OPTİMUM İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ OLARAK ÖLÇEK SORUNU

İşletme ekonomisinde ölçek sorunu genellikle optimum işletme (veya teşebbüs) büyüklüğünün belirlenmesi şeklinde ele alınmaktadır. Bu iti-barla aşağıda açıklanan işletme (veya teşebbüs) büyüklüğüne ilişkin gö-rüşler, ölçek sorununun işletme ekonomisinde incelenmesi olarak kabul edilebilir.

Bücher, 1910 yılında yayınlanan "Das Gesetz der Massen-produktion"

(kitle üretimi k a n u n u ) başlıklı makalesinde, optimum işletme büyüklü-ğü kavramını açıkça kullanmamaktadır.1 7 F a k a t bu makalede ortaya

ko-J5 Uzun dönem maliyet fonksiyonu üzerinden optimum işletme büyüklüğünün be-lirlenmesi, fiyat teorisi çerçevesi içinde minimum maliyetin (veya modele ta-lep fonksiyonunun da ilave edilmesiyle k â r maksimizasyonunun) saptanmasın-d a n başka birşey saptanmasın-değilsaptanmasın-dir." Bu haliyle optimum kuruluş yeri teorisi tam enfor-masyon varsayımı altında geliştirilmiş basit bir denge yaklaşımıdır." Haber-landt, K.: Das Wachstum der industriellen Unternehmung, Neuwind und Berlin 1970, S. 27.

ı« Stackelberg, H.v.: Grundlagen der theoretischen Volkswirtschaftslehre, 2.B., B e m u n d Tübingen 1951, s. 40.

" Bücher, K.: "Das Gesetz der Massenproduktion", Zeitschrift für die gesamte Staatswissenschaften, 1910, s. 1.

nan "kitle üretimi k a n u n u n u n " optimum işletme büyüklüğü ile yakın iliş-kisinden dolayı, konunun işletme ekonomisi disiplini çerçevesinde bilimsel olarak incelendiği ilk çalışma olarak kabul edilmektedir. Bücher b u r a d a

—Marx'ın temerküz teorisine u y g u n olarak— işletmelerin sürekli büyü-melerini sabit ve değişken maliyetler arasındaki ilişkiye bağlamaktadır.

k = (c/m) + v formülü ile ifade edilen "kitle üretimi k a n u n u n a " göre, işlet-menin üretim seviyesi artıkça birim maliyet azalmaktadır.1 8 Bücher b u formülde c ve m unsurlarının sabitliğinden hareket ettiği için, formülün belirli bir işletme büyüklüğünde geçerli olması, başka bir deyimle kısa dönem ortalama birim maliyet fonksiyonunu ifade etmesi gerekir. F a k a t yazar, aynı makalede işletme büyüklüğü ile maliyetler arasındaki ilişkile-re de (uzun dönem maliyet fonksiyonu) tasviri olarak değinmektedir. Bu görüşe göre, işletmenin büyütülmesi yoluyla üretim hacmi artırıldıkça da-ha m ü k e m m e l (sermaye yoğun) üretim metodlarma geçilerek ortalama birim maliyetin düşürülmesi m ü m k ü n olmaktadır.^{1 9} F a k a t sermaye yo-ğunluğu (ve dolayısıyla sabit maliyeti) daha yüksek olan m ü k e m m e l üre-tim metodları, —sabit maliyetlerin etkisinin bir sonucu olarak— ancak belirli bir ü r e t i m seviyesinden itibaren ekonomik olabilmektedir.^{2 0}

Gott - Ottlilienfeld de, Bücher'in kitle üretimi k a n u n u n a uygun ola-rak, işletmelerin büyütülmesini daha m ü k e m m e l (sermaye yoğun) üretim metodlarma geçmek, genel olarak da el üretiminden makina üretimine geçmek zorunluluğuna bağlamaktadır.^{2 1} Daha m ü k e m m e l ü r e t i m metod-larının daha ileri üretim seviyelerinde ekonomik olmametod-larının bir sonucu olarak, "işletmenin rasyonelliği ü r e t i m hacmine de bağlıdır... Optimum ı8 Yukarıda Bücher'in adı geçen makalesinde kullanılan orijinal sembollerle

ifa-de edilen bu formülifa-de, k ortalama birim maliyeti, c sabit maliyeti, v birim ifa- de-ğişken maliyeti ve m üretim hacmini göstermektedir, v ve c unsurları sabit ol-duğundan, üretim seviyesi (m) arttıkça birim maliyet (k) azalmaktadır.

19 Buna göre Bücher'in "kitle üretimi k a n u n u " iki farklı maliyet tasarrufunu ifa-de etmektedir: 1) Belirli bir işletme büyüklüğünifa-de kapasite kullanım ifa- derece-sinin artırılması yoluyla gerçekleştirilen maliyet tasarrufları, kısaca "kapasite kullamm derecesine ilişkin maliyet tasarrufları", 2) Daha mükemmel üretim metodlarma geçmek suretiyle gerçekleştirilen maliyet tasarrufları, kısaca "bü-yüklüğün sağladığı maliyet tasarrufları". Burada ölçek ekonomileri ile sadece ikinci t ü r maliyet tasarruflarıyla ifade edilmektedir. Kitle üretimi k a n u n u n u n ge-niş bir değerlendirmesi için bkz.: Lücke, W.: "Das Gesetz der Massenproduktion .in betriebswirtschafflicher Sicht", Zur Theorie der Unternehmung, Festschrift zur 65. Geburstag von Erich Gutenberg, der.: H. Koch, Wiesbaden 1962, s. 339.

2 0 Belirli bir üretim metodunun ekonomik olmaya başladığı üretim seviyesi, li-teratürde genellikle "kritik üretim miktarı" kavramıyla ifade edilmektedir.

Bücher, makalesinde bu üretim seviyesi için "fayda eşiği" (Nutzschwelle) kav-ramım kullanmaktadır.

21 Gott - Ottlilienfeld, F.v.: Wirtschaft und Technik, Grundriss der Sozialökonomik, 2.B., Tübingen 1923, s. 90 v.d.

işletme büyüklüğü, ancak üretim hacminin, ü r e t i m şeklinin (metodunun) ve üretim temposunun (hızının) u y u m içinde olmasıyla gerçekleştirilebi-l i r . "^{2 2}

Schmalenbach, optimum işletme büyüklüğünün belirlenmesinde, bü-yüklüğün sağladığı maliyet tasarrufları (ölçek ekonomileri) yanında, ne-den olduğu menfi tasarrufların da (ölçek disekonomileri) dikkate alınma-sı gereğinden hareket etmektedir.^{2 3} İşletmenin üretim bölümünde, Büc-her'in kitle üretimi k a n u n u n a u y g u n olarak, daha m ü k e m m e l üretim me-todlarında sabit maliyetlerin artması b ü y ü m e yönünde etkili olmaktadır.

Başka bir deyimle b ü y ü m e sonucunda birim üretim maliyeti azalmakta-dır.^{2 4} Diğer işletme bölümlerinde (tedarik, pazarlama, finansman, yöne-tim) ise belirli bir büyüklükten itibaren maliyetler artma eğilimi göstere-bilir, yani büyüklüğün neden olduğu menfi tasarruflar ortaya çıkabilir.

Dolayısıyla işletmenin büyütülmesinde bu olumsuz etkiler de dikkate alın-malıdır. Schmalenbach, optimum işletme büyüklüğünü, işletme büyüklü-ğ ü n ü n sabüyüklü-ğladıbüyüklü-ğı maliyet tasarrufları ile neden oldubüyüklü-ğu menfi tasarrufların toplam etkisi ile belirlenen, uzun dönem ortalama birim maliyetin mini-m u mini-m olduğu işletmini-me büyüklüğü olarak tanımini-mlamini-maktadır.2 5 B u r a d a orta-lama birim maliyet, işletmenin üretim bölümü yanında diğer bölümlerde ortaya çıkan maliyetleri de kapsamaktadır.^{2 6} Schmalenbach'a göre, ortala-ma birim ortala-maliyetin artortala-masına neden olan en önemli faktör yönetim fak-törüdür. Büyük işletmelerde ortaya çıkan yönetim güçlüklerinden ve yö-n e t i m foyö-nksiyoyö-nuyö-ndaki aksamalardayö-n dolayı belirli bir büyüklükteyö-n

iti-baren ortalama birim maliyet a r t m a y a başlamaktadır.^{2 7}

Sombart, optimum işletme büyüklüğünü belirleyen faktörleri, i) iş-letme amacı, ii) üretim teknolojisi, iii) organizasyon prensipleri olmak

2 2 Ibid, s. 106.

23 Schmalenbach, E.: Kostenrechnung und Preispolitik, 7.B., Köln ve Opladen 1956, s. 100-113. Schmalenbach, E.: Grundlagen der Selbstkostenrechnung und Preis-politik, 4.B., Leipzig 1927, s. 35-40.

34 Schmalenbach, bu durumu, "artan sabit maliyetler k a n u n u " kavramıyla ifade etmektedir. Sermaye yoğun üretim tekniklerine geçmenin bir sonucu olarak ar-t a n sabiar-t maliyear-tlerin ear-tkisiyle işlear-tmelerin büyüar-tülmesi, ürear-timin ar-teknik şarar-t- şart-larının bir sonucudur. Schmalenbach, E.: "Die Betriebswirtschaftslehre a n der Schwelle der neuen Wirtschaftsverfassung", Zeitschrift der handelswissenschaft-liche Forschung, 1928, s. 241.

25 Schmalenbach, E.: Grundlagen der Selbstkostenrechnung und Preispolitik, s. 39.

28 Schmalenbach'da da, büyüklüğün sağladığı maliyet tasarruflarının ve neden olduğu menfi tasarrufları toplam etkisi ile belirlenen uzun dönem toplam ma-liyet fonksiyonu (S), ortalama birim mama-liyet fonksiyonu da (U) şeklindedir.

Fakat, b u r a d a fonksiyonun bu şeklinin azalan verimler kanunu ile herhangi bir ilişkisi yoktur.

27 Schmalenbach, E.: Kostenrechnung und Preispolitik, s. 100 v.d.

üzere üç grupta toplamaktadır.^{2 8} Tanımda işletme amacının da dikkate alınmasıyla, optimum işletme büyüklüğü nisbi bir k a v r a m olmaktadır.

Sombart bu nedenle, işletme amacından bağımsız olarak tanımlanan "mut-lak optimum işletme büyüklüğünü", işletme amacına göre tanımlanan

"nisbi optimum işletme büyüklüğünden" ayırdetmektedir. Mutlak opti-m u opti-m işletopti-me büyüklüğü opti-m a k s i opti-m u opti-m veriopti-mliliğin sağlandığı işletopti-me bü-yüklüğü olup, aşağıdaki şartların sağlanmasıyla gerçekleştirilebilir.^{2 9}

— En etkin (mükemmel) ü r e t i m teknolojisi kullanılmalı,

— H e r ü r e t i m faktörünün kapasitesi t a m olarak değerlendirilmeli,

— Üretim faktörlerinin optimum bileşimi sağlanmış olup, aralarında t a m bir u y u m olmalı.^{3 0}

"Nisbi optimum işletme büyüklüğü" ise, mutlak optimum işletme büyük-lüğünün,

— Mevcut ve temin edilebilir finansman fonu,

— Üst, orta ve alt işletme yöneticileriyle işçilerin yetenekleri,

— Satış potansiyeli ve pazarlama imkanları tarafından sınırlandırılmasıyla belirlenmektedir.3 1

Lorentz, optimum işletme büyüklüğünün belirlenmesinde daha önce ihmal edilen pazar büyüklüğü, pazarın yapısı ve işletmenin pazarlama imkanları gibi faktörlerin önemini vurgulamaktadır.3 2 Yazar, bu faktör-lerin —özellikle işletmenin kuruluş aşamasında— seçilecek işletme büyük-l ü ğ ü n ü n bebüyük-lirbüyük-lenmesinde, gereğince değerbüyük-lendiribüyük-lmesinin önemine işaret etmektedir.

1930'lu yılların başlarında, İngiltere'de Robinson ve Almanya'da Bes28 Sombart, W.: Das Wirtschaftsleben im Zeitalter des Hochkapitalismus, München

-Leipzig 1927, s. 398 v.d.

29 Ibid, S. 533-534.

3» Albrecht, bazı üretim faktörlerinin bölünmezlik özelliğinden dolayı, özellikle ikinci ve üçüncü şartların birarada gerçekleştirilmesinin imkansızlığına işaret etmektedir. Albrecht, E.: Betriebsgrösse und Betriebsoptimum, Diss. Basel 1945, s. 26.

sı Sombart, W.: a.g.e., s. 544.

32 Lorentz, St.: "Die Anpassung der Betriebskapazitât an der Grad der voraussicht-lichen Beanspruchung", Zeitschriffc für Betriebswirtschaft, 1930, s. 134 v.d.

Vogelstein d a h a önce optimum işletme büyüklüğünün sınırlandırılmasında yö-netim ve finansman yanında pazar faktörüne de değinmekte, fakat asıl ağırlı-ğın yönetim faktöründe olduğunu belirtmektedir. Vogelstein, T.: Die finanzielle Organisation der kapitalistischen Industrie und die Monopolbildungen, Tübin-gen 1923, s. 398.

te tarafından, sadece sanayi işletmelerinde işletme büyüklüğü konusunu inceleyen eserler yayınlanmıştır.^{3 3}

Robinson, optimum işletme büyüklüğünü, Schmalenbach'a uygun ola-rak ele almaktadır. Beste ise, optimum işletme büyüklüğünü ilk planda bir maliyet sorunu olarak görmekte ve optimum işletme b ü y ü k l ü ğ ü n ü n belirlenmesinde sabit maliyetlerin etkisini birincil seviyede ele almakta-dır. Fakat burada, o p t i m u m işletme büyüklüğü işletme kârını m a k s i m u m kılan büyüklük olarak t a n ı m l a n m a k t a d ı r .^{3 4} Böylece, problemin maliyet boyutu yanında satış hasılatının önemi de dikkate alınmakta, satış hası-latı üzerinden pazara ilişkin t ü m özellikler de optimum işletme büyüklü-ğ ü n ü n belirenmesinde etkili olmaktadır.^{3 5}

Mellerrowicz, optimum işletme büyüklüğünü, h e m işletme içi Ve h e m de işletme dışı faktörlerin dikkate alınması suretiyle belirlenmesi gereken, özel bir kapasite problemi olarak kabul etmektedir. Burada, optimum iş-letme büyüklüğü i) "teknik optimum işiş-letme büyüklüğü" ve "ekonomik optimum işletme büyüklüğü" olmak üzere iki farklı şekilde m ü t a l a a edil-mektedir. "Teknik optimum işletme büyüklüğü", t a m a m e n Schmalen-bach'ın tanımına u y g u n olarak, "mevcut teknik ve organizasyon şartları altında ortalama birim maliyetin m i n i m u m kılındığı" işletme büyüklüğü olarak t a n ı m l a n m a k t a d ı r .^{3 8} Mellerowicz, genellikle ekonomik faktörlerin

"teknik o p t i m u m işletme b ü y ü k l ü ğ ü n ü n " gerçekleştirilmesine imkan ver-meyeceğinden hareketle, uygulamada, mevcut ekonomik şartlara u y g u n

33 Robinson, E.A.G.: Betriebsgrösse und Produktionskosten, 2. baskıdan tercüme eden: J. Steindl, Wien 1936 (eserin orijinalinin birinci baskısı, London 1931).

Beste, Th.: Die optimale Betriebsgrösse als betriebswirtschaftliches Problem, Le-ipzig 1933.

34 Beste, Th.': a.g.e., s. 42.

35 Optimum işletme büyüklüğünün k â r maksimizasyonuna göre belirlenmesi, iş-letme ekonomisi açısından önemli bir gelişme olarak kabul edilirken, ulusal ekonomi açısından bu yaklaşımın sakıncalarına da işaret edilmektedir. Becken-bach, optimum işletme büyüklüğünün belirlenmesine k â r maksimizasyonunun esas alınmasıyla, optimum büyüklüğün farklı p a z a r şartlarına göre sürekli olarak değişeceğine ve belirli bir büyüklük olarak belirlenmesinin imkansız olacağına işaret etmektedir. Beckenbach, H.: Die optimale Betriebsgrösse als Volkswirtschaftliches Problem, Ludvvigshafen 1938, s. 6. Daha sonra yapılan,

"teknik optimum işletme büyüklüğü" ve "ekonomik optimum işletme büyüklü-ğü" ayırımı bu sakıncayı ortadan kaldırmaktadır. Bazı yazarlar ise Beste'yi.

satış hasılatını optimum işletme büyüklüğünün belirlenmesinde yeterince dik-kate almadığa için eleştirmektedirler. Gruber, K.: Zusammenhânge zwischen Grösse, Kösten und Rentabilitfit industrieller Betriebe, Wien 1948, s. 23 ve Vosshof, W.: Die wirtschaftliche Betriebsgrösse, Diss. Frankfurt 1949, s. 15.

3« Mellerowicz, K.: Kösten und Kostenrechnung, C. 1. Theorie der Kösten, 3.B., Ber-lin 1957, s. 417.

işletme büyüklüklerinin önemine işaret etmektedir. Mevcut ekonomik şart-lara u y g u n oşart-larak belirli bir amacı en üst seviyede gerçekleştiren işletme büyüklüğü de "ekonomik optimum işletme b ü y ü k l ü ğ ü " olarak tanımlan-m a k t a d ı r .^{3 7} Böylece ekonomik optimum işletme büyüklüğünün belirlen-mesinde işletme vasıtasıyla —teşebbüs seviyesinde— güdülen amaç da et-kili olmaktadır. Bu amaç kapitalist bir ekonomide rantabilite maksimi-zasyonu olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla ekonomik optimum işlet-m e büyüklüğü, işlet-maliyetler ve satış hasılatı yanında, serişlet-maye ihtiyacı ta-rafından da belirlenen ve teşebbüs seviyesinde tanımlanan bir büyüklük-tür.

Mellerowicz, esas itibariyle bir kapasite problemi olarak kabul ettiği optimum işletme büyüklüğünün belirlenmesinde, işletme ve teşebbüs se-viyelerinin aşılarak, sonunda, sektör kapasitelerinin optimum şekilde dü-zenlenmesi problemine ulaşılacağı görüşündedir. İster bir merkezi pllama vasıtasıyla, ister özel sektörün kendi içinde bütünleşmesi veya an-laşılmasıyla olsun, kapasite planlamasının sektörel seviyelerde gerçekleş-tirilmesi ekonomikliğin kaçınılmaz bir zorunluluğu olarak kabul edilmek-tedir.3 8 Problemin sektör seviyesinde ele alınmasının bir sonucu olarak, optimum sektör kapasitesinin belirlenmesi yanında, h e r sektörde kaç adet

•—optimum büyüklüklerde— işletmenin faaliyet göstermesi gerektiği de belirlenmelidir.^{3 9} B u sön d u r u m u n belirlenmesinde teknik optimum işlet-m e büyüklüğü oldukça öneişlet-mlidir.

Lohmann, optimum işletme büyüklüğünün belirlenmesinde, işletme-nin üretim hacmi (kapasitesi) yanında, üretim genişliği ve derinliği bo-yutlarının da dikkate alınması gereğine işaret etmektedir.4 0 Ayrıca, op-timalite kıstası olarak, işletme b ü y ü k l ü ğ ü n ü n sosyal açıdan ve çevre eko-nomisi açısından taşıdığı önem üzerinde durmaktadır. Schâfer ise, opti-m u opti-m işletopti-me büyüklüğü yanında, opti-m a k s i opti-m u opti-m ve özellikle opti-m i n i opti-m u opti-m işlet-m e büyüklüklerinin de günüişlet-müzde taşıdıkları öneişlet-me işaret etişlet-mektedir.^{4 1}

İşletme büyüklüğü teorisinde önemli bir aşama olarak kabul edilen Gutenberg yaklaşımında, konu başat maliyet belirleyicileri kapsamı

için-& Mellerowicz, K.: ibid, s. 417 ve Mellerowicz, K.: Allgemeine Betriebswirtschafts-lehre, 3.C., 8.B.. Berlin 1957, s. 99 v.d.

38 Schmalenbach da, işletmelerin sermaye yoğun üretim metodlarma geçmesiyle a r t a n sabit maliyetlerin bir sonucu olarak, aynı zorunluluğun üzerinde durmak-tadır. Schmalenbach, E.: Der freien Wirtschaft zum Gedâchtnis, Köln ve Opla-den 1949.

89 "Optimum işletme büyüklüğü dağılımı" son yıllarda önemli bir araştırma ko-nusu olmuştur. Albach, H.: "Betriebsgrösse", ibid, sütun 120 v.d.

Lohmann, M.: Einführung in die Betriebswirtschaftlehre, 2.B., Tübingen 1955, s. 239 v.d.

de m ü t a l a a edilmektedir.4 1 Başat maliyet belirleyicileri (Hauptkosteneinf-lussgrössen) olarak işletme büyüklüğü yanında ele alman diğer faktörler, girdi fiyatları, üretim metodu, kapasite kullanım derecesi ve üretim prog-ramıdır. Bu faktörler arasındaki karşılıklı ilişkilerin öneminin belirtilme-sine rağmen, h e r maliyet belirleyicisi ceteris paribus metoduna göre ayrı ayrı incelenmektedir.

Gutenberg, işletme büyüklüğüne ilişkin açıklamalarında, Marshall'ın işletmelerin pazar gelişmelerine karşı kısa ve uzun dönemde u y u m sağ-lanmasına ilişkin görüşünden hareket etmektedir. İşletmenin kısa dönem-de u y u m sağladığı kapasite kullanım dönem-derecesindönem-deki dönem-değişikliklerin aksine, işletmenin büyütülmesi uzun dönemde u y u m sağlama sorunudur. F a k a t bazı üretim faktörlerinin (potansiyel faktörler) bölünmezlik özelliğinden dolayı, genellikle işletmenin t ü m üretim aşamaları (bölümleri) arasında t a m bir kapasite u y u m u sağlanamamaktadır. B u n u n sonucu olarak, bazı ü r e t i m aşamaları darboğaz d u r u m u n a geçerken, diğerlerinde atıl kapa-siteler ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle Gutenberg, Marshall ve von Stac-kelberg'in aksine, uzun dönemde u y u m sağlamanın t ü m ü r e t i m faktörle-rinin artırılmasıyla değil, yalnız darboğaz d u r u m u n d a bulunan üretim aşamasında genişleme yatırımlarına gitmek suretiyle de sağlanabileceğini araştırmasına esas almaktadır.

Gutenberg, işletmenin büyütülmesinin iki farklı şekilde gerçekleşti-rilebileceğinden hareket etmektedir: i) "işletmenin homojen teknoloji ile büyütülmesi" (multiple Betriebsvergrösserung), ii) "işletmenin heterojen teknoloji ile büyütülmesi" (mutative Betriebsvergrösserung).^{4 2} Ayrıca h e r iki t ü r b ü y ü m e de yine iki farklı şekilde gerçekleştirilebilir: i) sadece dar-boğaz d u r u m u n d a bulunan üretim aşamasında (veya aşamalarında) ka-pasitenin büyütülmesi yoluyla gerçekleştirilen "kısmi homojen b ü y ü m e "

ve "kısmi heterojen büyüme", ii) yeni bir işletme k u r m a k suretiyle ger-çekleştirilen "bütüncül homojen b ü y ü m e " ve "bütüncül heterojen büyü-me". İşletmenin homojen teknoloji ile büyütülmesi, aynı teknik özelliklere sahip daha çok sayıda üretken birimlerin üretim sürecine alınmasıyla

4i Schâfer, E.: Die Unternehmung, 6.B., Köln ve Opladen 1966, s. 123. Minimum iş-letme büyüklüğü kavramı, son yıllarda işiş-letme büyüklüğü teorisinin en önem-li konularından biri d u r u m u n a gelmiştir. Albach, H.-. a.g.e., sütun 113 v.d. Gu-tenberg, E.: "Der Einfluss der Betriebsgrösse auf die Kostengestaltung in Fertigungsbetrieben", Schweizerische Zeitschrift für kaufmânnische Bildung, Basel 1956, s. 26. Gutenberg, E.: "Betriebsgrösse", Handwörterbuch der Betriebs-wirtschaft, C. 1., 3.B., Stutgart 1956, sütun 800.

İşletmenin homojen ve heterojen teknoloji ile büyütülmesine ilişkin olarak bkz.:

Müftüoğlu, M.T.: Sanayi İşletmelerinde Üretim Kapasitesi, S.B.F. Yaymı, Anka-r a 1978, S. 128 V . d . ve S. 132 v . d .

(kısmi homojen büyüme) veya aynı teknik özelliklere sahip yeni bir iş-letmenin kurulmasıyla (bütüncül homojen büyüme) gerçekleştirilmektedir.

Dolayısıyla homojen b ü y ü m e aynı üretim fonksiyonu üzerinde ifade edi-lebilir, başka bir deyimle homojen büyümede ü r e t i m fonksiyonunun şek-li değişmemektedir. Üretim fonksiyonlarının doğrusallığının bir sonucu olarak, homojen teknoloji ile b ü y ü m e ölçeğe göre sabit getiri d u r u m u ile karakterize edilmektedir.4 3 İşletmenin heterojen teknoloji ile b ü y ü t ü l m e -sinde ise, ölçeğe göre a r t a n getiri d u r u m u geçerli olup, b u r a d a büyüklü-ğün sağladığı maliyet tasarrufları (ölçek ekonomileri) ortaya çıkmakta-dır. Zira işletmenin heterojen teknoloji ile büyütülmesinde, —Bücher'in kitle üretimi k a n u n u n a uygun olarak— b ü y ü m e daha mükemmel ü r e t i m metodlarına geçmek suretiyle gerçekleştirilmektedir. Heterojen teknoloji ile büyüme, —herbirinin belirli bir ü r e t i m metodunu ifade ettiği— b i r ü r e t i m fonksiyonundan başka bir üretim fonksiyonuna geçiş şeklinde, aza-larak a r t a n bir dizi ü r e t i m fonksiyonunda matematiksel ifadesini bulmak-tadır.

Buna göre, işletmenin homojen teknoloji ile büyütülmesinde uzun dö-n e m ortalama birim ü r e t i m maliyeti sabit kalırkedö-n, heterojedö-n tekdö-noloji ile büyümede sürekli olarak azalmaktadır.

Dolayısıyla ü r e t i m maliyeti açısından optimum işletme büyüklüğü (daha doğrusu işletmenin optimum ü r e t i m kapasitesi büyüklüğü) belirsiz-dir. Burada, işletmenin ü r e t i m bölümüne ilişkin olarak belirlenen bu özel-liklere karşılık, diğer bölümlerinde, özellikle pazarlama bölümünde, mali-yet artışlarının ortaya çıkabileceği, bu malimali-yet artışlarının üretim bölü-m ü n d e gerçekleştirilen bölü-maliyet tasarruflarını aşbölü-masıyla da, uzun dönebölü-m ortalama maliyet eğrisinin artmaya başlayacağı belirtilmektedir.

Konunun, eksik enformasyon d u r u m u esas alınarak incelenmesi ise, 1960 yılında yayınlanan eserinde Leibenstein tarafından yapılmıştır. (Eco-nomic Theory and Organization Analysis, New York 1960, s. 265 v.d.)^{4 4} Leibenstein'e göre, işletmenin büyütülmesinin, uzun dönem maliyet eğri-si üzerindeki kritik üretim miktarlarına göre, bir üretim metodundan di-ğerine geçmek suretiyle gerçekleştirilmesi, ancak t a m enformasyon du-r u m u n d a m ü m k ü n d ü du-r . Zidu-ra üdu-retim metodundan üdu-retim metoduna geçm e k şeklindeki böylesi bir b ü y ü geçm e süreci, en azından, işletgeçmenin b ü y ü -tülmesi oranında bir talep artışının da otomatikman gerçekleşmesini ge-rektirir. Ekonomik hayatın belirsizliğinden dolayı, işletmenin bir üretim sü-recinden diğerine geçmek suretiyle büyütülmesi, ancak gecikmeli

ola-4 3 "Gutenberg üretim ve maliyet fonksiyonuna" ilişkin olarak bkz.: Müftüoğlu, M.T.: a.g.e., s. 208-223.

** Haberlandt, K.: a.g.e., s. 28. Albach, H.: a.g.e., sütun 116.

rak, gerekli talep artışı garanti edildikten sonra gerçekleştirilebilir. Önce mevcut üretim metodunda kısa dönem maliyet fonksiyonu üzerinde ta-lep artışına u y u m sağlanmaktadır. Ancak tata-lep artışının yeterli ve sürek-li olduğu t a m a m e n besürek-lirlendikten sonra, yeni bir üretim metoduna geç-mek suretiyle uzun dönem u y u m u sağlanabilir.

İşletme ekonomisinde optimum işletme ve teşebbüs büyüklüğü ko-nusu, genel olarak, yukarıda açıklandığı şekilde ü r e t i m ve maliyet teo-risine dayandırılarak incelenmektedir. Bu konudaki diğer yaklaşımlarda ise incelemeye organizasyon, yönetim ve yatırım teorileri esas alınmak-tadır. K o n u n u n organizasyon teorisine göre incelenmesinde, optimum or-ganizasyon büyüklüğü bir denge sorunu olarak ele alınmaktadır. Denge d u r u m u n d a organizasyonun üyelerine sağladığı isteklendirmeler (Anreize, Inducements) toplamı ile, üyelerin organizasyona katkıları (Beitrâge, contributions) toplamı birbirlerine eşittir.^{4 5}

Penrose'un 1960 yılında yayınlanan eseri (Theory of the Grovvth of the Firm, Oxford 1960) ile, işletme ve teşebbüs büyüklüğü konusuna ilgi-nin tekrar arttığı görülmektedir. Penrose, teşebbüsün büyütülmesinde

—Gutenberg'in aksine— piyasa tarafından bir sınırlandırma getirilmeye-ceği görüşündedir. Zira teşebbüs, ü r ü n farklılaştırmasına (Diversifikation) gitmek suretiyle, piyasanın belirli bir ü r ü n çeşidine karşı gösterdiği di-renci aşabilmektedir. Teşebbüsün büyümesi, esas itibariyle, ancak yöne-t i m fakyöne-törü üzerinden açıklanabilir. Kuruluş ve genişleme aşamalarında istihdam edilen yöneticilerin kapasitesi daha sonra atıl kalmakta ve bu atıl kapasite teşebbüsün büyütülmesi yönünde etkili olmaktadır.^{4 6} Penrose yaklaşımı daha sonra Baumol, Fraser, Packer, Morris v.d. tarafından ge-liştirilmiştir.4 7 Almanya'da ise bu yaklaşım Albach ve Kieser tarafından ele alınmıştır.4 8

4 5 Haberland, K.: a.g.e., s. 30 v.d. Baumberger, H.U.: Die Entwicklund der Organi-sationsstruktur in wachsenden Unternehmungen, Bern 1961. Wardenberg, J.:

Probleme des Unternehmensvvachstums unter organisatorischen Aspekten, Diss.

Saarbrücken 1963, bilhassa s. 60 v.d. Max Weber de büyümeyi organiazsyon fak-törü üzerinden açıklamaktadır. Bürokratik organizasyona (veya akılcı yöneti-me) gitmek ancak büyük teşebbüslerde m ü m k ü n olmaktadır. Max, W.: Wirtsc-haft und GesellscWirtsc-haft, 4.B. Tübingen 1956, s. 570 v.d.

M Becker, K.: Die Wahl der optimalen Grösse eines Mehrproduktbetriebes, Diss.

Berlin 1968, s. 13 v.d. Lücke, W.: Betriebs - und Unternehmungskrösse, Stuttgart 1967, s. 87 v.d.

« Haberlandt, K.: a.g.e„ s. 36-52.

48 Albach, H.: "Zur I h e o r i e des wachsenden Unternehmens", Theorien des

einzel-«rirtschaftlichen und gesamtwirtschaftlichen Wachstums, der.ı W. Krelle, Ber-lin 1965, s. 9-97. Kieser, A.: Die Enflussfaktoren der Organisationsstruktur, Do-çentlik tezi, Köln 1973, Teksir.

Yatırım teorisi çerçevesinde optimum işletme büyüklüğü, önce amor-tismanların kapasiteyi genişletme etkisi olarak, salt finansman açısından ele alınmıştır.^{4 9} 1970'den itibaren ise konu, yatırım teorisi çerçevesinde dinamik işletme ve teşebbüs büyüklüğü olarak, statik bir işletme büyük-l ü ğ ü n ü n değibüyük-l, optimum b ü y ü m e oranının bebüyük-lirbüyük-lenmesi şekbüyük-linde ebüyük-le abüyük-lın- alın-m a k t a d ı r .^{5 0} Konuyu dinamik açıdan ele alan ilk çalışmalar Arrow, Ben-soussan, Nâslund, Lesourne gibi bilim adamlarıdır.^{5 1}