Fiil Çekimleri

3.2.6.2.1.Bildirme Şekilleri

3.2.6.2.1.1. Görülen Geçmiş Zaman (Bilgĕlĕ Ütken Zaman): -dı/-dĕ, -tı/-tĕ.

Şiirlerden örnekler:

Pışıldavlı Teñrě süze Fısıldamalı Tanrı sözü Güya uttan yaraldı; Sanki ateşten yaratıldı;

Zihěn sürüvěn, köyděrěp, Zihin kabuğunu tütsüleyip, Ofıḳlarġa taraldı. Ufuklara dağıldı. (Cihangir)

Ḳoyrık çençěp çabar beḫět Kuyruğunu kıstırıp koşar baht, Kildě de, kilmedě de; Geldi de, gelmedi de;

Ḳırıs yıllar ġorur başnı Acımasız yıllar gururlu başı

İdě de, imedě de. Eğdi de eğmedi de. (Dön‛ya Ḳarşısında)

3.2.6.2.1.2. Öğrenilen Geçmiş Zaman (Neticelĕ Ütken Zaman): -ḳan/-ken, -ġan/-gen.

Aḳ Abaġalar’dan örnekler:

Üzěm de bělmiçe kötkenměn bit min anı. Kötkenměn. E ul ‒ kinet şulay miněm alda peyda bulır öçěn ezěrlengen, üsken, citlěkken. Hem cir buylap miña taba kilgen!

“Farkında olmadan beklemişim ben onu, aslında. Beklemişim. Ve o, beklenmedik bir şekilde benim karşıma çıkmak için, hazırlanmış, büyümüş, olgunlaşmış. Nihayet dünya üzerinden bana doğru gelmiş.”[14]

3.2.6.2.1.3. Şimdiki Zaman İfadeli Geniş Zaman (Ḫezĕrgĕ Zaman):

-a/-e/-ıy (ünsüzle biten fiilerde); -y (ünlüyle biten fillerden sonra). Örneğin;

Ul ĕçkě taraftan terezege yaḳınlaşıp kilgen şevleně şeyli. Şeyli gĕne tügěl, ul anıñ sıġılmalı gevdesěn, aġımsu çeçlerěn küre, sulışın işěte. Barmaḳlar ĕçkě yaḳtan boznı ĕrěte. Abaġalar arasınnan dön’yaġa beḫětlě küzler töbele.

80

“O, iç taraftan pencereye doğru yaklaşan gölgeyi farkediyor. Sadece fark etmekle kalmıyor, onun esnek vücudunu, dalgalı saçlarını görüyor, nefes alışını duyuyor.

Parmakları iç taraftan buzu eritiyor. Beyaz eğrelti otları arasından dünyaya mutlu gözler yöneliyor.[4]

3.2.6.2.1.4. Kesin Gelecek Zaman (Kileçek Zaman): -açaḳ/-eçek -Suġış - suyış. Küpmě kavěm Savaş-kesiş, birçok kavim Ut-kılıçtan uzaçak. Ateş- kılıçtan geçecek Miña kader şulay bulgan, Benden önce böyle olmuş,

Minnen soñ da bulaçak. Benden sonra da olacak. (Cihangir) 3.2.6.2.1.5. Geniş Zaman: -r/ -ar/-ĕr, -mas/-mes (Olumsuz çekimlerde).

…Vaḳıtlar üter de, nigězěnnen ḳupḳan manara, İděl buyların tětretěp, Ḳazan yöregěne iñrep yığılır hem…

“Zaman geçer de temelinden kopan kule, İdil boylarını titretip, Kazan’ın yüreğine inleyip düşer ve…” [5]

Tormışta da şulay bit. Başta barasıñ, barasın: annan soñ, kilgen yizlerěñnen kirě ḳaytarsıñ…

“Hayatta da böyle elbet. Önceleri yürürsün, yürürsün; ondan sonra, geldiğin izlerden geri dönersin…” [24]

Tatar Türkçesinde fiilin bildirme şekillerinde Türkiye Türkçesinden farklı olarak Öğrenilen geçmiş zaman eki olarak -gan, -gen eki kullanılır.

3.2.6.2.2. Tasarlama Şekilleri

3.2.6.2.2.1. Şart Fiil (Şart Fiġıl‛): -sa/-se.

Aḳ Abaġalar’dan örnekler:

Eger cirde kĕşĕden köçlĕ tĕrĕklĕk iyesĕ bulsa, ul çitlĕklernĕñ bĕrsĕnde kĕşĕ utırır idĕ.

81

“Eğer yeryüzünde insandan daha güçlü canlı olsa, o kafeslerden birisinde mutlaka insan olurdu.” [60]

3.2.6.2.2.2. İstek Fiil (Tĕlek Fiġıl‛): ası/esĕ (iyelik kökenli şahıs ekleri) + kile, -maḳçı/-mekçi (zamir kökenli şahıs ekleri), -sana/-sene.

Eserlerden örnekler:

Elěgeçe talanmaġan Henüz yağmalanmayan Kurġannar tabasımı? Kurganlar bulsak mı?

Uçaġı süngen devěrněñ Ateşi sönen devrin Köllerěn ḳaġasımı? Küllerini silkelesek mi?

Minde dala ḳanı bar, dip, Bende bozkır kanı var deyip Şuşında ḳalasımı? Buralarda kalsak mı?

Balbal şevlesěne yatıp, Balbal gölgesine uzanıp,

Běr sıḳtap alasımı? Bir hıçkırık alsak mı? (Dala Doġası)

Üzěñe çitten ḳarıysı kile. “Kendime uzaktan bakasım geliyor.”[16]

3.2.6.2.2.3. Gereklilik Fiili (Kireklĕlĕk Fiġıl‛): -rġa/-rgĕ kirek(tiyĕş).

Aḳ Abaġalar’dan örnekler:

Ḫıyalımda - ḳoyaşḳa mançılıp torġan beḫětlě ḳız suretě. Min ul resěmne yasarġa tiyěş. Tiyěş…

“Hayalimde, güneşin renklerine boyanmış mutlu kız silüeti. Benim bu resmi çizmem gerekiyor. Gerekiyor…” [15]

Orlıḳnı ġomĕr buyı uçta yörtĕp bulamıni. Anı irtemĕ-soñmı tufra ḳḳa çeçerge kirek.

82

“Tohum, ömür boyunca avuçta taşınır mı? Eninde sonunda onu toprağa ekmek gerekir.”[30]

3.2.6.2.2.4. Emir (Boyırık Fiġıl‛): Altı şahıs içinde ayrı ve özel eklerle yapılır. Mesela:

Alaysa, ipteşler bulıp ḳalıyḳ. Yuḳ tuġannar bulıyḳ. Sin abıyım bul, ġomĕr buyı oçraşıp-kürĕşĕp torırbız. “Öyleyse, arkadaş olarak kalalım. Hayır, kardeş olalım. Sen abim ol, ömür boyu görüşürüz.”[27]

Dinara çeçeklernĕ miña suzdı.

̶ Salḳın suġa ḳuy.

“Dinara çiçekleri bana uzattı.

̶ Soğuk suya bırak.” [160]

3.2.6.2.2.5. Nezaket/(Ütĕnüv): -çı/-çĕ (sadece 2.şahısta).

E, sězněñçe, çeçek üzě nerse soñ ul? “Peki, size göre çiçek nedir acaba?”[12]

3.2.6.2.3. Hikâye

3.2.6.2.3.1. Duyulan Geçmiş Zaman Hikâye (Neticelĕ Ütken Zaman): -ġan/-gen, -ḳan /-ken idĕ.

Örnekler:

Sport sarayı proyektın ĕşlerge konkurs iġ‛lan itĕlgeç, min de üzĕmnĕ sınap ḳararġa bulġan idĕm.

Spor sarayı projesi yarışmasını ilan edince, ben de kendimi denemeye karar vermiştim.[50]

Başlangıç klassta uḳıġanda spektakl‛ ḳuyġan idĕk. Firzan ḫeyĕrçĕ ispan malayın ġacep osta uynaġan idĕ. [50]

“İlkokulda okurken bir tiyatro sergilemiştik Firzan, fakir bir İspanyol çocuk rolünü acayip usta bir şekilde oynamıştı.”[91]

Lekin üzegĕ çĕrĕmegen, milenĕp ḳatḳan idĕ anıñ. “Fakat onun özü çürümemiş, kuruyup sertleşmişti.” [199]

83 3.2.6.2.3.2. Şimdiki (Geniş) Zaman Hikâye (Temamlanmaġan Zaman): -a/-e/-ıy/-i idĕ.

Örneğin;

Tıñlıy iděk suġış kiçken aġaylarnı, Dinliyorduk savaş geçirmiş ağabeyleri, Yakın idě Berlin-Baltaç araları. Yakın idi Berlin-Baltaç mesafesi.

(Şeherde Nevmiz Ḫetěr) Ayrüze elle nişledě, irěnnerě ḳaltırıy idě anıñ. “Ayrüze’ye bir şeyler oluyor, dudakları titriyordu onun.”[22]

̶ Ḫetěrlisěñmě, sin ḳar ırġıta iděñ. “-Hatırlıyor musun, sen kar atıyordun.”[23]

Ziratnı ütüge, ḳarşıbızġa elle niçĕk tarav atlap, bĕr ḫatın kile idĕ. “Mezarlığı geçince karşımızdan düzensiz adımlarla yaklaşan bir kadın geliyordu. [205]

Daniyarnıñ küñĕlĕ tuldı. Şuşı ġadi avıl kĕşĕsĕnĕñ üzĕn beḫĕtlĕ toyuvı bĕr yaḳtan soḳlandırsa, ikĕnçĕ yaḳtan açuvın kitĕre idĕ.

“Daniyar, etkilendi, heyecanlandı. Bu sıradan köylünün kendisini şanslı hissetmesi bir yandan onu gururlandırsa da diğer yandan rahatsız ediyordu.” [277]

3.2.6.2.3.3. Geniş Zaman Hikâye: -ĕr/-ar/ -r idĕ.

Eger cirde kĕşĕden köçlĕ tĕrĕklĕk iyesĕ bulsa, ul çitlĕklernĕñ bĕrsĕnde kĕşĕ utırır idĕ.

“Eğer yeryüzünde insandan daha güçlü canlı olsaydı, o kafeslerden birisinde mutlaka insan olurdu.”[60]

Sin eger çınlap ta ülerge tĕleseñ, minnen aġu soramas idĕñ. “Eğer sen gerçekten de ölmek isteseydin, benden zehir sormazdın.” [63]

3.2.6.2.4. Tasarlama Şekillerinde Hikâye 3.2.6.2.4.1. İstek İşlevi: -sa/-se idĕ, -sın/-sĕn idĕ.

Ülĕm bötĕnley bulmasa da, kĕşĕ anı barıbĕr uylap tabar idĕ. “Ölüm hiç olmasaydı da insan onu yine de bir şekilde bulurdu.”[63]

84 Açası idĕ şul ciñĕl perdelernĕ! “Keşke, o hafif perdeler açılıverseydi!”[210]

Moña ḳarşı çıġasım, cimĕresem kilde. “Bunlara karşı çıkmak, bunları yıkmak istedim.” [31]

Měne elě de citdileşe barġan mizgělně şayartuġa borası kildě. “İşte şu an, gittikçe ciddileşen durumu espiriye dönüştürmek istiyorum. [24]

3.2.6.2.4.2. Gereklilik İşlevi: -ası/-esĕ idĕ, -ırġa/-ĕrge idĕ.

Üzĕm açḳan, üzĕm kütergen biyĕklĕkte totarġa idĕ… “Kendimin keşfettiği kendimin çıkardığım yükseklikte tutmalıydım (tutabilseydim)…

Alarnı ḳotḳarırġa kirek idĕ. “Onları kurtarmak gerekti.”[168]

3.2.6.2.5. Rivayet

3.2.6.2.5.1. Şimdiki Zaman Rivayet: -a/-e/-i iken.

Üzĕñnĕ yalġız, beḫĕtsĕz ḫis itken çaḳta kĕmgedĕr sıyınası, irkelenesĕ kile iken.

“Kendini yalnız ve mutsuz hissettiğinde birilerine sığınmak, nazlanmak istiyormuşsun.”

[209]

Baylar kayda saklıy iken Zenginler nerede saklıyormuş acaba

Bezge digen ḫemĕrlerně? Bizim olan içkileri? (Ütken Ġasır Buylap Baram) Şul süzěnnen soñ yügěrěp kitse ikĕn ul. “O sözünden sonra, koşarak gitseymiş o.”

3.2.6.2.5.2. Görülen Geçmiş Zaman Rivayet: -dımı/-dĕmĕ iken, -tımı/tĕmĕ iken.

Tatar Türkçesinde daha çok soru cümlelerinde karşımıza çıkar.

3.2.6.2.5.3. Öğrenilen Geçmiş Zaman Rivayet: -ḳan/-ken iken, -ġan/-gen iken

Ĕşĕnĕ bĕtĕrmiçe, nik irte ḳaytḳan iken? “İşini bitirmeden neden erken gelmiş acaba?”

3.2.6.2.5.4. Geniş Zaman Rivayet: -ar/-ĕr/ -ır iken.

Ütken ḫatireler kileçek tormışıma da şulay şaḳıp kilĕp kĕrĕr mikenni? “Geçmiş anılar, gelecek hayatımıza da böyle tıklatarak girer mi acaba?” [146]

85 3.2.6.2.5. Şart

3.2.6.2.5.1.Geçmiş Zaman Şart: -ġan/-gen bulsa, -ḳan/-ken bulsa.

3.2.6.2.5.2.Geniş Zaman Şart: -ar/-er bulsa, -mas/-mes bulsa.

-ar/-er eki Tatar Türkçesinde belirsiz gelecek zaman anlamını kendisinde barındırdığından dolayı Türkiye Türkçesine çevirirken bazı durumlarda -ar /-er geniş zaman eki olarak değil; acak/-ecek gelecek zaman eki olarak kullanmamız gerekir.

3.2.6.2.5.3.Tasarlama Şekillerinden Şart: -maḳçı/-mekçĕ bulsa

Cey ayında tuġannarım diñgĕzge barmaḳçı bulsa, yannarına ḳoyaş ḳremı da alırġa onıtmasın. “Yaz ayında akrabalarım denize gidecek olsa, yanlarına güneş kremi almayı unutmasınlar.”