DİĞER BÜYÜME TİPLERİ

planlanma, kontrol, organizasyon, k a r a r verme, yönlendirme ve koordi-nasyon gibi yönetim fonksiyonlarına ilişkin tecrübeleri, kısacası teşeb-büsün mevcut yönetim potansiyeli, yeni ü r ü n çeşitleri üretimi için kuru-lacak işletmelerin yönetiminde etkili biçimde değerlendirilebilir. Aynı şekilde teşebbüsün mevcut muhasebe sistemi (maliyet muhasebesi, stan-d a r t muhasebe sistemi, tek stan-düzen muhasebe sistemi), teşebbüsün mevcut idari binaları, bilgi işlem ve haberleşme kapasiteleri, mevcut yönetim per-soneli de yeni kurulacak işletmelerin veya üretim ünitelerinin yönetim fonksiyonlarının yerine getirilmesinde —kısmen veya tamamen— kulla-nılabilir.^{1 0 1}

v) Cbe tipi büyüme

F i n a n s m a n açısından t ü m ü r ü n çeşitleri birbirleriyle ilişkilendirilebi-leceklerinden, teşebbüsün farklı ü r ü n çeşitlerine geçmek suretiyle büyü-tülmesinde (C tipi b ü y ü m e ) , finansman fonksiyonuna ilişkin synergie et-kisi büyük önem taşır. Teşebbüsün mevcut faaliyetleri sonucunda elde ettiği fonlar (otofinansman fonu), kredi potansiyeli, tahvil ve hisse sene-di çıkarma potansiyeli, —büyüme hangi ü r ü n çeşitlerine geçilmek sure-tiyle gerçekleştirilirse gerçekleştirilsin— b ü y ü m e n i n finansmanında kul-lanılabilir. Teşebbüs açısından önemli olan, yeni ü r ü n çeşitlerinin üreti-mine geçilmesiyle elde edilebilecek kârlılığın ne olduğudur. F i n a n s m a n im-kanları mevcut olduğu sürece, t a t m i n edici bir kârlılık oranı sağlayan ü r ü n çeşitlerinin üretimine geçilmek suretiyle teşebbüsün büyütülmesine de-v a m edilebilir.

cut işletmelerden birinin, birkaçının veya t ü m ü n ü n kapasitelerini artırmak suretiyle b ü y ü m e (Da tipi büyüme), ve

— teşebbüs kapsamına giren işletme sayısını artırmak suretiyle bü-yüme (Db tipi bübü-yüme)

şeklinde bir ayırıma gidilebilir. D tipi büyümede —teşebbüs seviyesinde—

kuruluş yeri seçimine ilişkin yeni sorunlar sadece Db tipi büyümede or-taya çıkar. Buna göre Db tipi büyümede yeni bir sınıflandırmaya gidile-bilir:

— teşebbüsün mevcut kuruluş yeri sisteminde kurulacak yeni işlet-meler vasıtasıyla b ü y ü m e (Dba tipi büyüme)

— teşebbüsün mevcut kuruluş yeri sisteminden farklı, yeni konum-larda işletmeler k u r m a k suretiyle b ü y ü m e (Dbb tipi büyüme) ii) E tipi büyüme

Burada, teşebbüsün mevcut ü r ü n programında veya yeni ü r ü n çeşit-lerine geçmek suretiyle büyütülmesinde, kurulan yeni üretim kapasitele-rinin

— homojen teknoloji ile gerçekleştirilmesi (Ea tipi büyüme) ve

— heterojen teknoloji ile gerçekleştirilmesine (Eb tipi büyüme) göre, ayrıca gerçekleştirilen homojen veya heterojen teknolojinin

— kısmi homojen teknoloji (Eaa tipi büyüme) veya kısmi heterojen teknoloji (Eba tipi büyüme) ve

— bütüncül homojen teknoloji (Eab tipi büyüme) veya bütüncül he-terojen teknoloji (Ebb tipi büyüme) ile b ü y ü m e şeklinde gerçekleş-tirilmesine

göre yeni bir sınıflandırmaya gidilebilir.

iii) F tipi büyüme

Teşebbüsün büyütülmesinin yeni yatırımlara gidilmesi veya başka teşebbüslere ait üretim ünitelerinin satın alınması suretiyle gerçekleşti-rilmesini, ayrıca teşebbüsün belirli işletmecilik fonksiyonlarında diğer te-şebbüslerle kooperasyona gitmesi suretiyle sadece belirli fonksiyonlarına ilişkin faaliyet hacimlerinin genişletilmesini ifade eden F tipi büyümede

— teşebbüsün yeni yatırımlara gidilerek büyütülmesi veya içsel bü-y ü m e (Fa tipi bübü-yüme)

— teşebbüsün diğer teşebbüslerden üretim üniteleri satın alması su-retiyle büyütülmesi veya dışsal büyüme (Fb tipi büyüme) ve

— bazı işletmecilik fonksiyonlarının yerine getirilmesinde diğer te-şebbüslerle kooperasyona gidilmesi (Fc tipi büyüme)

şeklinde yeni bir sınıflandırmaya gidilebilir. Burada da kuruluş yeri seçi-mi açısından yeni sorunlar sadece Fa tipi büyümede ortaya çıkar.

c . İŞLETME FONKSIYONLARINA GÖRE FARKLI ÖLÇEK BİRİMLERDE ÖLÇEK EKONOMİLERİ

Çalışmamzıın bu kısmında, ölçek birimin büyütülmesi ile ortaya çı-kan ölçek ekonomileri (ve disekonomileri), işletmenin üretim, tedarik, pa-zarlama, taşıma, finansman ve yönetim fonksiyonuna ilişkin olarak belir-lenmeye çalışılacaktır. Konu, işletmenin üretim fonksiyonuna ilişkin ola-rak temel üretken birim, üretim aşaması, işletme ve teşebbüs seviyelerin-deki farklı ölçek. birimlerinde ele alınırken; öteki işletmecilik fonksiyon-larında sadece teşebbüs seviyesindeki ölçek birim esas alınarak incelene-cektir.1 0 2

C.l. İŞLETMENİN ÜRETİM FONKSİYONUNA İLİŞKİN ÖLÇEK EKONOMİLERİ

C.l.l. TEMEL ÜRETKEN BİRİM SEVİYESİNDE ÖLÇEK EKONOMİLERİ

Temel üretken birimlerde iş araçlarının boyutlarının büyütülmesi su-retiyle gerçekleştirilen kapasite artışlarında ortaya çıkan ölçek ekonomi-leri, kapasite artışının yatırım giderlerine oranla daha fazla olmasından kaynaklanmaktadır. Zira burada temel üretken birimin kapasitesi tamamen veya büyük ölçüde iş aracının hacmine bağlı olduğundan, boyutların bü-yütülmesiyle yatırım giderleri (yüzeylerin genişletilmesi) ikinci derece-den artarken, kapasite (hacim) üçüncü derecederece-den artmaktadır (veya ge-nel olarak kapasite artışı yatırım giderlerine göre daha yüksek olmakta-d ı r . )1 0 3 Böylece değişken maliyetlerin sabit kalmasına rağmen temel üret-ken birimin kapasitesinin büyütülmesi ile ölçek ekonomileri elde edilmek-te, başka bir deyimle uzun dönem maliyet eğrisi azalarak artmaktadır.1 0 4 1 0 2 Çalışmaya esas alman işletme ve teşebbüs kavramları için bkz.: Supra, s. 2.

103 Müftüoğlu, M.T.: İşletme İktisadı Açısından Sanayi İşletmelerinde Üretim Ka-pasitesi, Ankara 1978, s. 134.

104 Şekil (8) de X,, OA, yatırım giderindeki; X2, OA2 yatırım giderindeki ve X3, OA3

yatırım giderindeki temel üretken birim kapasitesini göstermektedir. A,, A2

ve A3 değişken maliyet eğrilerinin birbirlerine paralel olmaları ise birim

de-(Şekil : 8)

İş araçlarının boyutsal büyütülmesinde uzun dqnem toplam maliyet eğrisi Temel üretken birimin sabit maliyetinin (Ms) sadece yatırım gider-lerinden meydana geldiği kabul edilirse, kapasitenin X j den X² ye çıka-rılması sonucnda yatırım giderlerindeki artış

X2

M^ = M^{s l}. ( )2/3 X i

şeklinde ve genel olarak yatırım giderleri ile kapasite arasındaki fonksi-yonel ilişki de

M^s (X) = a . X²/³

şeklinde ifade edilebiir.1 0 5 Bu fonksiyon —özellikle kimya sanayiinde ge-çerli olmak üzere— 0,6 kaidesi (six - t e n t h factor rule) olarak, uygulamada

M^s (X) = a . X⁰-⁶ şeklinde ele alınmaktadır.^{1 0 6}

ğişken maliyetin kapasitesinin büyütülmesi sonucu değişmemesini ifade etmek-tedir.

105 (a) burada sabit bir unsur olup, a > 0 olarak tanımlanır.

106 Molsberger, J.: Zwang zur Grösse? Zur These der Zwangslâufigkeit der wirtsc-haftlichen Konzentration, Köln und Opladen 1967, s. 53 v.d. Korum, U.: "Sana-yide Ölçek ve Ölçek Ekonomileri", Verimlilik Dergisi, 1980/1 ,s. 67 v.d. Busse von

F a k a t iş araçlarının boyutlarının büyütülmesine ilişkin maliyet ta-sarruflarının sadece yatırım giderleri açısından değerlendirilmesi yeterli olmayabilir. Büyük hacimli iş araçlarının tamir-bakım giderleri, üretime geçiş süreleri daha fazla olabilir. Iş araçlarının boyutlarının büyütülmesi ile ortaya çıkabilecek bu t ü r olumsuz maliyet gelişmeleri de değerlendir-meye dahil edilmelidir.

Temel üretken birim kapasitesinin ikinci büyütme şekli olarak orta-ya konan iş araçlarında niteliksel değişikliklere gitme d u r u m u n d a ise, ka-pasitenin büyütülmesi genel olarak değişken maliyetlerin sabit maliyetler tarafından ikamesi suretiyle gerçekleştirilmektedir.^{1 0 7}

(Şekil : 9)

İş araçlarında gerçekleştirilen niteliksel değişikliklerde uzun dönem toplam maliyet esrisi

Colbe, W.: Die Planung der Betriebsgrösse, Wiesbaden 1964, s. 96. Boyutsal bü-yütme yoluyla ölçek ekonomilerinin en etkin olduğu sektörler, büyük ölçekler-de üretim sürecine alınabilen ve kapasitesi geniş ölçüölçekler-de hacmine bağlı olan iş araçlarının kullanıldığı sektörlerdir: kimya sanayiinde, demir-çelik, cam ve porselen sanayilerinde fırınlar, kazanlar, borular v.b., ayrıca taşıma araçları, depo, atölye ve binalar. En az etkili olduğu sektör ise metal işleme sanayiidir.

Berri, L. ve Schilin, I.: "Die ökonomische Nutzeffekt der Produktionskonzent-ration in der Industrie", Sowjetwissenchaft, Gesellschaftswissensclıaftliche

Beit-râge, C. 1, 1966, s. 485.

107 Müftüoğlu, M.T. a.g.e., s. 136 v.d., ayrıca s. 113-126.

Şekil (9) da görüldüğü gibi, temel üretken birimin kapasitesi (X) artırıldıkça sabit maliyetleri artarken değişken maliyetleri azalmaktadır.

A r t a n sabit maliyetlerin bir sonucu olarak farklı kapasite büyüklüklerin-deki iş araçları, ancak belirli bir üretim seviyesinden (kritik ü r e t i m mik-tarı) itibaren ekonomik olmaya başlamaktadır.1 0 8

Yukarıda şekil (8) de ve şekil (9) da ifade edilen uzun dönem toplam maliyet eğrisine uygun ölçek eğrileri (uzun dönem ortalama birim mali-yet eğrisi) ise U şeklinde değil, L şeklinde bir seyir takip edecektir.

UZUN DÖNEM

(Şekil : 10)

Temel üretken birim seviyesinde ölçek eğrisi

Temel üretken birim seviyesindeki ölçek eğrisinin —sanayi işletmelerine ilişkin olarak— L şeklinde olduğu, bu konuda yapılan uygulamalı çalış-malar sonucu genel kabul görmüştür.^{1 0 9} F a k a t ölçek eğrilerinin değerlen-dirilmesinde, —temel üretken birim yanında diğer ölçek birimlerde de geçerli olmak üzere— ölçek ekonomilerinin t a m kapasitede çalışma varsa-yımına göre belirlendiği gözden uzak tutulmamalıdır.

1 0 8 Şekil (9) da kritik üretim miktarları X,, X2 ve X3 olarak belirlenmektedir. X, üretim seviyesine kadar O A ^ , , X2 üretim seviyesine kadar OA2B2, X3 üretim seviyesine kadar OA3B3 ve nihayet X3 üretim seviyesinden itibaren OA4B4 ma-liyet fonksiyonları ile ifade edilen iş araçları ekonomik olmaya başlamaktadır.

1 0 9 Kantzenbach, E.: a.g.e., s. 64. Molsberger, J.: a.g.e., s. 41 v.d. "Bu konudaki uy-gulamalı çalışmalar, ortalama maliyetin belirli bir büyüklükten itibaren art-madığını, fakat çok büyük kapasiteli iş araçlarında gerçekleştirilen maliyet tasarruflarının çok azalarak önemsenmeyecek seviyelere indiğini göstermekte-dir." Kilger, W. ve Ottfried, K.: "Industrie und Konzentration", Konzenration in der VVirtschaft, der.: H. Arndt, değiştirilmiş ikinci baskı, Berlin 1971, s. 411.