k l i n d e e t k i l i o l a n p a z a r b a s k ı s ı d a m ü m k ü n m e r t e b e d i k -k a t e a l ı n m a y a ç a l ı ş ı l ı r .1 2 2 D i ğ e r y a n d a n b a z ı t e k n o l o j i k g e l i ş m e l e r s e r i d e -ğ i ş t i r m e y e i l i ş k i n h a z ı r l a m a s ü r e l e r i n i b ü y ü k ö l ç ü d e a z a l t a r a k , k ü ç ü k s e r i

ns Müftüoğlu, M.T.: "Atelye Tipi Üretim Tarzında İş Serisi Büyüklüğünün ve Ha-zırlama Süresinin Karşılıklı İlişkiler Çerçevesi İçinde Belirlenmesi", Siyasal Bil-giler Fakültesi Dergisi, C. XXXI, Sayı: 1-4, s. 261, A n k a r a 1978.

123 Ürün programının daraltılmasıyla, a r t a n seri büyüklükleri yanında —azalan ürün çeşitleri sayısının bir sonucu olarak— ü r ü n değiştirme (seri değiştirme) sayısı da azalır ve sonuç olarak toplam haşırlık süresinin kısaltılmasıyla işlet-menin üretim kapasitesi artar. Böylece sabit maliyet niteliğindeki hazırlama gi-derlerinin daha çok sayıda ürüne dağılmasıyla seri büyüklüğüne ilişkin mali-yet tasarrufları sağlanır. Bu sonuçlar aşağıdaki sanayici tecrübesinde açıkça görülmektedir: "Haddehanemizde belli bir boyutta 30 ton hadde üretildikten sonra başka boyutta bir hadde üretimine geçiliyordu. Bu ürüıı (seri) değiştir-me işlemi farklı haddehane tesislerinde ayda 1200 defa tekrarlanmaktaydı. Bu-nun için gerekli hazırlama süresi olarak ayda toplam 80 saat kaybediyorduk...

Daha az hadde çeşitlerini programımıza alarak ve buna karşılık seri büyük-lüklerini artırarak üretim kapasitemizi 35.000 tondan 75.000 ton hadde ü r ü n ü n e çıkarmayı başardık".. Hassenbruch, H.G.: "Gemeinschaftsmassnahmen für ein wirtschaftliches Fertigungs - und Vertriebsprogramm", Zeitscrift für Produkfion und Betrieb, 1901, s. 121.

1 2 1 Bu konuda m ü m k ü n olan tüm maliyet tasarruflarının gerçekleştirildiği durum,

"kritik standardizasyon ve tipleştirme ölçüsü" kavramıyla ifade edilmektedir.

Gutenberg, E.: a.g.e., s. 114.

122 Örneğin otomobil sanayiinde bu imkanlar kullanılarak önemli maliyet tasar-rufları sağlanmaktadır: sermaye yoğunluğu nisbeten fazla olan silindir bloku ve presleme bandlarında normlaştırmaya gidilerek kitle üretiminin avantajları gerçekleştirilirken, nisbeten emek yoğun olan montaj bantlarında ü r ü n farklı-laştırmasına gidilmekte, her tip için ayrı bir montaj bandı kurulmaktadır. Böy-lece pazarın farklı otomobil tipleri istemi bir dereceye kadar karşılanabilmek-tedir." Kilger, W. ve Ottfried, K : a.g.e., s. 417.

büyüklüklerinde ve dolayısıyla geniş bir ü r ü n programında çalışmayı eko-nomik yönden m ü m k ü n kılmaktadır.1 2 3

İşletmenin ü r ü n programını daraltarak tipleştirme ve normlaştırma-ya gitmek suretiylş seri büyüklüğüne ilişkin maliyet tasarruflarının sağ-lanması ancak pazar şartlarının m ü m k ü n kıldığı çerçeve içinde gerçekleş-tirilebilir. Bu bakımdan pazarın büyümesi seri büyüklüğüne ilişkin mali-yet tasurruflarmm gerçekleştirilmesinde önemli rol oynar. Ayrıca işlet-me, kontrol edebildiği değişkenler ve bilhassa pazarlama araçları vasıta-sıyla talebi m ü m k ü n mertebe homojenleştirerek veya talebi belirli ü r ü n çeşitlerinde yoğunlaştırarak söz konusu maliyet tasarruflarının elde edil-mesinde aktif bir rol oynayabilir. Bu konudaki tüm imkanlar değerlendi-rilerek " k r i t i k . standadizasyon ve tipleştirme ölçüsü" gerçekleştirilmeye çalışılır.1 2 4

Burada söz konusu maliyet tasarrufları, işletmenin büyütülmesine de-ğil, yatay uzmanlaşmaya ilişkin maliyet tasarruflarıdır. Doalyısıyla aynı sektörde faaliyet gösteren işletmeler arasında işbölümüne gidilerek her işletmenin üretim programını daraltması suretiyle de seri büyüklüğü-ne ilişkin maliyet tasarrufları gerçekleştirilebilir (işletmeler arası yatay işbölümü veya yatay uzmanlaşma.) Yatay uzmanlaşmanın en önemli sa-kıncası (uzmanlaşma rizikosu) pazar faktörüne ilişkin olarak ortaya çı-kar. Özellikle pazar şartlarının değişken, pazar organizasyonunun yeter-siz olması; mevsimlik, konjonktürel ve yapısal talep dalgalanmalarının et-kili olması halinde, ü r ü n programının daraltılması önemli kayıplara ne-den olabilir. Bu kayıplar işletmenin sermaye yoğunluğu arttıkça —artan atıl kapasite maliyeti etkinliğinin bir sonucu olarak— daha da büyük se-viyelere ulaşabilir. Bu nedenle, .pazar şartlarının uygun olmaması halin-de, işletme "birkaç ayakla yere sağlam basmayı tek ayak üzerinde dur-maya tercih edecektir."^{1 2 5}

C.l.3.4.. KAPASİTE KULLANIM DERECESİNE İLİŞKİN MALİYET TASARRUFLARI

Ölçek ekonomileri —tüm ölçek birimleri için geçerli olmak üzere—

t a m kapasitede çalışma varsayımına dayanır. Halbuki pazar şartları

(mev-1 2 3 örneğin, sermaye yoğunluğu çok fazla olmasına rağmen, tam otomatik nüme-rik kumandalı tezgahlarda küçük seri büyüklüklerinde çalışmak m ü m k ü n ol-maktadır. Ross, H.: a.g.e., s. 446. Aynı doğrultuda bir teknolojik gelişme de had-dehanelerde gözlenmektedir. Hidrolik değiştirme tesislerinde (hydrolische Wech-selgestellen) bir hadde ürününden diğerine geçmek için gerekli hazırlama

süre-si büyük ölçüde kısaltılabilir. Kilger, W. ve Ottfried, K.: a.g.e., s. 415.

1 2 4 Gutenberg, E.: a.g.e., s. 415.

1 2 5 Lenel, O.: Ursachen der Konzentration, s. 201. Ayrıca bu konuya ilişkin olarak uygulama örnekleri için bkz.: Ibid, s. 205-248.

simlik, konjonktürel ve yapısal talep dalgalanmaları) ve diğer işletme dı-şından kaynaklanan darboğazlar (döviz, enerji ve malzeme kıtlığı, elek-trik kesilmesi vb.) nedeniyle, işletmenin sürekli t a m kapasitede çalışması genel olarak imkansızdır. Dolayısıyla adı geçen faktörlerin bir sonucu ola-rak ortaya çıkabilecek atıl kapasiteler de optimum ölçek büyüklüğünün belirlenmesinde dikkate alınmalıdır. Zira bu şekilde ortaya çıkan atıl ka-pasite maliyetleri, büyüklüğün sağladığı maliyet tasarruflarını (ölçek eko-nomilerini) aşarak maliyet yapısını olumsuz yönde etkileyebilir. Bu t ü r m u h t e m e l olumsuz gelişmelerden dolayı adı geçen faktörler —özellikle temel üretken birim seviyesindeki ölçek birimlerde— ölçek büyüklüğü-n ü büyüklüğü-n azaltılması yöbüyüklüğü-nübüyüklüğü-nde etkili olur. Bu etki sermaye yoğubüyüklüğü-nluğu büyüklüğü-nisbetebüyüklüğü-n yüksek olan ve ölçek ekonomilerinin ileri üretim seviyelerine kadar de-v a m ettiği sektörlerde büyük önem taşır. Zira ölçek ekonomilerinin et-kinliği (veya ölçek eğrisinin eğimi) gittikçe azalırken, —her teknolojiye ilişkin— kısa dönem ortalama birim maliyet fonksiyonundaki düşme (ve-ya fonksiyonun eğimi) ileri üretim seviyelerinde artar. Başka bir deyişle, ölçek ekonomilerinin başlangıç ü r e t i m seviyelerindeki etkinliğinin fazla, ileri üretim seviyelerindeki etkinliğinin az olmasına karşılık, atıl kapasite maliyetindeki artış başlangıç ü r e t i m seviyelerinde az, ileri üretim seviye-lerinde ise —daha büyük kapasiteli iş araçlarında artan sermaye yoğun-l u ğ u n u n bir sonucu oyoğun-larak— nisbeten yüksektir. Bu d u r u m aşağıda Şekiyoğun-l

(11) de gösterilmektedir.

UZUN VE KISA DÖNEM BİRİM MALİYET

( Ş e k i l : 11)

Ö l ç e k e ğ r i s i i l e k ı s a d ö n e m m a l i y e t f o n k s i y o n l a r ı a r a s ı n d a k i İ l i ş k i

m = Ölçek eğrisi

m ! , m2, m3, m4 = I, II, III, IV numaralı teknolojilere ilişkin kısa dönem ortalama birim maliyet fonksiyonları.

Mt, M2, M3, M4 = I, II, III, IV numaralı teknolojilere ilişkin t a m kapasi-te çalışmada ortaya çıkan ve ölçek eğrisini oluşturan maliyetler.

Şekilde görüldüğü üzere, ileri ü r e t i m seviyelerinde t a m kapasiteden kaymaların neden olduğu atıl kapasite maliyetleri daha fazladır. Yani kapasite kullanım derecesinin düşmesi ile ortaya çıkacak birim maliyet artışı, m⁴ fonksiyonunda m³ e göre, m³ fonksiyonunda m² ye göre ve m² fonksiyonunda mı e göre daha fazladır. Buna göre, —adı geçen faktörle-rin bir sonucu olarak— kapasite kullanım derecesindeki dalgalanmalarla ortaya çıkan atıl kapasite maliyetinin etkisi, iş aracının sermaye yoğun-luğu nispetinde artar. Buna karşılık ölçek ekonomilerinin en etkin olduğu iş araçları sermaye yoğunluğu nisbeten fazla teknolojilerdir. Böylece ka-pasite kullanım derecesinde ortaya çıkması m u h t e m e l dalgalanmaların genişliği ve yoğunluğu arttıkça, iş araçlarının kapasite büyüklüklerini nis-beten küçük boyutlarda tutarak, —sadece t a m kapasitede çalışma varsa-yımı esas alınarak tanımlanan —ölçek ekonomilerinden az veya çok fe-dakarlık etmek zorunlu olabilir.^{1 2 6} Bu itibarla farklı ölçek büyüklükle-rinde —sadece t a m kapasitede tanımlanan— ölçek ekonomileri yanın-da, aynı ölçek büyüklüğünde farklı kapasite kullanım derecelerinde orta-ya çıkan maliyetlerin (kısa dönem ortalama birim maliyet fonksiyonu) de belirlenmesi ve farklı ölçek büyüklüklerinde karşılaştırılması gerekir.