İŞLETME SEVİYESİNDE ÖLÇEK BİRİMİN BÜYÜTÜLMESİ ŞEKİLLERİ

B.4. İŞLETME SEVİYESİNDE ÖLÇEK BİRİMİN BÜYÜTÜLMESİ

2) İşletmenin ü r e t i m sürecini oluşturan t ü m üretim aşamalarının ka-pasitelerinin büyütülmesi suretiyle bütüncül b ü y ü m e şeklinde. Bu da yi-ne aynı şekilde, bütüncül homojen teknoloji ile b ü y ü m e ve bütüncül he-terojen teknoloji ile büyüme olarak iki farklı şekilde gerçekleştirilebilir.

(Karma teknoloji ile büyümenin, gerek kısmi ve gerekse bütüncül büyü-me olarak, adı geçen büyübüyü-me şekillerinde gerçekleştirileceği kabul edil-mektedir.)

B.4.1.1. KISMİ BÜYÜME

Burada işletmenin ü r ü n kapasitesinin büyütülmesi, sadece darboğaz d u r u m u n d a olan üretim aşamasının (aşamalarının) kapasitesinin (kapasi-telerinin) artırılması suretiyle gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla kısmi b ü y ü m e şeklinde işletmenin ü r ü n kapasitesinin artırılmasında, ü r ü n ka-pasitesinin —daha önce ü r e t i m aşaması kaka-pasitesinin büyütülmesi şekil-leri olarak incelenen— kısmi homojen teknoloji ve heterojen teknoloji (veya bunların bileşimi olan kısmi k a r m a teknoloji) olarak gerçekleşti-rilmesi söz konusudur.

İşletmenin sadece darboğaz d u r u m u n d a bulunan ü r e t i m aşaması pasitesinin büyütülmesi sonucunda, diğer ü r e t i m aşamalarındaki atıl ka-pasitelerin kullanılabilir d u r u m a getirilmesiyle işletmenin ü r ü n kapasi-tesi artırılabilir. Söz konusu darboğazın bu şekilde aşılması sonucunda başka bir ü r e t i m aşaması darboğaz d u r u m u n a geçecek ve bu kez de bu ü r e t i m aşaması kapasitesinin büyütülmesi suretiyle işletmenin ü r ü n ka-pasitesinde yeni bir artış sağlanabilecektir. Ancak işletmenin t ü m üretim aşamaları arasında t a m bir kapasite u y u m u n u n sağlandığı durumlarda kısmi b ü y ü m e şeklinde işletmenin ü r ü n kapasitesinin artırılması imkanı ortadan kalkmakta, sadece bütüncül büyüme şeklinde ü r ü n kapasitesinin artırılması m ü m k ü n olmaktadır.

İşletmenin ü r ü n kapasitesinin kısmi b ü y ü m e şeklinde artırılmasında, aynen üretim aşaması kapasitesinin büyütülmesinde olduğu gibi, kısmi he-terojen teknoloji ile büyümede darboğaz ü r e t i m aşamasının kapasitesi an-cak mevcut konumda (veya tek bir konumda) gerçekleştirilebilir. Sadece darboğaz kapasitesinin kısmi k a r m a teknoloji ve özellikle kısmi homojen teknoloji ile büyütülmesinde, darboğaz ü r e t i m aşamasının farklı konum-larda gerçekleştirilmesi söz konusu olabilir.

B.4.1.2. BÜTÜNCÜL BÜYÜME

İşletmenin ü r ü n kapasitesinin bütüncül b ü y ü m e şeklinde artırılması, ü r e t i m sürecini oluşturan t ü m ü r e t i m aşamaları kapasitelerinin büyütül-mesi suretiyle gerçekleştirilir. Bütüncül b ü y ü m e sadece işletmenin t ü m

ü r e t i m aşamaları arasında t a m bir kapasite u y u m u n u n sağlandığı kapa-site büyüklüğünde ve b u n u n t a m sayılı katlarında (ortak çarpanlarında) söz konusudur. Zira bu durumlarda işletmenin hiçbir üretim aşaması dar-boğaz d u r u m u n d a değildir. Bu nedenle —sadece dardar-boğaz üretim aşaması kapasitesinin büyütülmesi suretiyle— kısmi b ü y ü m e ile işletmenin ürün kapasitesinin artırılması imkanı ortadan kalkmaktadır.

İşletmenin ü r ü n kapasitesinin bütüncül b ü y ü m e şeklinde artırılması, bütüncül homojen ve heterojen teknoloji (veya bunların bileşimini ifade eden bütüncül k a r m a teknoloji) olarak gerçekleştirilebilir. Bütüncül ho-m o j e n teknoloji ile büyüho-mede işletho-menin ho-mevcut ü r ü n kapasitesi, —aynı teknoloji, özellikle aynı iş akımı organizasyonu çerçevesinde— tamsayılı katlarıyla artırılmaktadır. Bütüncül heterojen teknoloji ile büyümede ise, işletmenin mevcut ü r ü n kapasitesinin gerçekleştirildiği iş akımı organi-zasyonu v e / v e y a —temel üretken birim seviyesinde— üretim faktörleri ve bileşim şekilleri değiştirilmekte, yeni bir iş akımı organizasyonu v e / v e y a ü r e t i m faktörleri ve bileşim şekilleriyle ikame edilmektedir. Bütüncül he-t e r o j e n .he-teknoloji ile büyümede iş akımı organizasyonunda yapılan deği-şikliklerle ve özellikle atölye tipi üretim tarzından akan işi sistemine (hat tipi üretim organizasyonuna) doğru kaymak suretiyle işletmenin ü r ü n kapasitesinin büyütülmesi b ü y ü k önem taşır.

Burada da işletmenin ü r ü n kapasitesinin bütüncül heterojen tekno-loji ile büyütülmesinin tek bir konumda gerçekleştirilmesi zorunluluğuna karşılık, bütüncül k a r m a teknoloji ve özellikle bütüncül homojen teknolo-ji ile b ü y ü m e farklı konumlarda gerçekleştirilebilir. Bu bakımdan bütün-cül b ü y ü m e

— işletmenin ü r ü n kapasitesinin tek bir konumda gerçekleştirilmesi suretiyle bütüncül b ü y ü m e ve

— işletmenin ü r ü n kapasitesinin farklı konumlarda gerçekleştirilme-si suretiyle bütüncül büyüme,

şeklinde iki g r u p t a mütalaa edilebilir.

B.4.2. İŞLETMENİN ÜRETİM GENİŞLİĞİ BOYUTUNDA BÜYÜTÜLMESİ

"İşletmenin ü r e t i m genişliği" kavramı, işletmenin mevcut üretim po-tansiyeli ile ü r e t m e k kabiliyetinde olduğu ü r ü n çeşitleri sayısını ifade et-mektedir. Bu t a n ı m a göre işletmenin üretim genişliğinin büyütülmesi, ü r ü n programını oluşturan ü r ü n çeşitleri sayısının artırılması suretiyle gerçekleştirilir. Ü r ü n programını oluşturan ü r ü n sayısı artırıldıkça, işlet-menin ü r e t i m genişliği boyutunda —cateris parbius varsayımı altında—

büyütüldüğü kabul edilmektedir.

İşletmenin ü r e t i m genişliği, esas itibariyle içinde faaliyette bulundu-ğu sektör tarafından —geniş hatlarıyla da olsa— sınırlanmaktadır.^{7 3} Ayrı-ca sektör içinde de belirli bir uzmanlaşmaya gidilmesi sonucunda, işlet-menin ü r e t i m genişliği, sahip olduğu üretim faktörlerinin teknik özellik-leri ve gerçekleştirilen iş akımı organizasyonu ile kesin şekilde belirlenir.

Bu şekilde belirlenen "işletmenin geniş anlamda ü r ü n programından"

(potansiyel ü r ü n programı), piyasa şartları göz önünde t u t u l a r a k "dar anlamda ü r ü n programı" (güncel ü r ü n programı) —amaç fonksiyonu op-timize edecek şekilde— optimum ü r ü n programı olarak üretilir.7 4

Ölçek birimin işletme seviyesinde tanımlanması d u r u m u n d a , ü r e t i m genişliğini ifade eden ü r ü n çeşitlerinin —en azından bir ü r e t i m aşamasın-da— işletmenin ü r e t i m sürecini müştereken kullandıkları varsayılmakta-dır. Farklı ü r ü n çeşitlerinin üretiminde müştereken kullanılan üretim aşa-ması sayısı arttıkça, ü r ü n çeşitlerinin —üretim süreci üzerinden— birbir-lerine bağımlılığı a r t m a k t a d ı r (alternatif üretim tarzı). Aksi halde, bazı ürün çeşitlerinin diğer ü r ü n çeşitlerinden t a m a m e n bağımsız olarak üre-tilmesi, başka bir deyimle kendilerine tahsis edilmiş özel üretim süreçle-rine sahip olmaları halinde (paralel ü r e t i m ) , konu teşebbüs seviyesinde

•—çok işletmeli teşebbüs olarak— incelenmelidir.

İşletmede gerçekleştirilen ü r ü n programı darboğaz sorunuyla da ya-kından ilgilidir. İşletmede tek bir ü r ü n çeşidi üretilmesi halinde darbo-ğaz üretim aşaması bu ü r ü n çeşidi tarafından kesin olarak belirlenir. Çok ü r ü n çeşidi üretilen bir işletmede ise darboğaz ü r e t i m aşaması sabit ol-mayıp, genel olarak gerçekleştirilen ü r ü n programına göre, yani hangi ü r ü n çeşitlerinden hangi miktarlarda üretileceğine göre değişir.7 5 Bura-da, h e r ü r ü n çeşidi için ayrı bir üretim aşamasının darboğaz d u r u m u n d a olması ve t ü m ü r ü n çeşitleri için aynı üretim aşamasının darboğaz olma-sı d u r u m u şeklinde ifade edilebilecek iki ekstrem durumla, bu iki duru-m u n ara duruduru-mları ortaya çıkabilir.^{7 6}

7 3 Krüger, G.: "Planuııg des Erzeugnisprogramms", Industrielle Produktion, der.:

Agthe, Blohm, Scnaufer, Baden - Baden und Basel 1967, s. 67.

M Ellinger, Th.: Ablaufplanung, Stuttgart 1959, s. 54. Heinen, E.: "Einige Bemer-kungen zur betriebswirtschaftlichen Kostenlehre", Betriebswirtschaftliche Forsc-h u n g und Praxis, 1970, s. 259.

7 5 Bu itibarla optimum ü r ü n programının belirlenmesinde piyasa ş a r t l a n yanın-da üretim ş a r t l a n yanın-da önem taşır.

7 6 Kern, W.: a.g.e., s. 74. Albach, H.: Produktionsplanung auf der Grundlage tech-nischer Verbrauchsfunktionen, Köln und Opladen 1962, s. 47. Birinci ekstrem d u r u m a kimya sanayiinde, ikinci ekstrem d u r u m a da metal işleme sanayiinde yaklaşılmaktadır. Gâlvveiler, A.: Produktionskosten und - geschwindigkeit, Wies-baden 1960, s. 110.

işletmenin üretim genişliği boyutunda büyütülmesi, i) mevcut ü r e -tim potansiyelinde tek tek ürünlere ilişkin üre-tim kapasitelerinin ü r e t i m genişliği ile ikamesi ve ii) yeni yatırımlara gitmek suretiyle gerçekleşti-rilir. Birinci d u r u m d a üretim genişliğinin artırılması, tek tek ü r ü n kapa-sitelerinin azaltılmasının bir sonucu olarak elde edilir veya b u n u n tersi olarak, ü r e t i m genişliği azaltılarak —tek tek ü r ü n çeşitleri için— ü r ü n kapasitesi (kapasiteleri) artırılır. Başka bir deyişle üretim genişliği ve ü r ü n kapasitesi işletme seviyesindeki ölçek birimde birbirleriyle ikame edilebilen büyüklük boyutlarıdır. Bu itibarla işletmenin mevcut ü r e t i m potansiyeli içinde, yeni yatırımlara gidilmeden, ü r e t i m genişliğinin —tek tek ü r ü n çeşitlerine ilişkin ü r ü n kapasitelerinin azaltılması suretiyle— artırılması sonucunda işletmenin büyütüldüğü söylenemez. Ancak yeni y a -tırımlara gitmek suretiyle üretim genişliğinin artırılması halinde, ü r e t i m genişliği boyutunda b ü y ü m e aynı zamanda işletmenin büyütülmesi olarak yorumlanabilir. Aksi takdirde sadece işletmenin ü r e t i m genişliği b o y u t u büyütülmekte, fakat işletme büyüklüğü sabit kalmaktadır.

işletmenin üretim genişliği boyutunda büyütülmesinin mekansal so-nucu aşağıdaki şekilde ifade edilebilir: farklı ü r ü n çeşitleri tarafından müştereken kullanılan ü r e t i m aşamalarının aynı konumda (veya tek b i r kuruluş yerinde) gerçekleştirilmesi eğilimi artarken; sadece belirli bir ü r ü n çeşidine tahsis edilen üretim aşamalarının farklı konumlarda gerçekleşti-rilmesi eğilimi önem kazanacaktır. Son eğilim, ü r e t i m sürecinin başlan-gıç ve nihai ü r e t i m aşamalarında daha da fazla olacaktır.

B.4.3. İŞLETMENİN ÜRETİM DERİNLİĞİ BOYUTUNDA BÜYÜTÜLMESİ

İşletme büyüklüğünün üçüncü boyutu olarak ifade edilen üretim de-rinliği, işletmenin üretim sürecini oluşturan ü r e t i m aşamaları tarafından belirlenir. İşletmenin ü r e t i m sürecine dahil edilen üretim aşaması sayısı arttıkça üretim derinliğinin büyütülmesi söz konusudur.

H e r ü r ü n çeşidine ilişkin olarak, e n iptidai h a m m a d d e d u r u m u n d a n tüketime hazır ü r ü n d u r u m u n a gelinceye kadar yapılması gerekli t ü m iş-lemleri (üretim aşamalarını) kapsayan belli bir üretim derinliği tarif edi-lebilir.7 7 Bir işletmenin ü r e t i m derinliği ise, ü r ü n e ilişkin olarak tarif edi-len —her halkasının bir ü r e t i m aşamasını ifade ettiği— üretim derinliği zincirinin sadece bir bölümünü kapsar. Belirli bir işletmede gerçekleş-tirilen ü r e t i m derinliği, tek bir üretim aşamasından meydana gelebileceği

7 7 Sanayi işletmelerine ilişkin olarak bu işlemler, fiziksel-kimyasal değişim işleme-leri ve mekansal değişimi ifade eden taşıma işlemişleme-leri olmak üzere iki a n a grup-t a grup-toplanabilir.

gibi (tek ü r e t i m aşamalı işletme) birçok üretim aşamalarını da bünyesin-de toplayabilir (çok üretim aşamalı işletme). İşletmenin üretim bünyesin- derinli-ğinin, —ürüne dönük olarak tarif edilen ü r e t i m derinliği zinciri üzerinde—

aşağıya doğru yeni ü r e t i m aşamalarını ü r e t i m sürecine dahil ederek bü-yütülmesi "geri doğru dikey büyüme", yukarı doğru yeni üretim aşama-larına geçmek suretiyle büyütülmesi de "ileri doğru dikey b ü y ü m e " kav-ramlarıyla ifade edilebilir. Genel olarak işletmenin ü r e t i m derinliği bo-y u t u n d a bübo-yütülmesi ise "dikebo-y b ü bo-y ü m e " kavramıbo-yla ifade edilir. Belir-li bir ü r e t i m derinBelir-liğinde faaBelir-liyet gösteren işletme, kendi üretim sürecin-den önce ve sonra gelen üretim aşamalarında faaliyet gösteren diğer iş-letmelerle ekonomik ilişkiler içinde b u l u n m a k t a d ı r (işletmeler arası eko-nomik işbölümü).

İşletmenin üretim derinliğinin hangi üretim aşamalarından meydana gelmesi gerektiği sorunu, başka bir deyimle m i n i m u m ve optimum üre-t i m derinlikleri arasından opüre-timum üreüre-tim derinliğinin sapüre-tanması, işleüre-t- işlet-menin içinde bulunduğu somut ekonomik ve teknik şartlar tarafından be-lirlenen bir optimizasyon konusudur.^{7 8} Genel olarak işletmenin daha alt ve daha üst üretim derinliklerinde çalışmasının ekonomik bakımdan ta-mamiyle anlamsızlaştığı m i n i m u m ve m a k s i m u m ü r e t i m derinlikleri, ge-niş hatlarıyla da olsa, belirlenebilir.7 9 Örneğin otomotiv ve uçak sanayi-lerinde, bir işletmenin gerekli t ü m parçaları kendi bünyesinde üretmesi düşünülemeyecek bir durumdur. İşletmenin bazı parçaları ancak başka işletmelerden tedarik etmek suretiyle üretim sürecini tamamlaması söz konusudur.^{8 0} İşletme —özellikle faaliyette bulunduğu sektöre ve ekono-mik iş bölümü derecesine (işletmeler arası işbölümü derecesi) göre deği-şen—• m i n i m u m ve m a k s i m u m üretim derinlikleri arasında, kendi üretim sürecini oluşturan ü r e t i m aşamaları sayısını artırarak veya azaltarak üre-tim derinliğini değiştirebilir. İşletmenin ü r e t i m derinliğinin artırılması, genel olarak

— iş akımı organizasyonunun değiştirilmesi (veya ü r e t i m kapasitesi-nin v e / v e y a ü r e t i m genişliğikapasitesi-nin üretim derinliğiyle ikamesi)

— yeni yatırımlara gitmek suretiyle (içsel dikey büyüme) Müftüoğlu, T.M.: a.g.e„ s. 69-71.

7 9 Beste, Th.: "Fertigungswirtschaft und Beschaffungswesen", Handbuch der Wirtsc-haftswissenschaft, I.C., 2.B., der.: Th. Wessels u n d K. Hax, Köln u n d Opladen 1966, s. 136 V.d.

80 Büyük teşebbüsler üretim süreçlerini onbinleri aşan yan sanayi işletmelerinden tedarik ettikleri parçalarla tamamlamaktadırlar. General Electric'in 40.000, Ge-neral Motors ve Siemens'in 30.000, Krupps'un 22.000 ya.n sanayi işletmesi ile çalıştığı belirtilmektedir. Pohle, W.: "Unternehmungsgrösse und ervveiterte Mârkte", Die Unternehmung bei wachsender Integration der Mârkte, der.: De-utsche Gesellschaft für Betriebswirtschaft, Berlin 1965 s. 23.

— başka bir teşebbüse ait tesisin satın alınması (dışsal dikey b ü y ü m e ) şekillerinde gerçekleştirilebilir. Üretim kapasitesi v e / v e y a ü r e t i m genişli-ğinin üretim derinliğiyle ikamesinde, aynı işlevi görebilen temel üretken birimlerin farklı üretim aşamalarına dağıtılarak üretim derinliğinin bü-yütülmesi söz konusudur.^{8 1} Burada işletmenin ü r e t i m derinliğinin artırıl-ması üretim kapasitesi v e / v e y a ü r e t i m genişliğinin azaltılartırıl-ması pahasına gerçekleştirilmekte, sonuç olarak işletme büyüklüğü değişmemektedir.

Üretim derinliğinin işletmenin içsel veya dışsal dikey büyütülmesinde ise, ü r e t i m derinliği ile birlikte işletme büyüklüğü de artmaktadır.

Üretim derinliğinin büyütülmesi şekillerinin mekansal sonuçlan açı-sından değerlendirilmesinde, ikinci b ü y ü m e şekli (içsel dikey büyüme) özel bir önem taşır. Zira birinci b ü y ü m e şeklinde herhangi bir kuruluş yeri sorunu ortaya çıkmamasına ve üçüncü b ü y ü m e şeklinde satın alınan tesisin k o n u m u n u n belli olmasına karşılık, içsel dikey büyümede gerçek-leştirilecek ilave yatırımın —teknolojisi, kapasite büyüklüğü yanında—

k o n u m u da belirlenmesi gerekli bir değişken durumundadır. Yeni kuru-lacak bir işletme için de —yine kapasite seçimi ve teknoloji gibi diğer u n s u r l a r yanında— işletmenin ü r e t i m sürecini m e y d a n a getiren farklı üre-tim aşamalarının farklı konumlarda yerleştirilmesi alternatifi de değer-lendirmeye dahil edilmelidir.

B.5. TEŞEBBÜS SEVİYESİNDE ÖLÇEK BİRİMİN BÜYÜTÜLMESİ