TABLO 6 Fransa’da Yurttaﬂl›¤a Kabul

Yurttaﬂl›¤a Kabul Yoluyla Bildirim Yoluyla

Yurttaﬂl›¤a Kabul

Edilenin Eﬂ ve Evlilik

Y›l Toplam Çocuklar› Toplam Yoluyla

1985 26.902 11.978 19.089 12.631 1986 21.072 10.344 22.566 15.190 1987 16.205 7.848 16.052 9.788 1988 16.762 7.948 27.338 16.592 1989 19.901 10.178 26.468 15.489 1990 * * * * 1991 * * * * 1992 22.792 12.349 32.249 15.601 1993 23.283 13.157 32.425 15.246 1994 29.106 15.396 43.633 19.493 1995 24.718 12.041 21.017 16.659 1996 34.650 16.923 21.880 19.127 1997 35.703 18.471 23.191 20.845

kat art›k ‘bölünmez’ olmad›¤›n› göstermektedir. Öte yandan, Müslü- manlar›n (özellikle Cezayirlilerin) karﬂ›laﬂt›¤› ve dile getirdi¤i kamusal alandaki aﬂikâr ayr›mc›l›k, Frans›z yurttaﬂ› üretmek ve dolay›s›yla ho- mojen Frans›z ulusunu korumak için programlanm›ﬂ ulusal e¤itim ay- g›t›n›n baﬂar›s›zl›¤› yönünde güçlü sinyaller vermektedir. Tribalat (2003)’›n da ifade etti¤i gibi “e¤er ayr›mc›l›kla karﬂ›laﬂacaksan, okul- da baﬂar›l› olmak için çok çal›ﬂman›n ne anlam› var?”9Tribalat, ay- r›mc›l›¤›n, cumhuriyetçi ideal ile Frans›z toplumunun gerçe¤i aras›nda bir tutarl›l›k sorunu yaratt›¤›n› belirtmektedir. Yak›n bir tarihe kadar, cumhuriyetçili¤e tehdit oluﬂturdu¤u gerekçesiyle ayr›mc›l›ktan söz et- mek bir tabuydu (Tribalat, 2003: 135). Pierre Sadran’›n (2003: 53) sözleri Frans›z Cumhuriyetçi ideolojisinin içinde bulundu¤u meﬂruiyet krizini aç›kça ortaya koymaktad›r:

“Frans›zlar, ‘ayr›cal›kl›’ olduklar›na daha az inan›r hale geldiler. Öncelikle, ülke, ulus-devletin dura¤anl›¤›, adem-i merkeziyetçilik ve Avrupa entegrasyonu dinamikleri arac›l›¤›yla, aﬂa¤›dan ve yuka- r›dan sars›lm›ﬂt›r. ‹kincisi, Frans›z evrenselli¤i belirli bir evrensellik uyarlamas›n› temsil etmek için ihtiraslar›n› azaltmal› ve belirli bir evrensellik uyarlamas›n› temsil etmekle yetinmelidir... Son olarak, cumhuriyetçi ekole dayanan Frans›z sosyal entegrasyon modeli es- kisi gibi iﬂlememektedir. Farkl› kültürler, 1998 Dünya Kupas›’nda mavi, beyaz, k›rm›z› ulusal bayraktansa Siyahlar –Beyazlar– Kuzey Afrikal› Frans›zlar›n Black-Blanc-Beur tak›m›yla kendini daha faz- la evinde hisseden bir Fransa’da, meﬂru hale gelmiﬂtir.”

Fransa’daki cumhuriyetçilik mitinin çeﬂitli cephelerden sald›r›- ya u¤rad›¤› konusunda hiçbir ﬂüphe yoktur. Ülkede paradoksal bir du- rum mevcuttur. Bir yandan, Frans›z devleti adem-i merkeziyetçilik ve Avrupa entegrasyonu arac›l›¤›yla de¤iﬂmekte, di¤er yandan, ülkenin

almanya ve fransa’da göç süreci 33

9 Bizim verilerimiz Tribalat’›n göçmenlerin ve yabanc› kökenlilerin karﬂ›laﬂt›¤› ayr›mc›l›kla ilgili bulgular›n› do¤rulamaktad›r. Fransal›-Türkler kendilerine soruldu¤unda, en çok Fransa’daki ayr›mc›l›k sorununu dile getirmektedirler (17 %). Bir görüﬂmecinin ifadesiyle : “85’e kadar Fransa kadar demokrat ülke yoktu. Ama ﬂimdi ‘›rk’ meselesi baﬂlad›. Sadece Le Pen de¤il, ko- münistler de öyle bak›yor.”

sosyal ve siyasal kültürü hâlâ bütünsel ve cumhuriyetçi bir devlet miti taraf›ndan ﬂekillendirilmektedir. Göç politikalar› söz konusu oldu¤un- da, göçmenler hâlâ, Frans›z ulusunun geleneksel siyasal de¤erleri için- de asimile olmay› gerektiren evrensellik düﬂüncesine tabi gibi görün- mektedirler. Göçmen gruplar›n tabi oldu¤u asimilasyoncu entegrasyo- nun, göçmenler aras›nda kültürelizm ve kimlik siyasetiyle sonuçlan- mas› muhtemeldir. Kimlik siyasetinin ço¤unluk ve az›nl›klar aras›nda- ki etnik, kültürel ve dilsel s›n›rlar› güçlendirmesi beklenebilir.

Avrupa Yurttaﬂl›¤›na Do¤ru?

Yurttaﬂl›¤›n yeniden gözden geçirilmesi konusu gündeme geldi¤inde, s›kl›kla sorulan sorulardan biri: “Peki ya bizim ulusal kimli¤imiz?” ﬂeklindedir. Asl›nda, yurttaﬂl›k ve ulus iç içe geçmiﬂ iki kurumdur. Ulu- sal kimlik, di¤er kimlikler gibi, dinamiktir ve reçetelendirilemez. Ulu- sal, bireysel, siyasal, toplumsal ya da etnik, her türlü kimlik, ‘ötekile- ri’ tan›ma, tan›mama ya da yanl›ﬂ tan›ma eylemleriyle ﬂekillenir (Tay- lor, 1994: 25). ‹nsan zihni monolog düzeyinde de¤il, diyalog düzeyin- de ﬂekillenir. Birey, kimli¤ini, ancak baﬂkalar›n›n kendi tav›r ve davra- n›ﬂlar›na verdi¤i tepkiyi deneyimleyebildi¤inde oluﬂturur. Bu nedenle, ‘öteki’ ile diyalo¤a girmeden kimlik oluﬂturmak imkâns›zd›r. Bir ulu- sun kurgusu kültürel ve etnik töze dayand›r›l›yorsa, söz konusu ulu- sun üyelerinin kendilerinden kültür, din, dil ve etnisite yönlerinden farkl› olanlar› tan›malar› veya kabul etmeleri zorlaﬂ›r. Homojen ulus kurgusunun d›ﬂ›nda kalanlar›, göçmenleri ve yabanc›lar› tan›mama, radikal ve merkezkaç kimliklerin oluﬂumunu ve buna ba¤l› olarak ça- t›ﬂmay› beraberinde getirebilir. Baﬂka bir deyiﬂle, Kymlicka ve Nor- man’›n belirtti¤i gibi, “ulusal kimlik karﬂ›s›nda yabanc›laﬂan göçmen gruplar›n siyasal arenadan da yabanc›laﬂmas› muhtemeldir” (2000: s.39). Yak›n bir tarihten bu yana, etnisite, kültür ve din, göçmenler, s›- ¤›nmac›lar, Müslümanlar, Araplar, Türkler ve Romanlar gibi her türlü “öteki”yi damgalamakta kullan›lan en somut referans noktalar›n› oluﬂturmaktad›r. ‹slâm korkusu, Euro-Türklerin karﬂ›laﬂt›¤› belli baﬂl› meydan okumalardan biri haline gelmiﬂtir. Hatta bu durum, kamu-

oyunun Türkiye’nin AB üyeli¤ini Bat›’da yükselen ‹slâmî baﬂkald›r›y- la iliﬂkilendirdi¤i Fransa’da daha belirleyici hale gelmiﬂtir.

Geleneksel yurttaﬂl›k retori¤i, egemen ulusal grubun ç›karlar›- n›n göçmenlerin aleyhine iﬂlemesini destekleme e¤ilimindedir. Bu ne- denle, klasik yurttaﬂl›k anlay›ﬂ›n›n ‘kültürel aç›dan farkl›’ birimlerde birarada yaﬂamaya dair sorunlar› çözmesi olas› de¤ildir. Çat›ﬂma ve yabanc›laﬂma potansiyelinden kaç›nmak için, yerine getirilmesi gere- ken temel bir görev vard›r: yurttaﬂl›k yasalar› öngörülmüﬂ kültürel, dinsel, dilsel ve etnik temellere dayanmamal›d›r. Yurttaﬂl›k ve önceden tan›mlanm›ﬂ statik ulusal kimlik aras›ndaki bu ba¤, dünya çap›nda sa- y›s›z etnik çat›ﬂma ve ﬂiddete yol açm›ﬂt›r. Bütünsel kültür nosyonun- dan10 kaynaklanan ulus-devlet fikri, ‘atalar›n’ u¤runa öldü¤ü ortak atalar, ortak tarihsel an›lar ve mitler, ulusal marﬂ, ortak s›n›rlar, ulusal bir ekonomi, ortak yasal haklar ve görevler, yani esas olarak bir ‘isim’- den kaynaklanmaktad›r (Smith, 1986). Buna göre, ‘misafir iﬂçiler’, s›- ¤›nmac›lar ya da mülteciler gibi, savaﬂ sonras› dönemde Bat›’ya göç eden çok say›da yabanc›, medeni, sosyal, siyasal ve kültürel haklardan mahrum b›rak›lm›ﬂt›r. Mekânla iliﬂkilendirilmiﬂ kültürel aidiyet ve eze- li sadakat kavramlar›yla ba¤lant›l› ulusal yurttaﬂl›k modeli, 20. yüzy›-

almanya ve fransa’da göç süreci 35

10 Anlam aç›s›ndan kültür nosyonu iki farkl› ﬂekilde ele al›nabilir. Bu nosyonlardan biri ‘bütünsel-

ci’ (wholistic) kültür nosyonu, di¤eri ise ‘senkretik’ (syncretic) kültür nosyonudur. ‹lk nosyon,

modernitenin getirdi¤i anlay›ﬂ›n bir ürünü olup, kültürü yerel ve ulusal s›n›rlar içerisine hapse- der. Öte yandan, ‘senkretik’ kültür nosyonu ise küreselleﬂme ile gündeme gelen bir nosyon ol- muﬂtur. Bu nosyon, kültürün yerel ve co¤rafi s›n›rlar içerisine hapsedilemeyece¤ini ve bu s›n›r- lar›n ötesinde gerçekleﬂen bir alaﬂ›m süreci içinde oluﬂtu¤unu öngörür. Bütünselci kültür nosyo- nu ‘ortak anlam ve de¤erlerin’ kültürlerin özünü oluﬂturdu¤unu söyler. Buna göre, herhangi bir toplum taraf›ndan ortaklaﬂa kabul gören belli anlam ve de¤erler, birer de¤iﬂmez bütün oluﬂtu- rurlar ve di¤er toplumlar›n oluﬂturdu¤u ortak anlam ve de¤er bütünlerinden ayr›l›rlar. Birbirin- den kal›n s›n›rlarla ayr›ld›¤› düﬂünülen bu kültürel bütünler, ulusal ya da yerel kültürleri ifade ederler. Kültürleri birbirleriyle kar›ﬂmayan bütünler olarak kabul eden bu anlay›ﬂa göre, kültü- rel alaﬂ›m sorunlu bir süreçtir ve bozulmaya yol açar. Etnik az›nl›k kültürlerini de¤erlendiren, akademik çal›ﬂmalarda s›kça rastlad›¤›m›z ‘kimlik krizi’, ‘iki kültür aras›nda kalm›ﬂ’, ‘kay›p kimlikler’ ve ‘dejenere olmuﬂ’ gibi tan›mlamalar böylesine bir kültür nosyonunun ürünüdürler. Kültürel alaﬂ›m› reddeden ve ‘otantik’ olan› savunan bu yaklaﬂ›m, ayr›ca kültürün etnik ve ulu- sal çerçevede oluﬂtu¤unu iddia eder. Bir baﬂka deyiﬂle bu nosyon, kültürü etnisiteye indirger. Öte yandan, senkretik kültür nosyonu ise, kültürel kimli¤in dinamik bir süreç içinde sürekli de¤iﬂim sonucunda oluﬂtu¤u fikrini savunur (Kaya, 2000).

l›n baﬂ›ndan bu yana, kitlesel göç süreci boyunca hakimiyetini sürdür- müﬂtür. Fakat, ulusötesi göçmen iﬂçilerin yak›n geçmiﬂteki deneyimi, “ulusal kimli¤in yerini, mekânla s›n›rl› olmayan bireysel haklara daya- nan, daha evrensel bir üyelik modeline b›rakmakta oldu¤u bir döne- me” iﬂaret etmektedir (Soysal, 1994: 3).

Avrupa Birli¤i yurttaﬂl›¤›n›n ortaya ç›kmas›, yurttaﬂl›k ve milli- yetin bir ﬂekilde birbirinden ayr›ld›¤›n› gösteren çarp›c› bir örnektir. Buradaki en önemli meydan okumalardan biri, yurttaﬂl›kla önceden tan›mlanm›ﬂ ulusal kimlik aras›ndaki temel ba¤›n tart›ﬂma konusu ha- line gelmesidir. Maastricht Anlaﬂmas›’n›n 8e maddesi, yurttaﬂl›k hak- lar›n›n ‘dinamik’ ve ‘evrimsel’ do¤as›na at›fta bulunmaktad›r. Maast- richt Anlaﬂmas›, yeniden düzenlenen Roma Anlaﬂmas›’na yeni bir bö- lüm eklemiﬂtir, Madde 8 (‘Birlik Yurttaﬂl›¤›’). Bu madde, ‘üye ülkeler- den birinin uyru¤unu taﬂ›yan her kiﬂinin Birli¤in yurttaﬂ› oldu¤u”nu beyan etmektedir. Bunun yan› s›ra, ‘Birli¤in yurttaﬂlar›n›n bu anlaﬂ- mayla verilen haklardan yararlanaca¤›n› ve bu suretle getirilen görev- lerden sorumlu olaca¤›n›” ekler. ‘Cemaat Yurttaﬂl›¤›’ terimi, eski ‹s- panya Baﬂbakan› Felipe Gonzales’in Avrupa Konseyi Ofisi’ne, yurttaﬂ- l›¤›n Avrupa siyasi birli¤inin üç temel aya¤›ndan birine (di¤er ikisi, Av- rupa Para Birli¤i ve ortak d›ﬂ politika ve güvenlik politikas›d›r) daya- nabilece¤ini öneren mektubundan sonra tart›ﬂma konusu olmuﬂtur.

Maastricht Anlaﬂmas›’n›n Avrupa yurttaﬂl›¤› kavram›, öngörül- meyen ve dolay›s›yla de¤iﬂime tabi olan ‘dinamik’ ve ‘evrimsel’ haklar anlay›ﬂ›na dayanmas›na ra¤men, geçmiﬂteki sorunlar›n baz›lar›n› ko- rumaktad›r. Bu eleﬂtiriler, Almanya’daki Türk göçmenler gibi AB d›ﬂ› ülkelerden gelenlerin (extracommunitari) siyasal kat›l›m›yla ilgili tar- t›ﬂmalar üzerine yo¤unlaﬂmaktad›r. Chris Shore (2000: s.66-86)’un do¤ru olarak gözlemledi¤i gibi, bu konuya iliﬂkin dört temel zorluk vard›r. Birincisi, AB yurttaﬂl›k kavram› sadece haklara odaklan›r, bun- lara karﬂ›l›k gelen görevlere iliﬂkin belirli bir taslak çizilmemiﬂtir. ‹kin- cisi, Anlaﬂma ikâmet etti¤i yere bak›lmaks›z›n her üye ülkenin yurtta- ﬂ›na oy kullanma hakk› veren yasal temeli sa¤lamaktad›r. Euro-Türk- ler gibi, AB ülkelerindeki extracommunitari yerleﬂimcilere bu haklar

verilmemiﬂtir. Üçüncüsü, ‘Topluluk Uyru¤u’ fikri temelden sorunlu- dur: yani, kiﬂi ancak üye devletlerden birinin yurttaﬂl›¤› sayesinde bir- lik yurttaﬂ› olabilmektedir. Dolay›s›yla, AB yurttaﬂl›¤› statüsü ulus- devlet çerçevesine tabidir. Bu da yine özellikle Euro-Türkler ba¤lam›n- da önemli bir meseledir. Son olarak, Birlik yurttaﬂl›¤›n›n ‘Avrupa Ka- lesi’ ﬂeklinde ifade edilen AB d›ﬂ› yurttaﬂlara karﬂ› ayr›mc›l›¤› art›rma olas›l›¤› taﬂ›d›¤›na dair eleﬂtiriler dile getirilmektedir.

Maastricht Anlaﬂmas›’n› haz›rlayanlar›n AB yurttaﬂl›¤›n›n, si- yasal ve sosyal haklar› da kapsayacak ﬂekilde medeni ve ekonomik haklar›n ötesine geçebilen bir yap›ya sahip olmas› niyetiyle hareket et- tikleri unutulmamal›d›r. Bu yaklaﬂ›m, Maastricht Anlaﬂmas›’n›n, yurt- taﬂl›k haklar›n›n ‘dinamik’ ve ‘evrimsel’ do¤as›n› vurgulayan 8e mad- desinde aç›kça sergilenmektedir. Madde 8e, bir ﬂekilde, Anlaﬂman›n Avrupa Birli¤i içinde yaﬂayan AB d›ﬂ› yurttaﬂlara daha kapsay›c› ilke- ler getirebilece¤i konusunda iyimser olmak için belirli bir temel sa¤la- maktad›r. Avrupa yurttaﬂl›¤›n›n kurumsallaﬂmas› ve K›z›l-Yeﬂil koalis- yon hükümeti döneminde ç›kar›lan yeni yurttaﬂl›k yasas›yla birlikte, Almanya’n›n yak›n dönemde atm›ﬂ oldu¤u ad›mlar, yurttaﬂl›k ve ön- görülen ulusal kimlik aras›ndaki yerleﬂik ba¤›n koptu¤unu do¤rula- maktad›r.

Yurttaﬂl›k tarihsel olarak daima kat›l›mla ba¤lant›l› olmuﬂtur. Fakat, geliﬂmiﬂ liberal demokrasilerde, geleneksel siyasal kat›l›m›n düﬂtü¤ü gözlenmektedir (Hoffman, 2004). Bu düﬂüﬂ, göçmen kökenli gruplarda daha sert gibi görünmektedir. Kat›l›m konusu, yerel, bölge- sel, ulusal ve Avrupa Birli¤i ba¤lam›nda ulusötesi düzeyde yönetimsel mekanizmalara dahil olma koﬂullar›n›n geliﬂtirilmesiyle ba¤lant›l›d›r. Resmi yurttaﬂl›k, göçmenlerin ve çocuklar›n›n, ikâmet ettikleri ülkenin kamusal hayat›na kat›lmalar›n› sa¤lamayabilir. Kiﬂi resmi yurttaﬂl›¤a sahip olsa bile hâlâ ‘göçmen’ olarak gösterilebilir. Dolay›s›yla Fransa, Almanya’ya oranla kökleri daha derinde olan bir yurttaﬂl›¤a kabul ge- lene¤ine sahiptir. Ancak, Fransa’da yaﬂayan Türk kökenli göçmenlerin yurttaﬂl›¤a kabul düzeyi ile bunlar›n Frans›z kamusal yaﬂam›na siya- sal, kültürel ve ekonomik kat›l›m› aras›nda büyük fark vard›r. Bu araﬂ-

t›rma, Fransa’da, eﬂitlikçi cumhuriyetçi mite ters düﬂen bir biçimde, Fransal›-Türklerin siyasal kat›l›m›na iliﬂkin ciddi s›n›rlamalar oldu¤u- nu aç›¤a ç›karmaktad›r. Di¤er yandan, Almanya, Almanyal›-Türklerin kamusal hayata siyasal ve kültürel kat›l›mlar› konusunda daha baﬂar›- l› bir örnek teﬂkil etmektedir. Bunu takip eden bölümler, Almanyal›- Türklerle Fransal›-Türkler aras›ndaki siyasal kat›l›m düzeyi fark›n›n, k›smen bu iki ülkede yak›n tarihte, göçmenlere uygulanan iki farkl› ideolojiden kaynakland›¤›n› ortaya koyacakt›r: Frans›z asimilasyoncu-

lu¤u ve Alman cemaatçili¤i (Grillo, 1998: 181). Hem niteliksel hem de

niceliksel veriler, cemaatçili¤in Almanyal›-Türklerin daha fazla kamu- sal alanda varl›k göstermelerine katk›da bulundu¤unu gözler önüne sermektedir.

A

lmanya’da 2.5 milyondan Fransa’da ise 300.000’den fazla Türki- ye kökenli insan yaﬂamaktad›r. AB ülkelerinde ikâmet eden Euro- Türklerin toplam nüfusu yaklaﬂ›k 4 milyonu bulmaktad›r. Örneklem araﬂt›rmac›lar taraf›ndan, yaﬂ, cinsiyet, meslek ve bölge de¤iﬂkenleri aç›s›ndan temsil edici bir resim yans›tmak üzere oluﬂturulmuﬂtur. Al- manya genelinde 1065 ve Fransa genelinde ise 600 kiﬂi ile yüzyüze ya- p›lan yap›land›r›lm›ﬂ mülakatlar›n hacmi gözönünde bulunduruldu- ¤unda, bu çal›ﬂman›n bugüne de¤in yap›lan en geniﬂ kapsaml› nicelik- sel çal›ﬂmalardan biri oldu¤u görülecektir.

GRAF‹K 1

Belgede Euro-Türkler (sayfa 47-56)