• Sonuç bulunamadı

KURULUŞ YERİ SEÇİMİ VE ÖLÇEK SORUNU

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "KURULUŞ YERİ SEÇİMİ VE ÖLÇEK SORUNU"

Copied!
268
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SİYASAL BİLGİLER FAKÜLTESİ YAYINLARI] 530

S A N A Y İ İ Ş L E T M E L E R İ N D E

KURULUŞ Y E R İ SEÇİMİ VE

ÖLÇEK SORUNU

D o ç . D r . 91. T a m e r N ü f t ü o ğ l u

A . Ü . S i y a s a l B i l g i l e r F a k ü l t e s i İ ş l e t m e B ö l ü m ü

(2)
(3)

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SİYASAL BİLGİLER FAKÜLTESİ TAYINLARI: 530

S A N A T İ İ Ş L E T M E L E R İ N D E

KURULUŞ YEKİ SEÇİMİ VE

ÖLÇEK SORUMU

D o ç . D r . M . T a m e r M Ü F T Ü O Ğ L U A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi

İşletme Bölümü

(4)
(5)

Karım Leman'a

sevgi ve saygılarımla

(6)
(7)

Ö N S Ö Z

Bu çalışma 1981 yılı Mart ayında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'ne "İşletme İktisadı" bilim dalında doçentlik tezi olarak sunul- muş, Prof. C u m h u r F e r m a n başkanlığında Prof. Dr. İ. Özer Ertuna, Prof.

Dr. H a y d a r Kazgan, Prof. Dr. Kenan G ü r t a n ve Prof. Dr. İlhami Kara- yalçın'dan kurulu bilim jürisince değerlendirilmiş ve aynı yılın Ekim ayında doçentlik tezi olarak oybirliği ile kabul edilmiştir. Değerlendir- meleri ve değerli eleştirileri dolayısıyla kendilerine şükranlarımı suna- rım.

Esas itibariyle, sanayi işletmelerinde kuruluş yeri ve büyüklük ara- sındaki karşılıklı ilişkilerin ortaya konup teorik olarak incelenmesi, bu ilişkilerin m ü m k ü n olduğunca nicel bir çerçeveye oturtulması ve bura- dan hareketle her iki sorunun (kuruluş yeri ve büyüklük) eşanlı olarak belirlenebilmesi yolundaki pragmatik hedefe bir katkıda bulunmak şek- linde ifade edebileceğimiz çalışma amacımız, bu eserde —bir dereceye kadar da olsa— gerçekleştirilmeye çalışılmıştır.

Çalışma konumuzu oluşturan bu sorun —sektör ve teşebbüs seviye- lerinde olmak üzere— "kuruluş yeri dağıtımı", "kapasitenin mekansal da- ğıtımı", "kuruluş yeri ve ölçek büyüklüğünün eşanlı (veya simültane) belirlenmesi" gibi farklı başlıklar altında bir çok planlama modellerine konu olmuştur. Burada, çözüm tekniklerinin etkinliği dolayısıyla trans- portasyon modelleri bilhassa tercih edilirken, model yapısının probleme uygunluğu açısından sıfır bir ve karma t a m sayılı programlama model- leri de yaygın bir kullanım alanı bulmuştur. Çalışmamızın yararlanılan kaynaklar kısmında da görüleceği üzere bu konudaki literatür epeyce zen- gindir ve sorunun pragmatik çözümü açısından epeyce mesafe katedilmiş- tir. Çalışmamızın üçüncü bölümünün son kısmında (Kısım E) da —var- dığımız teorik sonuçları esas alan— böyle bir model denemesine girişil- miştir. Buna karşılık sorunun teorik açıdan incelenmesi konusunda aynı yargıya v a r m a k güçtür. Bu alanda henüz katedilmesi gerekli epey me- safe olduğu kanaatindeyiz. Kanımızca uygulamanın başarılı olabilmesi

(başka bir deyişle pragmatik hedefin gerçekleştirilebilmesi) açısından ko- n u n u n teorik olgunluğa kavuşturulması büyük önem taşımaktadır. Aksi

V

(8)

takdirde bu konuda gerçekleştirilen gelişmeler -—şimdiye kadar olduğu gibi— el yordamıyla gerçekleştirilen gelişmeler olmaktan öte gidemiye- cek, bu d u r u m da bu konuda yapılan çalışmaların etkinliğini büyük öl- çüde azaltacaktır; İşte elinizdeki bu çalışma, konunun teorik açıdan ince- lenmesi yolunda gerçekleştirilmiş küçük bir katkı olarak kabul edilme- lidir.

Bu çalışma Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi ile Kolon- ya Üniversitesi İktisadi ve Sosyal Bilimler Fakültesinde y ü r ü t t ü ğ ü m ü z çalışmaların bir ü r ü n ü olarak ortaya çıkmıştır. Bu itibarla sağladıkları çalışma ortamı ve imkanları dolayısıyla Fakültemiz İşletme İktisadı ve Muhasebe Kürsüsü (İşletme Bölümü) öğretim üyelerine şükranlarımı su- narım. Prof. Dr. Özdemir A k m u t ayrıca müsveddeleri okuyarak çok ya- rarlandığımız değerli eleştirilerde bulundu. Kendisine ayrıca katlandığı bu zahmetleri için teşekkür ederim. Bu arada bir yıl süreyle Üniversite- miz tarafından sağlanan araştırma bursu ile Kolonya Üniversitesinde ça- lışmalarda bulundum. Bu süre zarfında her konuda gösterdikleri yakın ilgi ve destek dolayısıyla Üniversitenin İktisadi ve Sosyal Bilimler Fakül- tesi İşletmecilik Bölümü öğretim üyeleri Prof. Dr. Th. Ellinger'e, Prof.

Dr. W. Kern'e, Prof. Dr. E. Grochla'ya ve Dr. R. Haupt'a çok teşekkür ede- rim. Çalışmanın tez olarak hazırlanmasında, tezi büyük bir gayret ve iti- na ile makinede yazan Gülnur Pek'e (Şanal) ve şekilleri çizen Şafak Er- doğan'a değerli yardımları dolayısıyla teşekkür ederim. Yine çalışmanın kitap haline getirilmesinde emeği geçen t ü m S B F - B Y Y O Matbaası per- soneline şükranlarımı sunarım. Nihayet gerek tez çalışması ve gerekse çalışmanın kitap haline getirilmesi süresince gösterdikleri sabır, anlayış ve yardım dolayısıyla karım Leman'a ve oğlum Süleyman Gökmen'e te- şekkür ederim.

Tüm bu teşvik ve yardımlara rağmen kitapta v a r olan hata ve eksik- ler tabiatıyla bana aittir. Bu hata ve eksiklerin düzeltilmesi yolunda ki- tabı okuyup eleştiri zahmetinde bulunacak okuyuculara şimdiden teşek- kür ederim.

Ankara, Ekim 1983

M. Tamer MÜFTÜOĞLU

(9)

İ Ç İ N D E K İ L E R

ÖNSÖZ V İÇİNDEKİLER VII

GİRİŞ 1

BİRİNCİ BÖLÜM

SANAYİ İŞLETMELERİNDE KURULUŞ YERİ SEÇİMİ

A. LİTERATÜRDE KONUNUN ELE ALINIŞI 7 A.l. Genel ekonomiye ilişkin k u r u l u ş yeri teorileri 9

A.2. işletme ekonomisine ilişkin k u r u l u ş yeri teorileri 23 B. SANAYİ İŞLETMELERİNDE KURULUŞ YERİ MODELLERİ TİPOLOJİSİ 34

B.l. Nitel ve nicel kuruluş yeri modelleri

B.2. Genel bir nicel kuruluş yeri modeli ... 36

B.3. Tek konumlu (veya sürekli) k u r u l u ş yeri modelleri 41

B.3.1. Kuruluş yeri doğrusu modeli 42 B.3.1.1. iki merkezli kuruluş yeri doğrusu modeli ... 42

B.3.1.2. Çok merkezli kuruluş yeri doğrusu modeli 44

B.3.2. Kuruluş yeri üçgeni modeli 46 B.3.3. Kuruluş yeri çokgeni modeli (Steiner-Weber problemi) ... 49

B.4. Çok konumlu k u r u l u ş yeri modelleri (kesikli kuruluş yeri mo-

delleri) 52 B.4.1. Ulaştırma modeli olarak kuruluş yeri problemi 55

B.4.1.1. Klasik ulaştırma modeli 56 B.4.1.2. Açık ulaştırma modeli olarak kuruluş yeri problemi 58

B.4.1.2.1. Değişken ve sabit maliyet unsurlarının

modele dahil edilmesi 60 B.4.1.2.2. Kapasite sınırlamalarının modele dahil

edilmesi 63 B.4.1.2.3. Farklı ü r ü n çeşitleri üretiminin modele

dahil edilmesi /...: 64 B.4.1.2.4. Çok aşamalı boyutlu) ulaştırma modeli

olarak kuruluş yeri problemi 68

VII

(10)

B.4.2. Yerleştirme (tahsis) modeli olarak kuruluş yeri problemi ... 71 B.4.2.1. Steiner-Weber problemi olarak yerleştirme modeli 72 B.4.2.2. Yerleştirme modelinin ulaştırma modeli olarak ifa-

desi

B.4.3. Diğer çok konumlu kuruluş yeri modelleri 80 C KURULUŞ YERİ MODELLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 80

İKİNCİ BÖLÜM

SANAYİ İŞLETMELERİNDE ÖLÇEK SORUNU

A. LİTERATÜRDE KONUNUN ELE ALINIŞI 89 A.l. Klasik ekonomide ölçek sorunu 90 A.2. Uzun dönem maliyet fonksiyonu ve ölçek büyüklüğü ... 92

A.3. Optimum işletme büyüklüğü olarak ölçek sorunu 94 B. ÖLÇEK BİRİMLERİ VE ÖLÇEĞİN BÜYÜTÜLMESİ ŞEKİLLERİ 103

B.l. Ölçek büyüklüğünün boyutları ve yaklaşımın tanıtımı 103 B.2. Temel üretken birim seviyesinde ölçek biriminin büyütülmesi şe-

killeri 106 B.3. Üretim aşaması seviyesinde ölçek biriminin büyütülmesi şekilleri 108

B.4. İşletme seviyesinde ölçek birimin büyütülmesi şekilleri 111 B.4.1. 'İşletmenin ü r ü n kapasitesi boyutunda büyütülmesi 111

B.4.1.1. Kısmi büyüme 112 B.4.1.2. Bütüncül büyüme 112 B.4.2. İşletmenin üretim genişliği boyutunda büyütülmesi 113

B.4.3. İşletmenin üretim derinliği boyutunda büyütülmesi 115 B.5. Teşebbüs seviyesinde ölçek biriminin büyütülmesi şekilleri ... : 117

B.5.1. Çok işletmeli teşebbüslerin büyütülmesi şekilleri 120 B.5.1.1. Yatay büyüme (A tipi büyüme) 121 B.5.1.2. Dikey büyüme (B tipi büyüme) 121 B.5.1.3. Ürün farklılaştırmasına giderek büyüme (C tipi

büyüme) 122 B.5.1.3.1. Ca tipi büyüme 123

B.5.1.3.2. Cb tipi büyüme 125 B.5.1.4. Diğer büyüme tipleri 128 C. İŞLETME FONKSİYONLARINA GÖRE FARKLI ÖLÇEK BİRİMLERDE

ÖLÇEK EKONOMİLERİ 130 C.l. İşletmenin üretim fonksiyonuna ilişkin ölçek ekonomileri 130

C.l.l. Temel üretken birim seviyesinde ölçek ekonomileri 130 C.l.2. Üretim aşaması seviyesinde ölçek ekonomileri 134

(11)

C.1.3. İşletme seviyesinde ölçek ekonomileri 135 C.l.3.1. Kapasite uyumuna ilişkin maliyet tasarrufları ... 135

C.l.3.2. Üretim derinliğine ilişkin maliyet tasarrufları ... 137 C.l.3.3. Seri büyüklüğüne (veya üretim genişliğine) ilişkin

maliyet tasarrufları ,. ... 139 C.l.3.4. Kapasite kullanım derecesine ilişkin maliyet ta-

sarrufları 141 C.1.4. Teşebbüs seviyesinde ölçek ekonomileri 143

C.2. Diğer işletmecilik fonksiyonuna ilişkin teşebbüs seviyesinde öl-

çek ekonomileri 145 C.2.1. Tedarik fonksiyonu ve ölçek ekonomileri 145

C.2.2. Pazarlama fonksiyonu ve ölçek ekonomileri 148 C.2.3. Taşıma fonksiyonu ve ölçek ekonomileri 152 C.2.4. Finansman fonksiyonu ve ölçek ekonomileri 154 C.2.5. Yönetim fonksiyonu ve ölçek ekonomileri 156 D. SANAYİ İŞLETMELERİNDE ÖLÇEK SORUNUNUN DEĞERLENDİRİL-

MESİ 158

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SANAYİ İŞLETMELERİNDE KURULUŞ YERİ SEÇİMİ VE ÖLÇEK BÜYÜKLÜĞÜNÜN KARŞILIKLI İLİŞKİLER

ÇERÇEVESİ İÇİNDE İNCELENMESİ

A: LİTERATÜRDEKİ YAKLAŞIMLAR VE ARAŞTIRMA KONUSUNUN BE-

LİRLENMESİ 165 A.l. Literatürün değerlendirilmesi 165

A.2. Kuruluş yeri ve ölçek büyüklüğünün eşanlı (simültane) belirlen-

mesi gereği 167 B. KURULUŞ YERİ AVANTAJLARI VE ÖLÇEK EKONOMİLERİ 170

B.l. Kuruluş yeri avantajları ve yerleştirme birimi 170 B.2. Kuruluş yeri avantajları ve ölçek ekonomilerinin eşanlı (simülta-

ne) değerlendirilmesi gereği 171 B.3. Kuruluş yeri avantajlarının farklı yerleştirme birimlerinde değer-

lendirilmesi gereği 173 B.4. Kuruluş yeri avantajlarının ve ölçek ekonomilerinin değerlendiril-

mesine üretimin mekansal dağıtımının dahil edilmesi gereği 174 B.4.1. Yerleştirme birimlerinin mekansal dağıtımında kuruluş ye-

ri avantajları . 175 B.4.2. Yerleştirme birimlerinin mekansal dağıtımında ölçek eko-

nomileri ... ... ... ... ... 176 B.4.3. Yerleştirme birimlerinin mekansal dağıtımında taşıma ma-

liyetleri 177

(12)

C. . KURULUŞ YERİ VE ÖLÇEK BÜYÜKLÜĞÜ ARASINDAKİ KARŞILIK-

LI İLİŞKİLERİN İNCELENMESİ 178 C.l. Literatürde "kuruluş yeri faktörleri" ve "işletme büyüklüğü fak-

törleri" ... 179

C.l.l. Kuruluş yeri faktörleri 179 C.1.2. İşletme (ölçek) büyüklüğü faktörleri 181

C.2. İşletmenin maddesel akımı üzerinden kuruluş yeri ve ölçek büyük-

lüğü arasındaki karşılıklı ilişkilerin belirlenmesi 183 C.2.1. İşletmenin tedarik fonksiyonuna ilişkin olarak kuruluş yeri

seçimi ve ölçek büyüklüğünü etkileyen faktörler 184 C.2.1.1. Malzemenin kuruluş yeri seçimi ve ölçek büyüklü-

ğü üzerindeki etkileri 187 C.2.1.2. Sabit yatırım mallarının kuruluş yeri seçimi ve öl-

çek büyüklüğü üzerindeki etkileri 189 C.2.1.3. İşgücünün kuruluş yeri seçimi ve ölçek büyüklüğü

üzerindeki etkileri 191 C.2.1.4. Yardımcı hizmetlerin kuruluş yeri seçimi ve ölçek

büyüklüğü üzerindeki etkileri 193 C.2.1.5. Kredi ve devlet yardımlarının kuruluş yeri ve öl-

çek büyüklüğüne etkileri 194 C.2.2. İşletmenin üretim fonksiyonuna ilişkin olarak kuruluş yeri

ve ölçek büyüklüğünü belirleyen faktörler 195 C.2.3. İşletmenin pazarlama fonksiyonuna ilişkin olarak kuruluş

yeri ve ölçek büyüklüğünü belirleyen faktörler 197 C.2.3.1. Mümkün kuruluş yerine ilişkin satış alanı 198 C.2.3.2. Mümkün kuruluş yerine ilişkin satış potansiyeli ... 199

C.2.3.2.1. Satış potansiyelini belirleyen faktörlerin kuruluş yeri seçimi ve ölçek büyüklüğü

üzerindeki etkileri 201 C.2.4. Taşıma fonksiyonuna ilişkin olarak kuruluş yeri ve ölçek

büyüklüğünü belirleyen faktörler 207 C.2.5. Dışsal yığılma ekonomilerinin kuruluş yeri ve ölçek bü-

yüklüğü üzerindeki etkileri ... 209 D. FARKLI YERLEŞTİRME VE ÖLÇEK BİRİMLERİNDE KURULUŞ YERİ

AVANTAJLARI VE ÖLÇEK EKONOMİLERİ ARASINDAKİ KARŞILIK-

LI İLİŞKİLER 211 D.l. Temel üretken birim seviyesinde 211

D.2. Üretim aşaması seviyesinde 212

D.3. İşletme seviyesinde 214 D.4. Teşebbüs seviyesinde 218 E. KURULUŞ YERİ VE ÖLÇEK BÜYÜKLÜĞÜNÜN EŞANLI (SİMÜLTANE)

BELİRLENMESİ 225 E.l. Ölçek eğrisinin modele dahil edilmesi 225

(13)

E.2. Uzun dönem maliyet fonksiyonunun unsurları 226 1) Sadece Kuruluş Yeri Seçimine Bağlı Sabit Maliyetler 226

2) Kuruluş Yeri Seçimi ve Ölçek Büyüklüğüne Bağlı Sabit Ma-

liyetler 227 3) İş Araçlarının Maloluş Maliyeti Dışında Kalan Diğer Sabit

Maliyetler 229 4) Sabit îşgücü Maliyeti 229

5) Değişken Üretim Maliyeti 230 E.3. Diğer maliyet unsurları 231

1) Malzeme Alım Maliyeti 231 2) Taşıma Maliyeti 232 E.4. Modelin amaç fonksiyonu 232 E.5. Modelin sınırlayıcı şartları 233

SONUÇ 2 3 7

YARARLANILAN KAYNAKLAR 240 1 — Sanayi İşletmelerinde Kuruluş Yeri Seçimine İlişkin Olarak Yarar-

lanılan Kaynaklar 240 2 — Sanayi İşletmelerinde Ölçek Büyüklüğüne İlişkin Olarak Yarar-

lanılan Kaynaklar 247

(14)
(15)

G İ R İ Ş

T ü m insan faaliyetleri gibi ekonomik faaliyetler de zaman ve m e k a n içinde süregelmektedir. " Z a m a n u n s u r u geçmişten geleceğe doğru uzanan, değiştirilmesi ve geri dönülmesi imkansız, içinde t ü m faaliyetlerin süre- geldiği tek boyutlu bir yaşam kategorisidir. B u n a karşılık mekan u n s u r u değiştirilebilen ve geri dönülebilen, üzerinde t ü m faaliyetlerin gerçekleş- tiği en azından iki (enlem ve boylam) veya üç (yükseklik) boyutlu bir ka- tegoridir".1 B u özelliği ile, ekonomik faaliyetlerin içinde sürdüğü zama- nın kendisinin değil, ancak bu boyut üzerinde hangi faaliyetlerin ne za- m a n gerçekleştirilmesi gerektiği hususu (faaliyet zamanlaması), ekonomik bir seçime konu olabilir. Halbuki ekonomik faaliyetlerin üzerinde ger- çekleştirildiği mekan seçilebilen, değiştirilebilen ve geri dönülebilen bir özelliğe sahiptir. îşte, üzerinde ekonomik faaliyetlerin gerçekleştirildiği bu seçilebilir mekan parçaları (konumlar) söz konusu faaliyetlere ilişkin ku- ruluş yerleridir. Kuruluş yerleri fiziksel anlamında —enlem, boylam ve yükseklikten m e y d a a n gelen— soyut bir m e k a n parçası değil, üzerinde yaşanabilen ve söz konusu faaliyetlerin gerçekleştirilmesine uygun somut m e k a n parçaları olarak kuruluş yeri seçimine konu olabilirler. Dolayı- sıyla ancak sınırlı sayıda m e k a n parçaları (konumlar), m ü m k ü n kuruluş yerleri olarak, optimum kuruluş yeri seçimine esas alınabilirler.

Ekonomik faaliyetlerin içinde ve üzerinde süregeldiği zaman ve me- k a n boyutları, bu faaliyetlerin araştırma konusu olarak ele alındığı eko- nomi disiplinlerinde göz önünde tutulmalıdır. Z a m a n b o y u t u n u n genel ekonomide özellikle b ü y ü m e teorisi, işletme ekonomisinde de finansman v e firma teorisi çerçevesinde ötedenberi dikkate alınmaya çalışılmasına karşılık, mekan b o y u t u n u n ele alındığı kuruluş yeri teorisi nisbeten ba- ğımsız bir gelişme göstermiştir. Muhakkak ki bu gelişme kuruluş yeri probleminin disiplinler arası bir konuma sahip olmasının sonucudur. Bu çalışmada —genel yaklaşıma uygun olarak— sadece, kuruluş yeri prob- leminin " o p t i m u m kuruluş yerinin saptanması" şeklinde ele alındığı ku- ruluş yeri teorileri işletme ekonomisi içinde m ü t a l a a edilmektedir.

ı Bülow, F.: "Raumforschung als wissenschaftliche Aufgabe", Zeitschrift für Raum- forschung, 1950, s. 231.

1

(16)

Mekanın belirli bir konumunda veya konumlarında sürdürülen eko- nomik faaliyetler, aynı zamanda belirli bir ekonomik birim vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir. Bu ekonomik birim tüketim birimi (aile) veya ü r e t i m birimi (işletme) olarak; y a da daha üst seviyelerde (sektör, ulusal ekonomi) araştırmaya konu olabilir. İşletme ekonomisi disiplininde b u ekonomik birim işletme ve teşebbüs olarak ele alınmaktadır. Dolayısıyla işletme ekonomisi çerçevesinde kuruluş yeri teorisi, işletme veya teşeb- büsün optimum kuruluş yerinin saptanması olarak kabul edilebilir.

Çalışmamıza esas aldığımız "işletme" ve "teşebbüs" kavramlarını kir saca açıklamayı uygun buluyoruz. Zira bu konuda işletme ekonomisi di- siplininde genel kabul görmüş bir t a n ı m a ulaşılamamıştır.2

Bu çalışmada işletme kavramı dar anlamıyla kullanılmaktadır. " D a r anlamda, işletme deyince teknik bir kuruluş akla gelir ve ü r e t i m araçla- rının, belirli bir mal veya hizmetin ortaya konulması amacı ile planlı b i r biçimde organize edildiği t e k n i k birimlere işletme denir".3 Bu anlamda işletme, tedarik ve satış piyasaları ile doğrudan ilişkili teknik-ekonomik bir organizasyon birimidir. Başka bir deyişle, işletme, tedarik piyasala- rından temin ettiği girdiler vasıtasıyla üretim süreci sonunda elde ettiği ü r ü n ve hizmetleri satış piyasalarına sunmaktadır. Doğrudan tedarik ve satış piyasalaıı ile ilişkili olmayan üretim birimleri ise ü r e t i m aşaması (üretim bölümü, işletme bölümü, tesis) kavramlarıyla ifade edilmekte- dir. Üretim aşamaları doğrudan tedarik ve satış piyasaları ile ilişkili ol- mayıp, bir işletmenin üretim süreci zincirinin belirli bir halkasını oluş- turmaktadır. H e r ü r e t i m aşaması, kendisi yanında işletmenin üretim sü- recinde kendisinden önce ve sonra gelen diğer üretim aşamaları ile doğ- r u d a n ilişkilidir. Sadece üretim sürecinin başlangıç üretim aşaması (veya aşamaları) tedarik piyasası ile, sonuncu üretim aşaması (veya aşamaları) da satış piyasası ile doğrudan ilişki içindedir. Halbuki işletme, h e m teda- rik ve h e m de satış piyasaları ile doğrudan ilişkili, t ü m ü r e t i m faaliyetle- rini kapsayan (işletmenin t ü m üretim bölümü) bir kavram olarak t a n ı m - lanmaktadır.

İşletme ekonomisi disiplini çerçevesinde en üst seviyedeki araştırma konusu olarak kabul edilen teşebbüs ise, bünyesinde tek veya birçok iş- letmeler bulunan; ü r e t i m fonksiyonu yanında, tedarik, pazarlama, finans-

2 Oluç, M.: İşletme Organizasyonu ve Yönetimi, 1. C., 3. B., İstanbul 1978, s. 4 v.d.

Grochla, E.: "Betrieb, Betriebswirtschaft und Unternehmung", Handwörterbuch der Betriebswirtschaft, tamamen değiştirilmiş dördüncü baskı, C. I, der.: E.

Grochla ve W. Wittmann, Stuttgart 1975, Sütun 541-553.

Albach, H.: "Betriebsgrösse", Handwörterbuch der Produktion, der.: W. Kerru Stuttgart 1980, Sütun 112 v.d.

3 Oluç, M.: a.g.e„ s. 5.

(17)

m a n ve yönetim fonksiyonlarını da içermektedir. "Başka bir deyimle, iş- letme teknik bir kavram; teşebbüs ise hukuki, mali ve pazar ile, yöne- t i m ile ilgili bir kavramdır".4 Bu şekilde tanımlanan teşebbüs (tek veya çok işletmeli teşebbüs) tek veya çok işletmeden; işletme tek veya çok üre- tim aşamasından (tek veya çok ü r e t i m aşamalı işletme); ve üretim aşa- ması da —en alt seviyedeki faktör bileşimi olarak tanımlanan— tek veya çok temel üretken birimden meydana gelebilir. Aynı şekilde —teknik im- kanlar elverdiği takdirde— teşebbüs faaliyetleri aynı veya farklı konum- lardaki işletmeler; işletme faaliyetleri aynı veya farklı konumlardaki üre- t i m aşamaları ve ü r e t i m aşamalarındaki faaliyetler de aynı veya farklı konumlardaki temel üretken birimler vasıtasıyla gerçekleştirilebilir.5 Bu nedenle üretim faaliyetlerinin mekansal dağıtımına gitmek suretiyle fark- lı konumlarda gerçekleştirilmesi alternatifi de, kuruluş yeri seçiminde dikkate alınmalıdır.

Çalışmamız, sadece sanayi işletmelerini kapsayacak şekilde sınırlan- dırılmaktadır. Ayrıca çalışmamızın ağırlık noktası ü r e t i m faaliyetlerini

(üretim fonksiyonu) kapsayacak şekilde belirlenmiştir. İşletmenin ü r e - tim fonksiyonu da dar anlamıyla çalışma konumuzu oluşturmaktadır. Dar anlamda üretim fonksiyonunu meydana getiren "üretim faaliyetleri, üre- t i m faktörlerinin fiziksel, kimyasal, teknolojik ve ekonomik değişiklik- lere uğratılarak m a m u l hale getirilmesi amacıyla ifa ve icra olunurlar."8

Buna göre çalışmamızın araştırma konusu, sanayi işletmelerinde —ima- lat veya yapım fonksiyonu kavramlarıyla da ifade edilen— üretim fonk- siyonu olarak belirlenmekte; diğer işletmecilik fonksiyonları, sadece üre- t i m fonksiyonuna ilişkin sonuçları açısından ele alınmaktadır.

Beilrli bir coğrafi konumda (kuruluş yeri) sürdürülen üretim faali- yetleri, belirli büyüklükte üretim birimleri (ölçek birimleri) vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir. Dolayısıyla üretim faaliyetlerinin mekansal konu- m u n u ifade eden kuruluş yeri ile birlikte, bu konumda kurulacak üretim biriminin ölçek büyüklüğü de eşanlı (simültane) olarak belirlenmelidir.

Bu çalışmada da aynı zorunluluktan hareket edilerek, sanayi işletmelerin- de kuruluş yeri ve ölçek büyüklüğü arasındaki karşılıklı ilişkilerin belir- lenmesi çalışma amacı olarak ortaya konmaktadır.7

* İbid, s. 7.

Buna göre işletme üretiminin yapıldığı teknik bir birim olduğu halde; teşebbüs, ticari, hukuki ve mali bir birim olarak kabul edilmektedir. Pekiner, K.: İşlet- melerde Prodüktivite Denetimi, İstanbul 1971, s. 14.

5 Albach, H.: a.g.e., s. 112.

6 Ferman, C.: İşletme İktisadına Giriş, Ders Notları, İ.Ü. İktisat Fakültesi, İstan- bul 1980 (Teksir), s. 32.

7 Bu konuda teşebbüs seviyesinde verilecek karar, üretimin nerede olması gerek- tiği yanında (optimum kuruluş yeri seçimi); ne üretileceği ve ne k a d a r üreti-

(18)

Bu şekilde sınırlandırılan çalışma konumuz üç bölümden oluşmakta- dır. Birinci bölümde "sanayi işletmelerinde kuruluş yeri seçimi" konusu ele alınmaktadır. Burada, kuruluş yerine ilişkin ekonomi literatürü —ge- nel ekonomiye ve işletme ekonomisine ilişkin kuruluş yeri teorileri ola- rak— kronolojik bir çerçeve içinde özetlendikten sonra, kuruluş yeri mo- dellerinin açıklanmasına çalışılmıştır. Kuruluş yeri modellerinde, tek ko- n u m l u veya sürekli kuruluş yeri modelleri ve çok konumlu veya kesikli kuruluş yeri modelleri şeKlinde ikili bir sınıflandırmaya gidilmiştir. Bu modellerden, kuruluş yeri probleminin daha gerçekçi bir biçimde ifade edildiği çok konumlu veya kesikli kuruluş yeri modelleri nisbeten daha geniş olarak, ulaştırma ve yerleştirme modelleri çerçevesinde ele alın- mıştır.

Çalışmamızın ikinci bölümünü oluşturan "sanayi işletmelerinde öl- çek sorunu" konusu ise, esas itibariyle k o n u n u n kuruluş yerine ilişkin özellikleri göz önünde t u t u l a r a k incelemeye çalışılmıştır. O p t i m u m işlet- m e ve teşebbüs büyüklüğüne ilişkin literatür kısaca özetlendikten sonra, k o n u özgün bir yaklaşımla ele alınmaya çalışılmaktadır. Burada, ölçek b ü y ü k l ü ğ ü n ü n belirlenmesine konu olan ölçek birimi doğrudan işletme veya teşebbüs seviyesinde değil; bölünmezlik özelliğine sahip en alt se- viyedeki üretken faktör bileşimi olarak tanımlanan temel üretken birim- den başlamak üzere, ü r e t i m aşaması, işletme ve teşebbüs seviyelerindeki ölçek birimlerinde ele alınmaktadır. H e r seviyedeki ölçek birime ilişkin ölçeğin büyütülmesi şekilleri açıklandıktan sonra, yine h e r ölçek birim- deki ölçek ekonomilerinin belirlenmesine çalışılmıştır. Ölçek sorununun değerlendirilmesine ilişkin açıklamalarda ise, optimum ölçek büyüklüğü yanında m i n i m u m ölçek b ü y ü k l ü ğ ü n ü n ve özellikle m i n i m u m ekonomik ölçek büyüklüğünün önemi vurgulanmaktadır.

Çalışmamızın son bölümünü oluşturan üçüncü bölümde, sanayi işlet- melerinde kuruluş yeri ve ölçek büyüklüğü arasındaki karşılıklı ilişkiler

—ikinci bölümde varılan sonuçlar esas alınarak— ortaya konmaya çalışıl- maktadır. Bu ilişkiler ölçek birimleri ve yerleştirme birimleri vasıtasıy- la belirlenmektedir. B u n u n için ölçek birimin büyütülmesine ilişkin ola- r a k tanımlanan ölçek ekonomileri yanında, yerleştirme birimine ilişkin kuruluş yeri a v a n t a j l a r ı n ı n da tanımlanması gerekmiştir. Yerleştirme bi- rimi, sanayi koluna ve kuruluş yerinin özelliklerine göre değişen, farklı bir konumda kurulması teknik bakımdan m ü m k ü n olan belirli seviyede

leceği konularını (optimum ölçek büyüklüğü) da kapsamaktadır. Belirli bir ya- tırım projesine ilişkin ekonomik incelemenin kuruluş yeri ve ölçek büyüklüğü yanında diğer bir konusu olan p a z a r araştırması; ayrıca ekonomki inceleme yanında başka inceleme alanları olan teknolojik ve finansal incelemeler tama- men bu çalışmanın kapsamı dışında bırakılmaktadır.

(19)

bir ölçek birimidir. Söz konusu karşılıklı ilişkiler işletmenin maddesel akı- mını oluşturan tedarik, ü r e t i m ve pazarlama fonksiyonları üzerinden, öl- çek ve yerleştirme birimlerine dayanılarak ortaya konmaya çalışılmıştır.

D a h a sonra kuruluş yeri ve ölçek büyüklüğü arasındaki karşılıklı ilişkiler çerçevesinde ortaya çıkan, farklı yerleştirme ve ölçek birimlerine ilişkin kuruluş yeri avantajları ve ölçek ekonomilerinin belirlenmesine çalışıl- mıştır.

Üçüncü bölümün son kısmında ise (Kısım E), kuruluş yeri ve ölçek büyüklüğü arasındaki karşılıklı ilişkileri bir optimizasyon modeli olarak ortaya konmaktadır. Bu model, çalışmamızın birinci bölümündeki çok konumlu kuruluş yeri modellerinin amaç fonksiyonuna —ölçek ekonomi- lerinin ifade edildiği— ölçek eğrisinin dahil edilmesi ve ayrıca, gerekli ek sınırlayıcı şartların modelde dikkate alınması suretiyle gerçekleştirilme- ye çalışılmıştır.

Yararlanılan kaynaklar iki kısımda, sanayi işletmelerinde kuruluş ye- rine ve ölçek büyüklüğüne ilişkin literatür olmak üzere ayrı ayrı veril- miştir. Metinde yollama yapılan, fakat çalışma konumuzla doğrudan iliş- kili olmayan eserler, yararlanılan kaynaklar kısmında yer almamaktadır.

(20)
(21)

B İ R İ N C İ B Ö L Ü M

SANAYİ İŞLETMELERİNDE KURULUŞ YERİ SEÇİMİ

A — LİTERATÜRDE KONUNUN ELE ALINIŞI

Bir işletmenin kuruluş yeri seçimi, değişik yönlerden incelenmesi ve değerlendirilmesi gereken bir konudur. Bu özelliğiyle "genel kuruluş ye- ri teorisi" sosyal, teknik, coğrafi, şehircilik, askeri ve —genel ekonomi ve işletme ekonomisini kapsamak üzere— ekonomik boyutları olan disiplin- ler arası bir konuma sahiptir. Bu konum içinde "kuruluş yeri problemi"

münferit üretici ve tüketici birimler, işletme, teşebbüs, sektör, ülke eko- nomisi ve h a t t a ekonomik bütünleşmeler (AET-COMECON) ve dünya ekonomisi seviyelerinde incelenebilecek bir konudur. Böylesine çok bo- y u t l u ve farklı seviyelerdeki araştırma konularını kapsayacak şekilde bir

"genel kuruluş yeri teorisi" henüz geliştirilebilmiş değildir.

Biz çalışmamızın bu kısmında konuyu, işletme seviyesinde ve genel ekonomi ile işletme ekonomisi boyutlarında, "sanayi işletmelerinde kuru- luş yeri seçimi" olarak ele alan görüşleri kronolojik bir çerçeve içinde özetlemeye çalışacağız. Meyer-Lindemann genel eknomi ve işletme eko- nomisine ilişkin olarak literatürdeki kuruluş yeri teorilerini dört grupta toplamaktadır:

i) K u r u l u ş yerinin belirlenmesi (Standortbestimmungslehre)1 Bu gruba giren teoriler işletmeler açısından optimum kuruluş yerinin belirlenmesine yönelik olup, konuyu işletme ekonomisi çerçevesinde incelemektedirler.

ii) Kuruluş yeri seçiminin etkileri (Standortsvvirkungslehre)2 Burada kuruluş yeri veri olarak kabul edilmekte, mevcut kuru- luş yerlerinin çevre ekonomisine olan etkileri incelenmektedir.

1 Meyer-Lindemann, H. U.: Typologie der Theorien des Industriestandortes, Bre- men-Horn 1951, s. 30 v.d.

a İbid, s. 67 v.d.

7

(22)

iii) K u r u l u ş y e r i n i n t a r i h i g e l i ş i m i ( S t a n d o r t s e n t w i c k l u n g s l e h r e )3

B u g r u b a g i r e n t e o r i l e r t a r i h i g e l i ş i m s ü r e c i i ç i n d e k u r u l u ş y e r i s e ç i m i n i n h a n g i f a k t ö r l e r t a r a f ı n d a n b e l i r l e n d i ğ i n i , b u f a k t ö r l e - r i n t a ş ı d ı k l a r ı ö n e m d e m e y d a n a g e l e n d e ğ i ş i k l i k l e r i ,4 k u r u l u ş y e - r i m e r k e z l e r i n i n n a s ı l o r t a y a ç ı k t ı k l a r ı n ı v e n a s ı l g e l i ş t i k l e r i n i b e l i r l e m e y e ç a l ı ş m a k t a d ı r l a r .

i v ) K u r u l u ş y e r i d ü z e n l e m e s i ( S t a n d o r t s g e s t a l t u n g s l e h r e )5

B u g r u b a g i r e n t e o r i l e r d e k u r u l u ş y e r i p r o b l e m i m ü n f e r i t b i r iş- l e t m e s e v i y e s i n d e değil, d a r v e y a g e n i ş b i r b ö l g e a ç ı s ı n d a n e l e a l ı n m a k t a ; b ö l g e n i n ü r e t i m , t ü k e t i m , s o s y a l v e k ü l t ü r e l b i r i m l e - r i n i n v e u l a ş ı m ş e b e k e s i n i n b ö l g e i ç i n d e n a s ı l y e r l e ş t i r i l m e s i g e - r e k t i ğ i ( y a n i b ö l g e p l a n l a m a s ı ) a r a ş t ı r m a k o n u s u e d i l m e k t e d i r . M a y e r - L i n d e m a n n b i r i n c i g r u p t e o r i l e r i i ş l e t m e e k o n o m i s i , ü ç ü n c ü v e d ö r - d ü n c ü g r u p t e o r i l e r i g e n e l e k o n o m i v e n i h a y e t i k i n c i g r u p t e o r i l e r i d e h e r i k i d i s i p l i n i ç i n d e k o n u y a y a k l a ş ı m l a r o l a r a k d e ğ e r l e n d i r m e k t e d i r . Y a z a r a

3 İbid, s. 109 v.d.

4 Kuruluş yeri seçimini belirleyen faktörlerden taşıma aracının tarihi gelişim sü- reci içinde uğradığı değişiklikleri Ortaylı aşağıdaki şekilde ifade etmektedir:

Endüstri öncesi toplumlarda ulaştırma sorunları "1) Yollar ve konaklama te- sisleri, 2) Ulaşımın sağlandığı araçlar olmak üzere iki odak noktasında müta- laa edilebilir." Ortaylı, İ.: "Devenin Taşıma Maliyeti Üzerine Bir Deneme", SBF Dergisi, C. XXVIII, No: 1, 2., Mart-Haziran 1973, s. 181. Ortaylı aynı makalesin- de aşağıdaki şekilde devam etmektedir: Ulaşım aracı olarak "bilinmesi gereken bir özellik, deve ile ulaşımın uzun mesafe ve uzun zamana yönelik bir ticaret tipi yarattığıdır. Kısa mesafe ticareti d a h a çok ilk çağın köleci üretime daya- n a n sisteminde görülür ve ulaşım hayvanı katırlardır... Katar sayısının azalıp artması, erzakın yenilenmesi, yemeğin bedava olması gibi —maliyeti TM— azal- tıcı etkenlerden dolayı devamlı surette a r t a n veya azalan bir maliyet elde ede- meyiz." Cs. 186) Daha sonra zirai üretimin artışı, imalâtta manifaktüre yöneliş ve şehirlerin büyümesi sonucunda, a r t a n talebi karşılamak üzere "ticari nak- liyat da at ve a r a b a ile yapılmıştır... En büyük kervanlar, örneğin yılda bir kere Hicaz-Suriye'den gelen kervan 60.000 k a d a r adamla gelir. Şam-Mekke arası 61 gün çekmektedir. Oysa at ve a r a b a ile yapılan ulaşımda süre bundan d a h a kısa olduğu gibi, ulaştırma kapasitesi de yüksek olacaktır..." At ve ara- ba taşımacılığı "kervanların aksine kıtalar arasında cereyan etmez. Bu görev gelişen gemiciliğe aittir. Zirai teknoloji değişip, şehirler büyüyüp, merkezlerin bağlantısı mükemmelleşmediği takdirde at —bir taşıma aracı değil TM— lüks bir binek hayvanıdır... Yine 19. yüzyılda, demiryollarının kurulmaya başlan- dığı ülkemizde, deve kervanları demiryollarıyla bütünleşmiş, ikincil yolların demiryoluna bağlanmasından vazgeçilmez ulaşım araçları olmuşlardır." (İbid, s. 189-190). Yine Kıray, İzmir bölgesi için deve kervanları sahipleri ile demir- yolu kumpanyacıları birbirinden vazgeçememekte idi, demektedir. Kıray, M.:

Örgütlenmeyen Kent, İzmir, A n k a r a 1972, s. 14-15" (İbid, s. 190, dipnot 19).

5 Meyer-Lindemann, H. U.: a.g.e., s. 143 v.d.

(23)

göre kuruluş yeri teorileri kuruluş yerinin belirlenmesine ilişkin çalışma- larla başlamış olup, kuruluş yeri etkilerine ve kuruluş yeri düzenlemesi- ne ilişkin teorilerin geliştirilmesiyle devam etmiştir.6

Yukarıda kısaca açıklanan bu sınıflandırma yanında, Lösch, kuruluş yeri teorilerini i) işletme ekonomisine ilişkin kuruluş yeri teorileri ve ii) genel ekonomiye ilişkin kuruluş yeri teorileri olmak üzere iki grupta toplamaktadır.7 Lösch, işletme ekonomisine ilişkin kuruluş yeri teorileri- ni münferit işletme seviyesinde optimum kuruluş yerinin belirlenmesini konu alan teoriler olarak, genel ekonomiye ilişkin kuruluş yeri teorilerini ise "genel kuruluş yeri teorileri" olarak piyasa mekanizmasından doğan mekansal ekonomik yapıyı açıklamaya veya genel ekonomi seviyesinde optimum kuruluş yeri yapısını belirlemeye yönelik teoriler olarak tanım- lamaktadır. Isard'da ise kuruluş yeri teorileri dört grupta toplanmaktadır:

i) Fiyatın veri olduğu münferit bir işletme seviyesinde, ii) Fiyatını kontrol edebilen münferit bir işletme seviyesinde, iii) Teşebbüs veya sektör seviyesinde ve

iv) T ü m ülke ekonomisi, bölge ve dünya ekonomileri seviyesinde kuruluş yeri problemini ele alan teoriler.8

Biz de kuruluş yeri problemini işletme ekonomisi açısından ele aldı- ğımız bu çalışmada, literatürdeki kuruluş yeri teorilerini ikili bir sınıf- landırmaya tabi t u t a r a k sunmayı u y g u n buluyoruz:

1) Genel ekonomiye ilişkin kuruluş yeri teorileri ve

2) İşletme ekonomisine ilişkin kuruluş yeri teorileri. Birinci gruba kuruluş yerlerinin mekansal dağılımını açıklayan ve kuruluş yeri proble- mini sektör, ülke ekonomisi, bölge ve dünya ekonomileri seviyesinde ele alan çalışmaları, ikinci gruba ise konuyu işletme ve teşebbüs seviyesinde optimum kuruluş yerinin belirlenmesi şeklinde ele alan çalışmaları dahil ediyoruz.

A.l. GENEL EKONOMİYE İLİŞKİN KURULUŞ YERİ TEORİLERİ K u r u l u ş yeri problemi genel ekonominin bir araştırma konusu olmak- la birlikte, ekonomi biliminin araştırmalarında genellikle mekan boyutu-

6 İbid, s. 193.

f Lösch, A.: Die râumliche Ordnung der Wirtschaft, 3. B„ Stuttgart 1962, s. 5 (Bi- rinci Baskı, J e n a 1940).

« Alvensleben, R. v.: Zur Theorie und Ermittlung optimaler Betriebsstaııdorte, Meisenheim am Glan 1973, s. 3-4.

(24)

n u ihmal etmiş olmasının bir sonucu olarak, kuruluş yeri teorisi ekonomi bilimi içinde adeta bağımsız bir gelişme göstermiştir. "A. Marshall teori- sinde m e k a n d a n çok zaman faktörüne yer ve önem verir... İktisat naza- riyecilerinin çoğu mekan faktörünü ihmal ederek, teorik görüşlerini A.

Marshall gibi, m ü n h a s ı r a n zaman faktörüne istinat ettirmişlerdir."9 Veya

" b ü t ü n faktörlerin, üreticilerle malların ve tüketicilerin tek bir noktada toplandığı bir iktisat düzeni düşünmüşlerdir... Bu manada, mekan faktö- r ü tamamiyle değerini kaybetmekte, ekonomi dahilinde herşey bir nok- t a y a teksif olunmakta, böylece de mekanla alakalı b ü t ü n engeller orta- dan kalkmaktadır."1 0

Kuruluş yeri problemine ekonomi literatüründe ilk kez —kısaca ve kabaca bir şekilde de olsa— Kameralistler tarafından değinilmektedir.

Sonnenfels ve Büsch eserlerinde işgücünün, ulaşım şebekesinin, enerji ve hammadde kaynaklarının kuruluş yeri seçiminde taşıdıkları önemi işaret etmektedirler.1 1

Klâsikler genel olarak kuruluş yeri problemini "işbölümü ve uzman- laşmayı" esas alarak incelemişlerdir. Liberal kâr güdüsü prensibine u y g u n olarak üretici birimler (işletmeler) kârlarını maksimumlaştıracak biçim»

de kuruluş yerlerini seçecekler, b u n u da t a m rekabet piyasasının şartları- n a u y g u n olarak maliyet minimizasyonu yoluyla gerçekleştireceklerdir.

Burada klâsiklerden Smith, Ricardo, Thünen, Dupuit'in kuruluş yerine ilişkin —doğrudan veya dolaylı— görüşlerine kısaca değinmekle yetini- lecektir.

Smith, işbölümü sonucunda uzmanlaştırılmış ü r e t i m tarzının m u k a - yeseli üstünlüğünü, kuruluş yeri dağılımının esas belirleyicisi olduğu ve bu mukayeseli üstünlüğün nedenleri olarak da tabii ve ekonomik kuruluş yeri faktörleri üzerinde d u r m a k t a d ı r .1 2 S m i t h ayrıca b u konuda piyasa genişliğinin işbölümü derecesini sınırlandırması üzerinde durmakta, özel- likle İngiltere'nin coğrafi k o n u m u n u n bir gereği olarak, ileri bir işbölümü derecesinin gerçekleştirilebilmesi için gerekli piyasa genişliğine ulaşılma- sında deniz ticaretinin taşıdığı önemi vurgulamaktadır. Böylece daha Smith'de —doğrudan kuruluş yeri problemi ile ilgili olmasa da— tabii kuruluş yeri faktörleri (iklim, ülkenin coğrafi konumu, h a m m a d d e ve 0 Ferman, C.: İşletme İktisadına Giriş, Ders Notları., İstanbul Üniversitesi İktisat

Fakültesi, 1980, s. 13 (Teksir).

ıo İbid, s. 14.

11 Sonnenfels, J. v.: Grundsâtze der Polizey, Handlung und Fiaanz, Wien 1787 ve Büsch, J. G.: Theoretisch - Praktische Darstellung der Handlung, Hamburg 1799

(Alındığı kaynak: Meyer-Lindemann, H. U.: a.g.e., s. 110).

12 Smith, A.: Eine Untersuchung Über das Wesen und die Ursachen des Reichtums der Nationen, Berlin 1963 (Wealth of Nations, London 1776 tercümesi)

(25)

e n e r j i k a y n a k l a n ) yanında ekonomik faktörlerin de (işbölümü derecesi, piyasa büyüklüğü ve genişliği) üzerinde durulduğunu görüyoruz.

Ricardo dış ticarete ilişkin olarak geliştirdiği "mukayeseli üstünlükler teorisi" ile, —dolaylı da olsa— aynı zamanda mekansal ekonomik düzen konusunda da önemli bir teori ortaya koymuş oldu.1 3 Bu teorinin mekan- sal y o r u m u aşağıdaki şekilde özetlenebilir: Üretim maliyetleri h a m m a d d e ve enerji kaynaklarının dağılımı, iklim, tabii ulaşım yolları gibi birçok tabii faktörün etkisi sonucu mekansal farklılıklar gösterecektir. B u n u n b i r sonucu olarak ü r e t i m faktörlerinin —Ricardo'nun mukayeseli üstün- lükler teorisinde olduğu gibi— ülke sınırları dışında taşınamazlığı varsa- yımına karşılık, ülke sınırları içinde t a m taşınabilirliği ve t a m rekabet şartları altında, değişik üretim dallarının —daha doğrusu mukayeseli üs- tünlüğe sahip ü r e t i m dallarının— ülke içindeki kuruluş yerleri, söz konu- su üretim dalına ilişkin kuruluş yeri şartlarının en iyi şekilde karşılandı- ğı "noktalara" doğru kayacaktır. B u n u n sonucu olarak da h e r üretim da- lının kuruluş yeri belirli coğrafi noktalarda toplanacak, yığılmalar mey- d a n a gelecektir. B u yığılma eğilimine engelleyici yönde etkili olan taşıma maliyetleri ise Ricardo teorisinde y e r almamaktadır.

Böylece Ricardo b u teorisinde ü r e t i m faktörlerinin ülke içinde t a m taşınabilirliği, ülkelerarasında ise taşınamazlığı varsayımı altında, her üre- t i m dalına ilişkin olarak hangi ülkenin mukayeseli üstünlüğe sahip oldu- ğ u n u belirlemeye çalışmaktadır.1 4 H e r ülke —belirli bir ü r e t i m dalı için—

m ü m k ü n bir kuruluş yeri olarak düşünülmekte, gerçek kuruluş yerinin

—belirli bir coğrafi konum olarak— ülkenin neresinde olması gerektiği sorusuna y e r verilmemektedir. Ülke içi değil uluslararası mekansal işbö- l ü m ü incelenmektedir. Ricardo'nun bu modelinde "ülke" yerine ülke için- deki coğrafi konumların m ü m k ü n kuruluş yerleri olarak ele alınmasıyla, model bir kuruluş yeri modeli olarak yorumlanabilir. Üretim faktörle- rinin t a m taşınabilirliği, kısmi taşınabilirliği ve taşınamazlığı varsayımla- rına göre de böyle bir temel modelden alt modeller türetilebilir. Nitekim T h ü n e n modelinde, tek bir üretim faktörü (toprak) taşınamaz kabul edil- mekte, diğer iki üretim faktörünün (işgücü ve sermaye) taşınabilirliğin- den hareket edilmektedir. Bu varsayımların sonucu olarak taşınamaz üre- t i m faktörü olan toprağın kuruluş yerlerini belirli konumlarda toplama etkisi ile taşınabilir ü r e t i m faktörleri olan işgücü ve sermayenin kuruluş

1 3 Ricardo'nun mukayeseli üstünlükler teorisinin mekansal yorumu için bkz.:

Meinhold, H.: "Probleme der raumlichen Konzentration", Die Konzentration in der Wirtschaft, Çıkaran: H. Arndt, 2. B. Berlin 1971, s. 363.

1 4 Üretim faktörlerinin sadece ülke içinde değil, ülkeler arasında da tam taşına- bilirliği varsayımı altında ülkelerarası mekansal işblöümü, mukayeseli üstün- lüğe göre değil, mutlak üstünlüğe göre belirlenmiş olacaktı.

(26)

y e r l e r i n i d a ğ ı t ı c ı e t k i s i b i r a r a y a g e l e r e k ü n l ü T h ü n e n d a i r e l e r i n i o l u ş - t u r m a k t a d ı r .

T h ü n e n ' i n " d e r i s o l i e r t e S t a a t i n B e z i e h u n g a u f L a n d w i r t s c h a f t u n d N a t i o n a l ö k o n o m i e " a d l ı 1826 ( J e n a ) y ı l ı n d a y a y ı n l a n a n e s e r i , g e n e l l i k l e k u r u l u ş y e r i n e i l i ş k i n i l k b i l i m s e l ç a l ı ş m a o l a r a k k a b u l e d i l m e k t e d i r .1 5

T a r ı m s a l b i r k u r u l u ş y e r i m o d e l i n i i ç e r e n b u ç a l ı ş m a d a e t r a f ı ç ö l l e r l e ç e v - r i l i v e d ı ş e k o n o m i k i l i ş k i l e r i o l m a y a n , o r t a s ı n d a t e k b i r t ü k e t i m m e r k e - z i n i n y e r a l d ı ğ ı d a i r e ş e k l i n d e h o m o j e n b i r a l a n d a h a n g i ü r ü n l e r i n n e r e - l e r d e y e t i ş t i r i l m e s i g e r e k t i ğ i k o n u s u e l e a l ı n m a k t a d ı r .1 8

S o n u ç o l a r a k t a r ı m s a l ü r ü n l e r i n ü r e t i m i n d e t a b i i f a k t ö r l e r y a n ı n d a e k o n o m i k f a k t ö r l e r i n d e ( t a ş ı m a m a l i y e t i v e t a ş ı m a s ü r e s i ) ö n e m i v u r g u - l a n m a k t a d ı r . B o z u l m a g i b i n e d e n l e r l e t a ş ı m a s ü r e s i n i n b e l i r l i b i r s ı n ı r ı a ş m a m a s ı g e r e k e n ü r ü n l e r l e , t a ş ı m a m a l i y e t l e r i d e ğ e r l e r i n e ( v e y a f i y a t - l a r ı n a ) g ö r e n i s b e t e n y ü k s e k o l a n ü r ü n l e r h e m e n t ü k e t i m m e r k e z i n i n e t - r a f ı n d a ü r e t i l i r k e n , b o z u l m a d u r u m u o l m a y a n v e t a ş ı m a m a l i y e t l e r i d e -

1 5 Thünen'in modelini kuruluş yerine ilişkin ilk bilimsel çalışma olarak değil, li- teratürde geliştirilen ilk matematiksel kuruluş yeri modeli, h a t t a genel olarak ekonomi biliminde belirli soyutlamalara gidilerek geliştirilen ilk model dene- mesi olarak nitelendirilmesi d a h a doğru olur.

1 6 Daire şeklindeki bu tarımsal alanda toprak yapısı ve iklim ş a r t l a n her yerde aynıdır. Bölgede ulaşım şebekesi karayolları olarak yine h e r yerde aym nite- likte olup, maliyetini ve taşıma süresini bazı konumlar lehine etkilemektedir.

Kanal, nehir veya başkaca ulaşım imkanları da mevcut değildir. Thünen bu

"homojen alan varsayımı" ile tabii faktörleri elimine ederek, kuruluş yeri seçi- minde sadece ekonomik faktörlerin etkisini belirlemeyi amaçlamaktadır. Eko- nomik faktörlerden en önemlisi olan taşıma maliyetleri, t a ş m a n malın ağırlığı

(veya miktarı, genel olarak niceliği) ve üretim merkezinin tüketim merkezine uzaklığı ile doğru orantılıdır (veya ton/km taşıma ücreti sabittir). Diğer önem- li ekonomik faktör ise taşıma süresi olup, özellikle tarımsal ü r ü n l e r için geçerli olan bozulma gibi d u r u m l a r d a önem kazanmaktadır ve üretim merkezinden tüketim merkezine taşıma süresinin belirli bir sınırı aşmaması gereğini ifade etmektedir. Bu ekonomik faktörlerin etkisi sonucunda belirli bir ü r ü n çeşidini tüketim merkezine yakın üretenler nisbeten d a h a az taşıma maliyetlerine kat:

lanacaklar ve —tüketim merkezinde fiyatın sabit olmasının bir sonucu olarak—

belirli bir konum rantı (Lagerente) elde edeceklerdir. Thünen'in bu modeli ta- rım ekonomisinde birçok yönlerden geliştirilmiştir. Bu konuda bkz.: VVaterstradt, F.: Die Rentabilitât der Wirtschaftssysteme nach J. H. von Thünen's "isolierte Staat" und in unserer Zeit, Berlin 1905, Peterson, A.: Die fundamentale Standort- theorie J. H. von Thünen's, wie sie bisher als Intensitâtslehre missverstanden wurde und was sie wirklich besagt, J e n a 1936.

Ayrıca bkz.: Brinkmann, Th.: Die Ökonomik des landwirtschaftlichen Betriebes, Tübingen 1922, ve Aereboe, F.: Allgemeine Iandwirtschaftliche Betriebslehre, Ber- lin 1933. Türkçe literatürde bkz.: Açıl, F.: Tarım Ekonomisi, A n k a r a 1980, s. 364 v.d.

(27)

ğerine oranla nisbeten düşük olan ürünler tüketim merkezinden daha uzak yerlerde üretilmektedir. Ü r ü n ü n taşıma maliyeti ile değeri arasın- daki bu ilişki tüketim merkezinden uzaklaştıkça daha çok değer lehinde etkili olmaktadır.

Fransa'da Dupuit 1844 yılında yayınlanan eserinde kuruluş yeri se- çimi üzerinde d u r m a k t a d ı r .1 7 Dupuit özellikle yeni ulaşım yollarının eko- nomik hayatı canlandırdığına ve taşıma maliyetlerinin düşürülmesi sonu-:

cunda yeni h a m m a d d e kaynaklarının ü r e t i m devresine alınabildiğine işa- ret etmektedir. Ayrıca Dupuit'in, ulaşım şebekesinin fonksiyonunu ı sa- dece taşıma maliyetini düşürmek yönünde değil, aynı zamanda ortalama maliyetin (birim ü r e t i m ve taşıma maliyeti toplamı) azaltılması yönünde de etkili olduğu şeklindeki görüşü burada belirtmeye değer. Zira daha m ü k e m m e l ulaşım şebekelerinin ve taşıma araçlarının geliştirilmesi so- nucunda satış alanının genişletilmesi suretiyle satış miktarının arttırıl- ması, böylece daha b ü y ü k kapasiteli işletmelerin kurulması m ü m k ü n ola- caktır. Böylece büyüklüğün sağladığı maliyet tasarrufları sonucunda birim ü r e t i m maliyeti azaltılabilecektir.

Almanya'da tarihi okul temsilcilerinden Roscher ve Schâffle sanayi işletmelerinde kuruluş yeri problemi üzerinde durmuşlardır.1 8 Roscher sanayi işletmelerinde kuruluş yeri dağılımını belirleyen faktörleri ampi- rik verilere dayanarak belirlemeye çalışmıştır. Yazar bu faktörleri tüke- t i m üstünlükleri, ü r e t i m üstünlükleri ve malzemenin ağırlık kaybı olmak üzere üç g r u p t a toplamaktadır. Tüketim üstünlükleri kuruluş yerinin tü- ketim merkezlerine yakınlığından, ü r e t i m üstünlükleri kuruluş yerinin sermaye, hammadde, e n e r j i ve işgücü merkezlerine yakınlığından kay- naklanan avantajları, malzemenin ağırlık kaybı ise üretim süreci sonun- da malzemenin ne kadarının ü r ü n d e kaldığını (veya ne kadarının kaybol-

" Dupuit, M.: "De la mesure de 1'utilitĞ des travaux pubics", Annales de ponts e t chauses, 1844, s. 322 (almdığı kaynak: Meyer-Lindemann, H. U.: a.g.e., s. 42-43).

Ayrıca bkz.: Englânder, .O.: "Standort" Handwörterbuch der Staatswissenschaf- ten, 4. B„ J e n a 1926, s. 857. Englânder bu makalesinde Dupuit'yi sanayi işletme- lerine ilişkin olarak ilk kuruluş yeri teorisini ortaya koyan kimse olarak kabul etmektedir.

ıs Roscher, W.: System der Volkswirtschaft, C. 3., Stutgart 1881.

Roscher, V.: Studien über die Naturgesetze, welche den zweckmâssigen Standort bestimmen, Leipzig u n d Heidelberg 1878. "Tarihçi okula mensup olan Roscher ve Schâffle, kuruluş yerine tesir eden tabii kanunların bulunup bulunmadığı husu- sunu araştırmışlardır." Ferman, C.: a.g.e., s. 14. Ayrıca —işletme ekonomisine iliş- kin kuruluş yeri teorileri içinde yer verdiğimiz— Weber'in kuruluş yeri teori- sinin bazı unsurları Roscher tarafından —kabaca bir şekilde de olsa— ele alın- mıştır. Malzemenin ağırlık kaybı Weber'de "malzeme endeksi" olarak kuru- luş yerini belirleyen önemli bir unsurdur. Bkz.: Infra, s. 28.

(28)

duğunu) ifade etmektedir.1 9 Roscher'in sanayiin kuruluş yeri dağılımına ilişkin olarak vardığı sonuçları kısaca aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz:

i) İşbölümü derecesinin nisbeten az olduğu sanayi dallarında k u r u - luş yeri daha çok t ü k e t i m üstünlükleri,

ii) İşbölümü derecesinin ileri seviyelere ulaştığı sanayi dallarında ise kuruluş yeri daha çok ü r e t i m üstünlükleri tarafından belirlenmekte v e kuruluş yeri ü r e t i m sürecinde en fazla kullanılan ü r e t i m faktörünün bu- lunduğu konumlara doğru kaymaktadır.

iii) Ağırlık kaybı faktörü ise taşıma maliyetlerinin kuruluş yeri se- çimi üzerindeki önemini vurgulamaktadır. B u n a göre kuruluş yeri, üre- tim süreci sonunda en fazla kayba uğrayan malzemenin bulunduğu yere doğru kaymaktadır. Schâffle, Thünen'in t a r ı m işletmeleri için vardığı sonuçların sanayide ne dereceye kadar geçerli olabileceği üzerinde dur- maktadır. Yazar, sanayi işletmelerinde kuruluş yerinin sanayileşme sü- reci içinde daha çok nüfusun yoğun olduğu bölgelere (tüketim merkez- lerine) doğru kayma eğilimi göstereceği sonucuna v a r m a k t a ve bu eğili- m i n bir yandan işletmelerin nitelikli işgücü ve sermaye ihtiyacının art- ması, öte yandan ulaştırma teknolojisindeki gelişmeler sonucunda taşıma maliyetlerinin azalmasıyla zaman boyutu içinde daha da ağırlık kazana- cağını belirtmektedir. Bazı konumlarda meydana gelecek yığılma eğili- mine karşıt olan ve kuruluş yerlerinin mekansal dağılımı yönünde etkili olan faktör ise taşıma maliyetleri olarak ifade edilmektedir.

İşletme ekonomisine ilişkin kuruluş yeri teorileri içinde ele aldığı- mız L a u n h a r d t ve Weber'in kuruluş yeri teorilerinden sonra, kuruluş ye- ri probleminin genel ekonomide daha yoğun bir şekilde incelendiği görül- mektedir.

Predöhl —Weber'in metodundan ayrılarak— kuruluş yeri problemi- ni ikame prensibi ile çözmeye çalışmaktadır. (Başka bir deyimle genel ekonomide geliştirilmiş olan ikame prensibini kuruluş yeri probleminin çözümüne u y g u l a m a k t a d ı r ) .2 0 Bilindiği gibi ikame prensibi ekonomi teo- risinde geliştirilmiş olan, belirli bir hasılat (çıktı) seviyesinin m i n i m u m maliyetle gerçekleştirilmesini sağlayan faktör (girdi) bileşiminin belir- lenmesine yönelik —genel fiyat teorisi içinde geliştirilmiş— bir kaynak dağılımı modelidir. Predöhl mekan boyutunu da —toprak, işgücü ve ser-

iş Schâffle, A.: Das gesellschaftliche System der menschlichen Wirtschaft, 3. C., 3. B„ Tübingen 1867, s. 277 v.d.

20 Predöhl, A.: "Das Standortproblem in der Wirtschaftstheorie", Weltwirtschaft- liches Archiv, C. 21, 1925, s. 294.

(29)

m a y e yanında— dördüncü ü r e t i m faktörü olarak kabul etmekte ve k u r u - luş yeri problemini ikame prensibini esas alarak çözmeye çalışmaktadır.2 1

Dördüncü ü r e t i m faktörü olarak ele alınan "kuruluş yeri faktörünün"

maliyeti de taşıma maliyeti (uzaklık X taşınan mal miktarı) olarak tanım- lanmaktadır.

Predöhl modelinde homojen bir alanda tüketim ve kaynak (üretim faktörleri) merkezleri belirli bir şekilde dağılmışlardır. H e r merkezdeki faktör fiyatları farklılıklar göstermekle birlikte sabit olup, değişmemek- tedirler. Belirli bir hasılat (çıktı) seviyesini2 2 elde etmek için gerekli üre- t i m faktörleri bileşiminin gerektirdiği işletme m a l i y e t i2 3 kuruluş yerinin homojen alan içindeki kaymaları sonucunda2 4 değişmektedir. İşletme m a - liyetinde m e y d a n a gelen bu değişme, —dördüncü ü r e t i m faktörü olarak kabul edilen kuruluş yeri fkatörünün fiyatı olan taşıma maliyeti de dahil olmak üzere— faktör fiyatlarının tüketim ve kaynak merkezlerine göre farklılıklar göstermesinden kaynaklanmaktadır. Örneğin, kuruluş yerinin tüketim merkezine doğru kaydırılması sonucunda taşıma maliyetleri aza- lırken, işgücü maliyetleri v e / v e y a r a n t artabilir (veya taşıma maliyeti işgücü ücreti v e / v e y a r a n t tarafından ikame edilebilir.)2 5 Şayet taşıma maliyetindeki azalma ücret v e / v e y a r a n t artışından fazla ise işletme ma- liyeti azalacak (ve dolayısıyla kuruluş yeri tüketim merkezine d o ğ r u kay- dırılacak), aksi halde işletme maliyeti artacaktır (ve dolayısıyla kuruluş yeri tüketim merkezine doğru kaydırılmayacaktır.) İşte homojen bir alan- da kuruluş yerindeki kaymalarla gerçekleştirilen sürekli ikame sonucun- da işletme maliyetinin m i n i m u m kılındığı nokta, optimum kuruluş yeri olarak belirlenecektir. "Orada (genel ekonomide geliştirilen klasik ikame prensibinde, TM) nasıl bir üretim tarzı sorusuna karşılık aranırken, bura- da (kuruluş yerinin de dördüncü ü r e t i m faktörü olarak ele alınmasıyla,

21 İkame prensibine göre kuruluş yeri probleminin çözümü için bkz.: Çakıcı, L.:

Sanayi İşletmelerinde Kuruluş Yeri Seçiminde Ulaştırma Maliyetlerinin Yeri ve ö n e m i , A.Ü. S.B.F. Yayını, A n k a r a 1968, s. 47 v.d.

22 İkame prensibine uygun olarak yapılan bu varsayımla belirli bir işletme bü- yüklüğü (genel olarak ölçek büyüklüğü) incelemeye esas alınmış olmaktadır.

23 İşletme maliyeti ürptim faktörleri maliyetlerinin (faktör fiyatları x faktör mik- tarları olarak) toplamı olarak, işgücü faktörünün maliyeti (ücretler) + sermaye faktörünün maliyeti (faiz) + toprak faktörünün maliyeti (rant) + kuruluş yeri faktörünün maliyeti (taşıma maliyeti) şeklinde tanımlanmaktadır.

24 Homojen alan varsayımına göre alanın h e r noktası bir m ü m k ü n kuruluş yeri olduğundan (sonsuz sayıda m ü m k ü n kuruluş yeri) kuruluş yerindeki kaymalar sürekli olup (sürekli modeller), problemin marjinal analiz çerçevesinde ele alın- ması m ü m k ü n olmaktadır.

25 Bu örnekte tüketim merkezleri yakınlarında işgücü ücretlerinin ve toprak fi- yatının (rant) nisbeten d a h a yüksek olduğu kabul edilmektedir.

(30)

TM) üretimin nerede olması gerektiği sorusuna bir cevap aranmakta- dır."2 6

ilk kez Predöhl tarafından kuruluş yeri problemine uygulanan ikame prensibi; daha sonra birçok bilim adamları tarafından geliştirilmiştir.

Hoover eserinde (The Location of Economic Activity, New York - Toron- to - London 2948) daha önce Predöhl'de taşınamaz olarak kabul edilen ü r e t i m faktörlerinden sermaye ve işgücü için t a m taşınabilirlik varsayı- mını yapmaktadır.2 7 B u varsayıma göre taşınabilir üretim faktörleri olan işgücü ve sermaye —marjinal verimliliklerinde bir artış sağlandığı süre- ce yine homojen bir alanda— hareket halinde olacaklar, yani m a r j i n a l verimliliklerinin daha fazla olduğu konumlara doğru kayacaklardır.2 8 Böy- lece işgücü ve sermayenin mekan (homojen alan) içindeki hareketlilikle- ri m a r j i n a l verimlilikleri arasındaki t ü m konumsal farklar ortadan kal- kıncaya kadar devam edecek, m a r j i n a l verimliliklerinin eşitliliğinin sağ- landığı mekansal düzenlemede denge d u r u m u n a ulaşılacaktır.2 9

Isard, kuruluş yeri yaklaşımında (The General Theory of Location and Space - Economy, Quarterly Journal of Economics, 43, 1949 ve ayrıca Location and Space - Economy, Mass. 1956), Hoover'de t a m taşınabilirlik varsayımı yapılan işgücü ve sermayeye kısmen taşınabilirlik özelliği ver- mektedir.3 0 Zira işgücü ve sermaye faktörlerinin bölünmezliğinden ve faktör fiyatlarının mekansal farklılıklar göstermesinden dolayı, bu fak- törler arasında sürekli ikame m ü m k ü n değildir. Ancak kesikli ikame du- r u m u geçerli olabilir. Bu şartlar altında m ü m k ü n kuruluş yerleri sayısı da sonsuz olmayıp sonlu sayıdadır (kesikli kuruluş yeri modelleri) 3 1 Bu-

2« Predöhl, A.: Das Ende der Weltwirtschaftskrise. Eine Eröffnung in die Probleme der Weltwirtschaft, Hamburg 1962, s. 79.

2 7 Hoover'in kuruluş yeri yaklaşımına ilişkin olarak bkz.: Riehm, K.: Vergleich der Standorttheorien, Diss., Göttingen 1968, s. 109-116 ve Behreııs, K. Ch.: Allgemeine Standortbestimmungslehre, Köln u n Opladen 1961, s. 23-24.

28 Predöhl'de işgücü ve sermaye faktörlerinin toprakla birlikte taşmamazlığı var- sayımından dolayı homojen alanda sadece kuruluş yerinde kaymalar söz konusu iken, Hoover'de taşınabilir üretim faktörleri olarak kabul edilen işgücü ve ser- maye faktörlerinin de marjinal verimlilikleri arttığı sürece homojen alan için- de kaymaları söz konusu olmaktadır.

29 Tam rekabet piyasasının modele esas alınmasıyla, faktör fiyatlarının marjinal verimliliklerine eşit olmasmın bir sonucu olarak, denge d u r u m u n d a faktör fi- yatları da her yerde eşit olmaktadır. Predöhl'de ise faktör fiyatları mekansal farklılıklar göstermektedir.

30 Isard'ın kuruluş yeri yaklaşımına ilişkin olarak bkz.: Riehm, K.: a.g.e., s. 140-163.

sı Böylece Isard'da homojen alan varsayımı terkedilerek, kuruluş yeri probleminin ele alınmasında gerçeğe yaklaşma doğrultusunda önemli bir adım atılmıştır.

Sürekli ve kesikli kuruluş yeri modeellerine ilişkin olarak bkz.: Infra, s. 41 ve s. 44.

(31)

n a göre kuruluş yeri problemi t a m rekabet ve sürekli ikame varsayımları- na göre değil, ancak eksik rekabet ve kesikli ikame şartları altında çözül- melidir.

Burada da kuruluş yeri —Predöhl'de olduğu gibi— dördüncü üretim faktörü olarak "ulaştırma girdisi" (transport-inputs) vasıtasıyla modele dahil edilmekte ve bu girdi sabit ü r e t i m katsayılı bir ü r e t i m faktörü ola- rak kabul edilmektedir. Daha sonra Isard, girdiler (üretim raktörleri) arasındaki kesikli ikamenin m i k t a r (inputs) olarak değil, bu girdilerin maliyeti (outlays) olarak gerçekleştirileceğinden hareket etmekte, diğer ü r e t i m faktörlerinin fiyatlarını da —aynen Predöhl'de olduğu gibi— me- kansal farklılıklar göstermekle birlikte sabit kabul ederek optimum ku- ruluş yerini taşıma maliyetinin m i n i m u m olduğu coğrafi konum olarak tanımlamaktadır. Böylece taşıma maliyeti minimizasyonuna göre tanım- lanan optimum kuruluş yeri, Weber'de olduğu gibi, ikinci aşamada —me- kansal farklılıklar gösteren— işgücü ücretine ve ayrıca —yine mekansal farklılıklar gösterdiği varsayılan— faize (sermayenin fiyatı) göre yeniden değerlendirilmektedir.

Özetle Isard, değişik kuruluş yeri teorilerini aynı terminoloji içinde matematiksel olarak formüle etmektedir.3 2 "Bir başka deyimle, modern k u r u l u ş yeri teorisi (Isard'ın kuruluş yeri teorisi olarak TM) genel m u - vazene teorisine, mekan u n s u r u n u n da katılması sureti ile geliştirilip el- de edilmiştir."3 3

Isard modeli daha sonra Moses tarafından geliştirilerek, sabit üretim katsayılı üretim faktörleri yerine değişken ü r e t i m katsayılı üretim fak- törleri modele dahil edilmiştir.3 4 Böylece kuruluş yeri teorisi —fiyat teo- risinden sonra— ü r e t i m teorisi ile de ilişkilendirilerek, kuruluş yeri teo- risinin mevcut ekonomik teoriyle bütünleştirilmesi yolunda önemli bir adım daha atılmıştır.

32 Isard'm kuruluş yeri teorisinde Weber'in birinci kademede taşıma maliyeti mi- nimizasyonuna göre belirlenen optimum kuruluş yerinin mekansal farklılıklar gösteren işgücü ücretlerine (ve ayrıca faize) göre yeniden gözden geçirilmesi, Predöhl'ün ikame prensibi ve modern kuruluş yeri yaklaşımı olan sonlu sayıda m ü m k ü n kuruluş yeri veya kesikli kuruluş yeri modeli unsurları yer almak- tadır.

33 Ferman, C.: a.g.e., s. 16.

3 4 Almanya'da Moses'in kuruluş yeri teorisi Koch tarafından analitik olarak yo- rumlanmıştır. Koch, E.: Die Theorıe der Standortbestimmung der industriellen Produktion unter besondererBerücksichtigung der ortspreisorientierten Bestim- m u n g des Produktionsstandortes, Diss. Frankfurt 1961. Bu konuda bkz.: Çakıcı, L.: a.g.e„ s, 90 v.d. Moses'de mekanın ekonomik etkisi yöresel fiyatlar (Ortsprei- se) vasıtasıyla modele dahil edilmekte, yöresel fiyatlar da fabrika çıkış fiyatı ile taşıma maliyeti toplamı olarak tanımlanmaktadır.

(32)

Ohlin ise çalışmasında (Interregional and International Trade, Camb- ridge 1933), Ricardo'nun ülkeler arası ticaret için geliştirdiği mukayeseli üstünlükler teorisini bölge (region) bazında ele almaktadır.3 5 Burada böl- ge, işgücü ve sermaye faktörlerinin t a m taşınabilirlik özelliğine sahip ol- dukları coğrafi alan olarak tanımlanmaktadır. Bölge içinde t a m taşına- bilir olan bu ü r e t i m faktörlerinin bölgeler arası taşınabilirliği d u r u m u ise farklılıklar göstermektedir. Sermaye faktörü bölgeler arasında da t a - şınabilirlik özelliğine sahip olmasına karşılık, işgücünün bölgeler arasın- daki taşmırlığı sınırlı olarak kabul edilmektedir. H e r bölgede bazı üre- tim faktörlerinin nisbi bolluğu ve bazı faktörlerin de nisbi kıtlığı ile, h e r bölge için en u y g u n üretim dalları belirlenmektedir. Her bölge kendi şart- larına en u y g u n düşen ürünleri üreterek bu dalda uzmanlaşmakta, şart- larına uygun düşmeyen ürünleri ise diğer bölgelerden temin etmektedir.

Böylece bölgeler arasında mal mübadelesi gereği ortaya çıkmakta ve bu mübadele fiyat mekanizması vasıtasıyla gerçekleşmektedir. Öte y a n d a n bölgeler arasında taşınabilir ve sınırlı taşınabilir ü r e t i m faktörleri olan sermaye ve işgücü de, m a r j i n a l verimliliklerinin arttığı sürece bölgeler arasında hareket edeceklerdir (veya bölge değiştireceklerdir.) Ucuz olan ü r e t i m faktörüne talep artacak (veya h e r faktör, bileşime gireceği diğer faktörlerin en ucuz sunulduğu bölgelere kayacak) ve fiyatları yükselecek- tir. Sonuç olarak denge d u r u m u n d a faktör fiyatları arasındaki farklılıklar ortadan kalkarken —her bölgenin kendi şartlarına en u y g u n ü r ü n dalla- rında uzmanlaşmasıyla— toplam ü r e t i m de m a k s i m u m seviyeye çıkarıl- mış olacaktır. Böylece mukayeseli üstünlükler teorisinin ülkeler arası mal mübadelesinden bölgeler arası mal mübadelesi bazına indirgenmesiyle

"Ohlin'in kullandığı m a n a d a dış ticaret teorisi de genel kuruluş yeri ve m e k a n teorisinin özel bir h a l i "3 6 olarak yorumlanabilir.

Almanya'da Weigmann aynı yıllarda mekansal boyutun dikkate alın- dığı bir ekonomi teorisinin gerekliliği üzerinde d u r m a k t a d ı r .3 7 Yazar ser- m a y e ve işgücü faktörlerinin sınırlı taşınabilirlik özelliğinden hareket ede- rek, mekansal ekonomik düzenin (Raumwirtschaftsordnung) üretim fak- törlerinin ve ürünlerin taşınabilirlik kabiliyetlerini ifade eden "mekansal esneklikleri" tarafından belirlendiği sonucuna varmaktadır. Weigmann bu sorunları m e k a n ekonomisi teorisi (Raumwirtschatstheorie) olarak genel ekonominin kapsamı içinde düşünmektedir. Münferit bir işletme için op- t i m u m kuruluş yerinin belirlenmesi sorunu ise, mekan ekonomisi teori- si kapsamı dışında ve fakat işletme ekonomisi disiplini içinde ele alınma- sı gerekli bir konu olarak kabul edilmektedir.

3R Riehm, K.: a.g.e., s. 130-135.

36 Ferman, C.: a.g.e., s. 16.

Weigmann, H.: "Ideen zu einer Theorie der Raumwirtschaft", Weltwirtschaftlic- hes Archiv, 1931, s. 1.

Referanslar

Benzer Belgeler

Tablo 14:İdari Personel Yaş İtibariyle Dağılımı 15 Tablo 15: Atanan İdari Personel Sayısının Hizmet Sınıfına Göre Dağılımı 15 Tablo 16: Ekonomik Sınıflandırmaya

14 Tablo 9: Birimlere Göre 2017 Yılında Atanan Akademik Personel Sayıları 15 Tablo 10: İdari Personelin Yıllar İtibariyle Kadro Dağılımı 15 Tablo 11: 2016 Yılı İdari

maddesinin bi- rinci fıkrasında; “Kuruluşların, özelleştirilmeleri sonucu sermayelerindeki kamu payının % 50’nin altına düşmesi veya bunların müessese, işletme ve

Kurumsallaşma ile işletme performansı arasında (r=0,609) kuvvetinde p<0,05 anlamlılık düzeyinde pozitif yönlü yüksek düzeyde (Akgül ve Çevik, 2005: 359) bir

 İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak ve sahibine kâr veya sosyal fayda sağlamak için üretim faktörlerini planlı ve sistemli bir şekilde bir

Kurulacak olan işletmenin yasal yapılanması, teknik açıdan yapılan kesin hesaplamalar, yapılacak inşaatın ayrıntılı kesin hesaplamaları, satın alınacak makinelerin

İşletme için iyi bir kuruluş yeri seçildiğinde, üretim faktörlerinin istenilen nitelikte, uygun fiyatla ve sürekli olarak tedarik edilebileceği; kaliteli ve

 Eczacılıkla ilgili üretim faktörlerini bir araya Eczacılıkla ilgili üretim faktörlerini bir araya getirerek eczacılıkla ilgili ekonomik anlamda