Tatar Türkçesindeki Ünsüzlerin Özellikleri

M. Öner’in (1998, 2007), F. Safiullina ve M. Zekiyev’in (2006) çalışmaları ve Tatar Grammatikası I (1998) adlı kitap referans alınarak Tatar Türkçesindeki ünsüzlerin ses özellikleri hakkında şu bilgiler verilmiştir.

BOĞUMLANMA BİÇİMLERİNE GÖRE

ÇIKIŞ YERLERİNE GÖRE

DAMAK SESLERİ DİŞ SESLERİ DUDAK SESLERİ GIRTLAK

ART DAMAK

ÖN DAMAK

DİŞ- DAMAK

DİŞ ETİ

DİŞ ARASI

DİŞ-DUDAK

ÇİFT DUDAK

PATLAMALI ÖTÜMLÜ ġ g d c b

ÖTÜMSÜZ ḳ k t ç p

SÜRTÜNMELİ ÖTÜMLÜ j z

ÖTÜMSÜZ ḫ ş s f h

SÜRTÜNMESİZ GENİZSİ

ñ n m

YAN l

TİTREK r

YARI ÜNLÜ

y v w

47 Çift dudak ünsüzleri: /b/, /p/, /m/, / v/

/b/: Patlamalı, ötümlü ve çift dudak ünsüzüdür. Bu ses ön ses ve iç ses olarak kullanılır. /b/ sesi söz sonunda bulunmaz: boyırıḳ “buyruk, emir”, ḳabatla- “tekrarlamak”, kěběk “gibi”, taba “…e doğru”.

/p/: Patlamalı, ötümsüz ve çift dudak ünsüzüdür ve /b/ sesinin ötümsüz karşılığıdır.

p sesi ön seste daha çok alıntı kelimelerde kullanılır; fakat yansıma sözler ve tarihî /b/>/p/

ötümsüzleşmesi sonucu Türkçe sözlerin başında da bulunabilir. Söz içi ve söz sonunda kullanılan bu ses, söz içinde genellikle ötümlüleşerek /b/ şeklini alır: küpěr “köprü” (Öç Mizgěl)⁹²

/m/: Sürtünmesiz, ötümlü, genizsi, sonor ve çift dudak sesidir. Söz başı, içi ve sonunda kullanılır: monı “bunu”, min “bin”, sıman “gibi”, ülěm “ölüm”.

/v/: Sürtünmesiz, yarı ünlü, ötümlü ve çift dudak sesidir. Bu ses, Türkiye Türkçesindeki gibi diş-dudak sesi olarak değil, çift dudak arasında tellafuz edilir. Rusça alıntılar dışındaki bütün diş dudak /v/‘si Tatar Türkçesinde çift dudak / v /‘sidir.⁹³ vaḳıt

“vakit, zaman”, avız “ağız”, avlaḳ “ıssız, tenha”, tav “dağ”.

Diş-dudak ünsüzleri: /v/, /f/

/v/: Sürtünmesiz, yarı ünlü, ötümlü ve diş-dudak sesidir. Tatar Türkçesinde Rusça alıntı sözlerde bulunur ve Türkiye Türkçesindeki /v/ ile aynıdır.

/f/: Sürtünmeli, ötümsüz, diş-dudak ünsüzüdür. Söz başı, içi ve sonunda kullanılmaktadır. Tarihî /p/>/f/ değişimi ve yansıma sözler dışında daha çok alıntı sözlerde bulunur: fikěr “fikir”, yěfek “ipek”.⁹⁴

Diş-damak ünsüzleri: /d/, /t/, /n/

/d/: Patlamalı, ötümlü ve diş-damak ünsüzüdür. Türkiye Türkçesindeki gibi olan bu ses söz sonunda bulunmaz: dala “kır, bozkır”, di- “demek”, mondıy “böyle”, iden “taban, yer”.

92İlerdeki sayfalarda M. Galiyev’in şiirlerinden alınan örnekler şiirin adıyla, uzun hikâyesinden alınan örnekler rakamlarla gösterilecektir.

93 Öner,1998, s.6.

94 Safiullina ve Zekiyev, 2006, s. 197.

48 /t/: Patlamalı, ötümsüz ve diş-damak ünsüzüdür. Türkiye Türkçesindeki gibi olan bu ses /d/ sesinin ötümsüz dengidir: yěgět “yiğit”, yat “yabancı”.

/n/: Sürtünmesiz, ötümlü, genizsi, sonor ve diş-damak ünsüzüdür. Soru sözleri dışında söz başında daha çok alıntı sözlerde bulunur: nerse “nesne”, tın “nefes”, utın “odun”.

Diş eti ünsüzleri: /c/, /ç/, /j/, /ş/ /c/

/c/: Patlamalı, ötümlü ve diş eti ünsüzüdür. Türkçe sözlerde bu ses söz başında Türkiye Türkçesindeki c’ den daha sürtünmeli ve süreklileşen hâldedir. şç ve son ses durumunda nadiren kullanılır: cěgět “yiğit”, cey “yaz”, ġacep “tuhaf, acayip”, höcüm

“hücum”.

/ç/: Patlamalı, ötümsüz ve diş eti ünsüzüdür. Örneğin; çaḳ “çağ, devir”, çın

“gerçek”, çıklı “çiğli”

/j/: Sürtünmeli, ötümlü ve diş eti sesidir. Tatar Türkçesinde alıntı sözler dışında yansıma sözlerde bulunabilir.

/ş/: Sürtünmeli, ötümsüz ve diş eti sesidir. Söz başında genel olarak alıntı sözlerde kullanılır:⁹⁵ şaḳtıy “epey, epeyce”, şöketsěz “kılıksız, kıyafetsiz”, kěşě “kişi”, yeş’ “genç”.

Diş arası ünsüzleri: /z/, /s/ /s/

/s/: Sürtünmeli, ötümsüz ve diş arası sesidir. Türkiye Türkçesindeki gibidir. Örnek:

sin “sen”, salḳın “soğuk”, çiksěz “uçsuz bucaksız”.

/z/: Sürtünmeli, ötümlü ve diş arası sesidir. Türkiye Türkçesindeki gibidir: zur

“büyük”, zihěn “zihin” izgě “kutsal”, ḳuzġal- “hareket etmek”, süz “söz”, diñgěz “deniz”.

Ön damak ünsüzleri: /l/, /r/, /y/, /g/, /k/

/l/: Sürtünmesiz, ötümlü, yan, sonor ve ön damak sesidir. Bu ses ön ses durumunda alıntı kelimelerde veya yansıma sözlerde bulunabilir: lekin “ama, lâkin”, leçtit

“gevezelik”.

/r/: Sürtünmesiz, ötümlü, titrek, sonor ve ön damak ünsüzüdür. Bu ses söz başında alıntı kelimelerde kullanır: reḫet “rahat”, reḫmet “teşekkür, şükran”, ḳaraş “bakış”, ezěr

“hazır”.

95 A.g.e.

49 /y/: Sürtünmesiz, yarı ünlü, ötümlü, sonor ve ön damak ünsüzüdür. Telaffuz bakımından /i/ ünlüsüyle benzerliğine dayanarak yarı ünlü olarak değerlendirilebilir: yav

“savaş” ya da “tekrar, yeniden”, eyt- “söylemek”, ḳaya “nereye”, bötěnley “tamamen”, öy “ev, çadır”.

/g/: Patlamalı, ötümlü ve ön damak ünsüzüdür. Türkiye Türkçesine göre ön damağın biraz daha gerisinde telaffuz edilir. Söz sonunda bu ses kullanılmaz: tügěl

“değil”, üzger- “değişmek”.

/k/: Patlamalı, ötümlü ve ön damak ünsüzüdür. Türkiye Türkçesine göre ön damağın biraz daha gerisinde telaffuz edilir:⁹⁶ küz “göz”, kiyěz “keçe”, kěběk “gibi”.

Art damak ünsüzleri: /ġ/, /ḳ/, /ḫ/, /ñ/

/ġ/: Patlamalı, ötümlü ve art damak ünsüzüdür. Türkiye Türkçesine göre art damağın biraz daha gerisinde telaffuz edilir. Söz başında alıntı ve yansıma sözlerde kullanılır. Genel olarak söz sonunda bu ses kullanılmaz. Mesela: ġoměr “ömür”, buġay

“galiba, sanki”, yaġımlı “güzel, iyi”, oluġ “ulu, yüce”

/ḳ/: Patlamalı, ötümsüz ve art damak ünsüzüdür. Türkiye Türkçesine göre art damağın biraz daha gerisinde telaffuz edilir.⁹⁷ Örnek: oçḳın “kıvılcım”, uçaḳ “ocak”.

/ḫ/: Sürtünmeli, ötümsüz ve art damak ünsüzüdür: ḫatın “hatun”, teḫět “taht”, ocmaḫ “cennet”.

/ñ/: Sürtünmesiz, genizsi, sonor ve art damak ünsüzüdür. Alıntı sözlerde bulunmayan bu ses Türkçe sözlerin başında da kullanılmaz: söñgě “süngü”, meñgě

“ebedi, sonsuz”, měñ “bin” soñ “sonra”.

Gırtlak ünsüzü: /h/

/h/: Sürtünmeli, ötümsüz ve gırtlak ünsüzüdür. Bu sese Tatar Türkçesine Arapça ve Farsçadan alıntılanan sözcüklerde daha çok rastlanır:⁹⁸haman “daha, devamlı”, hava

“hava”, höner “hüner”.

96 A.g.e.

97 A.g.e.

98 A.g.e.

50 Prof. Dr. Ahmet Buran ve Prof. Dr. Ercan Alkaya Tatar Türkçesiyle Türkiye Türkçesi kıyaslandığında ünsüzlerle ilgili şu özellikleri tespit etmiştir.

1. Türkçe asıllı sözlerin başındaki bütün /g/’ler Tatar Türkçesinde /k/’dır: kük

“gök”, kil- “gelmek” kiçer- “geçirmek”,küměl- “gömül-”.

2. Türkçe kelimelerin başındaki /d/’ler Tatar Türkçesinde /t/’dir: tĕl “dil”, tugız

“dokuz”.

3. Kelime başındaki bazı /b/’ler /m/ şeklindedir: miñ “ben”, moñ “bun, sıkıntı”.

4. “var- , ver-, var” sözlerindeki kelime başı v- sesi Tatar Türkçesinde b şeklinde kullanılmıştır: “bar-, bir-, bar”.

5. İki ünlü arasında kalan /p/’ler /b/ olur: yabış- “yapışmak”.

6. İki ünlü arasında kalan kalın /k/’lar /g/’ye dönüşür: igin “ekin”, sigiz “sekiz”.

7. Türkçe asıllı bazı kelimelerde baştaki /p/’ler /b/’ye dönüşür: börçe “pire”, barmak “parmak”.

8. Bazı kelimelerin başındaki /y/’ler /c/’ye döner: cil “yel”, cir “yer”.

9. Türkiye Türkçesinde gösterilmeyen /ñ/ sesi Tatar Türkçesinde gösterilir: tañ

“şafak”.

10. Arapça kelimelerde ki ayın sesi, Tatar Türkçesinde /g/ olur: gaciz “aciz”, şagıyr

“şair”.

11. Türkçe sözlerdeki /c/’ler genellikle /ç/’dir: kileçek “gelecek”.

12. Türkiye Türkçesinde /ğ/ olarak kullandığımız harf Tatar Türkçesinde /y/ olur:

üyren- “öğrenmek”, beyle-, “bağlamak”.

13. /g/ sesi, iki ünlü arasında kaldığında /v/’ye döner: avır “ağır”.

14. Kalın ünlülü ve tek heceli kelimelerin sonunda bulunan /-ğ/ sesi /v/’ye döner:

tav “dağ”, buv- “boğmak”.

15. Türkiye Türkçesindeki bazı /p/’ler, Tatar Türkçesinde /f/dir: yifek” ipek”, tufrak “toprak”.⁹⁹

99 Buran ve Alkaya, 2014, s. 36.

51

Belgede Çağdaş kazan tatar yazarı Marsel Galiyev eserlerinde dil ve üslup (sayfa 65-70)