KURULUŞ YERİ AVANTAJLARININ VE ÖLÇEK EKONO- EKONO-MİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNE ÜRETİMİN

MEKAN-SAL DAĞITIMININ DAHİL EDİLMESİ GEREĞİ

Çalışmamızın ikinci bölümünde ortaya konduğu üzere, —en üst sevi-yedeki yerleştirme ve ölçek birimi olan— teşebbüsün ü r ü n kapasitesini

(maddi amacını) gerçekleştirmek üzere, gerekli t ü m faaliyetler, —bir alt seviyedeki yerleştirme ve ölçek birimi olan— işletmelere ve daha sonra sırasıyla ü r e t i m aşamalarına ve temel üretken birimlere dağıtılarak

ger-15 Böylece teşebbüs büyüklükleri arasındaki mukayeselerde, ölçek ekonomileri ve kuruluş yeri avantajlarının özellikle hangi ölçek birimlerde ve yerleştirme bi-rimlerinde ortaya çıktığı, dolayısıyla verimlilik ve ekonomikliği artırıcı veya maliyetleri düşürücü çabaların özellikle hangi ölçek ve yerleştirme birimlerin-de odaklaştırılması gerektiği birimlerin-de belirlenmiş olur. "Yabancı ülkelerle yapılan bazı mukayeselerde işletmelerin tüm satış haeimlerinin veya tüm işçi sayıla-rının karşılaştırıldığı görülmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, büyük şirketler şeklinde örgütlenmiş olan yabancı firmaların, çok kere, çeşit-li kapasitede birden fazla teknik üniteye sahip olmalarıdır. Bu itibarla, kar-şılaştırmaların tüm işletmelerin üzerinde, fabrika veya teknik ünite düzeyinde yapılması gerekir." Bursal, N.: "Türk Sanayiinde Maliyet Sorunları", İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, C. 4, Sayı 2, Kasım 1975, s. 17-18.

çekleştirilir. Farklı seviyelerdeki yerleştirme ve ölçek birimleri vasıtasıy-la gerçekleştirilebilecek kuruluş yeri avantajvasıtasıy-larının ve ölçek ekonomileri-nin farklı olması halinde, toplam kuruluş yeri avantajları ve ölçek eko-nomilerinin teşebbüs seviyesinde en etkin biçimde değerlendirilebileceği

—mekan boyutunda— bir mekansal düzenlemeye ve —ölçek boyutunda—•

bir ölçek düzenlemesine gitmek gerekir. Burada ayrıca, t ü m yerleştirme ve ölçek birimlerinin teşebbüs seviyesinde bütünleşmeleri sonucu —taşıma ve haberleşme maliyetleri olarak— ortaya çıkan koordinasyon maliyetle-ri de değerlendirmeye dahil edilmelidir.

Buna göre, kuruluş yeri avantajlarının ve ölçek ekonomilerinin üreti-min mekansal dağıtımının da dikkate alınarak değerlendirilmesinde aşa-ğıdaki hususların belirlenmesi gerekir:

— her yerleştirme birimi için farklı m ü m k ü n kuruluş yerlerindeki kuruluş yeri avantajları,

— her ölçek birimi için ölçek ekonomileri (veya her ölçek birime iliş-kin ölçek eğrisi),

— t ü m yerleştirme ve ölçek birimlerinin teşebbüs seviyesinde bütün-leşmesinden kaynaklanan koordinasyon maliyeti.

Aşağıda bu hususlar ayrı ayrı ele alınarak incelenecektir.

B.4.1. YERLEŞTİRME BİRİMLERİNİN MEKANSAL DAĞITIMINDA KURULUŞ YERİ AVANTAJLARI

Teşebbüsün ü r ü n programını oluşturan ü r ü n çeşitlerine ve üretim sürecini oluşturan üretim aşamalarına ilişkin kuruluş yeri şartlarının farklı olması halinde, kuruluş yeri avantajlarının en etkin biçimde değer-lendirilmesi, ancak t a m bir mekansal dağıtıma gitmek suretiyle gerçek-leştirilir. Böyle bir mekansal düzenlemede her yerleştirme birimi kendi-sine ilişkin kuruluş yeri şartlarını en iyi şekilde karşılayan konuma yer-leştirilmiştir. Karşıt durumda, teknik şartlardan veya başka nedenlerden dolayı t ü m işletmenin veya t ü m teşebbüsün aynı konumda —tek bir ku-ruluş yerinde— kurulması zorunlu olabilir. Bu durumda seçilen kuku-ruluş yerinin tüm işletme veya t ü m teşebbüs açısından optimum olmasına kar-şılık, daha alt seviyedeki yerleştirme birimleri (üretim aşamaları, temel üretken birimler) için münferit olarak en iyi konum olmayabilir. Bazı üretim aşamalarında üretim süreci işgücü yoğunken, diğer bazı üretim aşamalarında enerji yoğun, malzeme yoğun veya sermaye yoğun olabilir.

Bazı üretim aşamalarında dışsal ekonomiler, bazılarında taşıma maliyet-leri veya taşıma süremaliyet-leri, bazılarında ise ölçek ekonomimaliyet-leri nisbeten daha fazla önem taşıyabilir. Bu şartlar altında sadece kuruluş yeri avantajla-rının etkin biçimde değerlendirilmesi, her üretim aşamasının kendisine

ilişkin ş a r t l a n en uygun şekilde sağlıyân konuma yerleştirilmesiyle ger-çekleştirilir. Kısaca, bazı üretim aşamalarını işgücünün bol ve ucuz bu-lunduğu konumlarda yerleştirirken, diğerlerini enerjinin, malzemenin ve sermayenin bol ve ucuz bulunduğu konumlarda yerleştirilmesiyle kuruluş yeri avantajlarını en üst seviyede değerlendirmek m ü m k ü n olur. Başka bir deyimle üretim sürecinin dikey mekansal dağıtımına gitmek suretiyle kuruluş yeri avantajları daha etkin biçimde değerlendirilebilir. Ölçek eko-nomilerinin etkin olduğu üretim aşamalarının tek bir konumda, nisbeten büyük ölçekli bir tesis k u r m a k suretiyle gerçekleştirilmesi eğilimi ağırlık kazanır. Buna karşılık, taşıma maliyetlerinin önemli olduğu üretim aşa-malarında, tedarik v e / v e y a talep merkezlerine dağıtılmış nisbeten küçük ölçekli birçok ü r e t i m üniteleri şeklinde bir düzenlemeye gidilmesi önem kazanır. Başka bir deyimle, taşıma maliyetlerinin fazla olması halinde üretimin yatay mekansal dağıtıma gidilerek gerçekleştirilmesi eğilimi ar-tar.

Üretimin yatay mekansal dağıtımı eğlimi, belirli bir konumdan temin edilebilen girdi miktarının veya pazarlanabilen ü r ü n miktarının sınırlı olması halinde de önem kazanır. Örneğin belirli bir konumda işgücünün nitelikli ve ucuz olmasına karşılık işgücü potansiyelinin sınırlı olması, aynı konumda büyümeyi imkansız kılabilir. Bu d u r u m d a b ü y ü m e süreci-ne ancak farklı konumlarda kurulacak yeni üretim üniteleriyle, yatay mekansal dağıtıma gitmek suretiyle devam edilebilir. Aynı d u r u m diğer girdi çeşitlerinin tedarikine ve ü r ü n ü n pazarlanmasına ilişkin olarak da geçerlidir.

Teşebbüsün ü r ü n programının birçok ü r ü n çeşitlerinden oluşması ve ü r ü n çeşitlerinin üretimine ilişkin kuruluş yeri şartlarının farklı olması da, üretimin yatay mekansal dağıtımı yönünde etkili olur. Bu durumda, her ürün çeşidinin kendisine özgü kuruluş yeri şartlarını en iyi şekilde karşılayan konumdaki işletmede üretilmesi, alternatifi, özellikle gerekli talep seviyesinin mevcut olması halinde, büyük önem kazanacaktır.

B.4 2. YERLEŞTİRME BİRİMLERİNİN MEKANSAL DAĞITIMINDA ÖLÇEK EKONOMİLERİ

Farklı yerleştirme birimlerinin değişik konumlardaki ölçek eğrileri karşılaştırıldığında, sadece belirli ölçek büyüklüklerinde ortaya çıkan maliyet seviyelerinde değil, ölçek eğrilerinin şeklinde (eğimlerinde) de farklılıklar ortaya çıkabilir. Dolayısıyla farklı yerleştirme birimlerinin değişik konumlardaki farklı ölçek büyüklükleri de değerlendirmeye da-hil edilmelidir. Zira belirli bir yerleştirme birimi için belirli bir ölçek büyüklüğünde optimum olan bir konum, başka bir ölçek büyüklüğünde bu özelliğini kaybedebilir.

Genel olarak ölçek ekonomilerinin etkin olduğu ve ileri ü r e t i m se-viyelerine kadar devam ettiği yerleştirme birimlerinde, üretimde y a t a y mekansal merkezileşmeye gitme eğilimi artar. Dikey mekansal merkezi-leşme ise, üretimin teknik özelliklerinin mekansal dağıtıma imkan ver-memesi halinde tek alternatif olacak, aksi halde dikey mekansal merke-zileşme eğilimi teşebbüs içi veya işletme içi taşıma maliyetlerinin art-ması oranında ağırlık kazanacaktır.

Bu açıklamalara göre, belirli bir yerleştirme biriminde —teknik şart-lar m ü m k ü n kıldığı takdirde— mekansal dağıtıma veya mekansal mer-kezileştirmeye gidilmesi, mekansal dağıtımın sağladığı kuruluş yeri avan-t a j l a r ı ile mekansal merkezileşmenin sağladığı ölçek ekonomilerinin mu-kayesesi sonunda belirlenir. Bu mukayese yerleştirme biriminin sadece tek bir m ü m k ü n kuruluş yerini değil, t ü m m ü m k ü n kuruluş yerlerini ve sadece tek bir ölçek büyüklüğünü değil, t ü m ölçek eğrisini kapsayacak biçimde yapılmalıdır.

Ayrıca, sadece teşebbüsün üretim hacmi ile ilişkili olup bu ü r e t i m hacminin aynı Veya farklı konumlarda gerçekleştirilmesinden bağımsız v e genel olarak organizasyona bağlı bölünmezlik durumlarında ortaya çıkan büyüklüğün sağladığı maliyet tasarrufları (ölçek ekonomileri) de değerlendirmeye dahil edilmelidir. Bu açıdan farklı ölçek birimlerde ger-çekleştirilebilecek ölçek ekonomileri iki grupta toplanabilir:

— ölçek birimin ancak tek bir konumda tek bir yerleştirme birimi ola-rak büyütülmesi suretiyle gerçekleştirilebilen ölçek ekonomileri,

— sadece ölçek birimin faaliyet hacmine bağlı olarak; bu faaliyet hacminin tek bir konumda tek bir yerleştirme birimiyle, veya bir-çok konumlarda birbir-çok yerleştirme birimleriyle gerçekleştirilme-sinden bağımsız olarak ortaya çıkan ölçek ekonomileri.

İkinci durumda ölçek birimin birçok konumlarda birçok yerleştirme bi-rimleri şeklinde mekansal dağıtıma gitmek suretiyle gerçekleştirilmesiyle, h e m ölçek ekonomilerinin ve hem de kuruluş yeri avantajlarının en etkin biçimde değerlendirilmeleri m ü m k ü n olur.

B.4.3. YERLEŞTİRME BİRİMLERİNİN MEKANSAL DAĞITIMINDA TAŞIMA MALİYETLERİ

Aynı teşebbüs kapsamında faaliyet gösteren t ü m işletmeler, her iş-letmenin üretim sürecini oluşturan t ü m üretim aşamaları ve nihayet üre-t i m aşamalarında isüre-tihdam edilmiş olan üre-t ü m üre-temel üreüre-tken birimler, kısa-ca kuruluş yeri seçimine ve ölçek sorununa konu olan t ü m yerleştirme ve ölçek birimler, teşebbüs seviyesinde tek tek bağımsızlıklarını kaybederek bir b ü t ü n (teşebbüs) oluşturmaktadırlar. Dolayısıyla aynı teşebbüs

kap-samında faaliyet gösteren yerleştirme ve ölçek birimlerine ilişkin kuru-luş yeri avantajlarının ve ölçek ekonomilerinin münferit olarak, sadece belirli bir yerleştirme ve ölçek birimi esas alınarak belirlenmesi anlamı-nı kaybetmektedir. Ayanlamı-nı teşebbüs kapsamında bulunan tüm yerleştirme ve ölçek birimlerinin teşebbüs seviyesinde bütünleşmelerinden kaynakla-nan koordinasyon maliyetleri de değerlendirmeye dahil edilmelidir.

Bu bütünleşmenin bir sonucu olarak, aym teşebbüs kapsamında fakat farklı konumlarda faaliyet gösteren farklı seviyelerdeki yerleştirme bi-rimleri arasındaki koordinasyon maliyetleri iki grupta toplanabilir:

1) teşebbüs seviyesinde, teşebbüsün üretim sürecini oluşturan işlet-melerin veya üretim aşamalarının —dikey mekansal dağıtıma gitmek su-retiyle— farklı konumlarda gerçekleştirilmesi halinde ortaya çıkan te-şebbüs içi (veya işletme içi) taşıma maliyetleri,1®

2) ayrıca teşebbüs seviyesindeki yönetim birliğinden kaynaklanan,

—dikey ve yatay mekansal dağıtımı kapsamak üzere— farklı konumlara yerleştirilmiş yerleştirme birimleri arasındaki bilgi akımının gerçekleş-tirilmesinde ortaya çıkan haberleşme maliyetleri.

Teşebbüs seviyesindeki bütünleşmenin bir sonucu olarak ortaya çı-kan mal ve bilgi akımından kaynaklanan taşıma ve haberleşme maliyet-leri, kuruluş yeri avantajlarını daha etkin bir biçimde değerlendirmek amacıyla üretimin farklı konumlarda gerçekleştirilmesi eğilimini frenle-yici bir rol oynamaktadır. Zira dikey ve yatay mekansal dağıtıma gitmek suretiyle gerçekleştirilen kuruluş yeri avantajları, —olumsuz bir gelişme olarak— taşıma ve haberleşme maliyetlerini de beraberinde getirmekte-dir. Böylece ölçek ekonomileri yanında, teşebbüs (veya işletme) içi taşı-ma ve haberleşme taşı-maliyetleri de üretimin mekansal merkezileştirilmesi yönünde etkili olmaktadır.

C. KURULUŞ YERİ VE ÖLÇEK BÜYÜKLÜĞÜ ARASINDAKİ