Türkiye’nin Birli¤e üyeli¤ine iliflkin en çok dile getirilen kayg›lardan biri, Türkiye’den AB ülkelerine büyük bir göç ak›m› olas›l›¤›d›r. Fakat, nitelik- sel ve niceliksel araflt›rmalar›m›z bu varsay›mla çeliflen bir tablo ortaya koymaktad›r. ‹lk olarak, derinlemesine görüflmelerde, odak grup tart›fl- malar›nda ve yap›land›r›lm›fl görüflmelerdeki muhataplar›m›z, AB’de karfl›laflt›klar› zorluklarla –artan iflsizlik, vatan özlemi, düflük ücretler, di- siplinli çal›flma koflullar›, hoflgörüsüzlük ve ahlaki de¤erlerin afl›nmas› vb.– ba¤lant›l› olarak, Türkiye’nin Birli¤e tam üyeli¤i durumunda Türki- ye’deki Türklere AB ülkelerine göç etmeyi tavsiye etmediklerini belirtmifl- lerdir (% 79). Buna ra¤men, genel olarak, bu insanlar aras›nda AB ülke- lerine büyük bir göç ak›m› olaca¤›na dair güçlü bir inanç vard›r. Bu inanç AB ülkelerindeki genel kan›y› yans›tmaktad›r. Dolay›s›yla, Euro-Türkle- rin deneyimleri Türkiye’deki Türklere aç›k ve net bir flekilde aktar›lmal›- d›r. Öte yandan, ‹spanya, ‹talya, Portekiz ve Yunanistan’›n entegrasyo- nuyla ilgili geçmifl deneyimler büyük göç dalgas›yla sonuçlanmam›flt›r. Bu vakalarda, hatta tersine göç yaflanm›flt›r. Bunun ayn›s›, Türkiye vakas› için de geçerli olabilir. Türkiye’nin üyeli¤i durumunda anavatana geri dö- nüflü düflenecek olanlar›n oran› her iki ülkede % 30’dan fazlad›r. Kald› ki, son y›llarda say›lar› h›zla artan oranda genç Euro-Türklerin turizm sektöründe ve uluslararas› flirketlerde çal›flmak için Türkiye’ye göç ettik- leri gerçe¤ini hat›rlamakta fayda vard›r. Ayr›ca, derinlemesine görüflme yapt›¤›m›z kifliler aras›nda ikisinin görüflleri de not edilebilir:
“H›rvatlar 6 ay çal›fl›p dönüyorlar. Türkiye girse ayn› olur, ak›n olmaz.”
“CDU bile her y›l 350 bin genç kalifiye elemana ihtiyaç oldu¤unu söylüyor. Ama Türkiye AB’ye üye olunursa çok göç olmaz; çünkü kapitalist sistem sorunu çözer, kontrolu artt›r›r; sadece ihtiyac› ola- n› al›r.”
Euro-Türklerin yaklafl›k % 30’u, Türkiye Birli¤e kat›l›rsa Tür- kiye’ye geri dönmeyi düflüneceklerini aktarm›flt›r. Bu yukar›da sözü edilen basmakal›p yarg›ya önemli bir meydan okumad›r. Üstelik, Eu- ro-Türkler Türkiye’dekilere Bat›’ya göç etmeyi tavsiye etmemektedir- ler (Almanyal›-Türklerin % 80’i ve Fransal›-Türklerin % 61’i).
120beflinci bölüm
GRAF‹K 55
Türkiye’dekilere Almanya veya Fransa’ya Göç Etmelerini Tavsiye Eder misiniz?
Evet, ederim 80 60 40 20 0 Almanya % Fransa % Hay›r, etmem GRAF‹K 56
Türkiye AB’ye Girerse, Türkiye’ye Dönmeyi Düflünür müsünüz? 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Almanya % Fransa % Kesinlikle düflünürüm Düflünürüm Belli olmaz Düflünmem Kesinlikle düflünmem
Karfl›laflt›rmal›-Tablo 22 Almanya’da do¤an Almanyal›-Türkle-
rin, Türkiye Birli¤e kat›ld›¤›nda, Türkiye’de yaflayan insanlara Alman- ya’ya göç etmeyi tavsiye etmedi¤ini göstermektedir. Fakat, Fransa’da do¤an Fransal›-Türkler için bunun tam tersi bir durum söz konusudur. Genç kuflak Fransal›-Türkler, Almanya’daki Almanyal›-Türklerin ak- sine, Fransa’daki mevcut durumdan daha ziyade memnun görünmek- tedirler.
Karfl›laflt›rmal›-Tablo 23, Euro-Türklerin sosyal statülerinden
ba¤›ms›z olarak, Türkiye Birli¤e kat›ld›¤›nda, Türkiye’de yaflayanlara AB’ye göç etmeyi tavsiye etmeyeceklerini göstermektedir.
avrupa ve avrupa birli¤i 121
KARfiILAfiTIRMALI-TABLO 22
Türkiye’dekilere Almanya veya Fransa’ya Göç Etmeyi Tavsiye Eder misiniz? Do¤um Yeriniz Neresi?
Do¤um Yeri
% Türkiye Almanya Fransa Toplam
Ederim 21,7 21,8 55,0 22,3
Etmem 78,2 78,2 43,1 77,6
Duruma göre de¤iflir ,2 ,0 1,8 ,2
Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0
KARfiILAfiTIRMALI-TABLO 23
Türkiye’dekilere Almanya veya Fransa’ya Göç Etmelerini Tavsiye Eder misiniz ve Sosyal Statünüz Nedir?
Sosyal Statüler
Üst Alt En
% En üst Üst Orta Orta Orta Alt Alt Topl.
Ederim 31,6 30,7 22,0 22,3 20,4 22,7 19,2 22,3
Etmem 67,1 69,0 77,7 77,6 79,5 77,1 80,8 77,6
Duruma göre de¤iflir 1,3 ,3 ,3 ,1 ,1 ,2 ,0 ,2
AVRUPALILIK: SÜREKL‹ B‹R VAROLUfi SÜREC‹
A
raflt›rmam›z›n hem niteliksel hem niceliksel verileri, Euro-Türkler aras›nda somut bir Avrupal›l›k anlay›fl›n›n bulunmad›¤›na iflaret etmektedir. Fakat Alman ve Frans›z ço¤unluk toplumlar›na iliflkin ola- rak da ayn› gözlemi yapmak mümkündür. Derin kökleri olan bir Av- rupal›l›k hissinin Bat›l› toplumlarda da bulunmad›¤›na flüphe yoktur. Avrupal›l›k kimli¤i, tarihin bafllang›c›ndan bu yana var olan bir kim- lik olmay›p, Avrupa Birli¤i’nin siyasi elitleri taraf›ndan, e¤itim, Avru- pa yurttafll›¤› ve ortak tarih ve gelecek arac›l›¤›yla ideolojik olarak za- man içinde oluflturulmaktad›r. Avrupa Birli¤i, 1975 Aral›k sonunda Avrupa Konseyi’ne sunulan, üye devletlerin kendi bayraklar›, marflla- r›, mitleri, an›lar›, insanlar›, bölgeleri ve AB yurttafllar›na verilen hak ve ödevleriyle bütünleflmifl bir siyasal birim oluflturmaya teflvik eden Tindemans Raporu’ndan (Tindemans, o zaman Belçika baflbakan›yd›) bu yana, daha güçlü bir siyasal birlik sergilemektedir1‘Avrupal›l›k’ kimli¤inin tan›m›na iliflkin yap›lan de¤erlendirme- 1 Tindemans Raporu’nun detayl› bir de¤erlendirmesi için bkz., Tindemans (1975); bunun yan›s›-
lerde s›n›fsal bir ayr›m yapmak yerinde olacakt›r. ‹flçi s›n›f› mensupla- r›n›n tan›m›, genellikle, de¤erler, demokrasi, eflitlik, insan haklar› ve ça¤dafll›k ekseninde yap›lan ve Türkiye’deki egemen söylemin parale- linde dile getirilen bir tan›mlamad›r. Di¤er bir deyiflle, ‘Avrupal›l›k’ ulafl›lmaya çal›fl›lan bir hedef olarak ifade edilmektedir. Öte yandan, birkaç dil bilen, kozmopolit bir kimlik gelifltiren, sürekli çevre ülkele- ri ziyaret edebilme flans› bulan daha orta s›n›f nitelikteki Türkiye kö- kenli insanlara soruldu¤unda, bu kifliler, kendilerinin ‘Avrupal›l›k’ flek- linde bir kayg›lar›n›n olmad›¤›n›, tan›mlanan bu kimli¤i kendilerinin halihaz›rda yaflad›klar›n› ve yaflatt›klar›n› ifade etmifllerdir.
Bu noktada kuflak farklar›ndan da söz etmek gerekiyor. Genel- likle birinci ve ikinci kuflaklar Türkiye’de uzun y›llard›r gelifltirilen ege- men söylemi yeniden üretmekte, son kuflak gençler ise daha çok koz- mopolit kimli¤in, yurttafll›¤›n ve kültürel farkl›l›klar›n alt›n› çizmekte- dirler. Kald› ki, kuflaklar aras›ndaki egemen söylem farkl›l›klar›na ba- k›ld›¤›nda, bu durum daha da aç›kça görülmektedir. Bilindi¤i üzere, 1960’l› ve 70’li y›llarda birinci kuflak göçmenler ekonomik sorunlara iliflkin kayg› ve söylemler gelifltirmiflken, 80’li y›llarda ikinci kuflak, daha çok Türkiye kaynakl› ideolojik ve siyasal içerikli söylemler üret- mifltir. Öte yandan, özellikle 90’l› y›llar›n sonlar›ndan itibaren üçüncü kuflak daha çok kültürel nitelikte diyalo¤a, farkl›l›¤a, hoflgörüye ve çokkültürlülü¤e iliflkin söylemler üretmeye a¤›rl›k vermifltir. Di¤er bir ifadeyle, birinci ve ikinci kuflak orta s›n›f mensuplar›, Türkiye’deki egemen ‘Avrupal›l›k’ söylemini yeniden üretirken, üçüncü ve dördün- cü kuflak gençler ise, farkl›l›¤›n, ço¤ulculu¤un ve yurttafll›¤›n alt›n› çi- zen kozmopolit bir kimlik gelifltirmifllerdir. Kuflaklar aras›ndaki fark›, farkl› kuflaklar›n de¤iflen tepkilerini baz› görüflmeciler flu flekilde özet- lemifltir:
“1. ve 2. kuflak buras› ve Türkiye aras›nda ikilem yaflamaya devam ediyor. 3. ve 4. kuflaklar ise kesinlikle art›k buradalar. Lisan ö¤ren- diler, sosyal yap›n›n içine girdiler. Yüksek ö¤renimde çok insan var. Kendi ifllerini kurdular. Bugün ‘benim flu flu haklar›m var’ diyorlar.” 126alt›nc› bölüm
“Okulda yabanc› hissetmemi istediler. Anne babam›n ezikli¤ini ben de hissettim; ama art›k hissetmiyorum. ‘Yabanc›’ olarak hissetmi- yorum; ama d›flar›dan veriliyor.”
Yeni kuflaklar sadece 1. ve 2. kuflaklardan farkl› de¤ildir; ayn› zamanda farkl› kuflaklardan olup, asimile olanlardan da farkl›d›r. Bunlar aras›nda görüflmeciler aras›nda dile gelen baz› söylem örnekle- rini aktarabiliriz:
“Türk kökenlerini kabul etmeyen, utanan bir kesim var. Çokkül- türlü, iki kültürlü insan fanatizme sapmaz. Kozmopolit ama kök- lerini unutmayan insanlar›z. ‹ki pasaport istiyorum inatla. ‹ki kül- tür de benim için çok önemli. ‹kisinden de etkilenerek büyüdüm. Niçin birini b›rakay›m? Biz bir problem de¤il, çözümün bir par- ças›y›z. Türklerin görevi iki dünya aras›nda sentez bulmak, kültü- rel bir diyalog kurmak. Ben bunu müzikle yap›yorum... Müzi¤in dili evrensel; insanlar anl›yor. Çeflitli kültür eksenlerini, dokunan noktalar› hissetmek mümkün. Türkiye’nin AB’ye girmesi çok mü- him; ‹slâm dünyas›yla tercümanl›k yapabilecek tek ülke Türkiye, köprü...”
Ya da bir baflka görüflmecinin dile getirdi¤i gibi, söz konusu ye- ni kuflaklardaki ruh hali ortalama Avrupa’n›nkinden de farkl›d›r:
“Avrupa kendisi de bilmiyor Avrupal›l›¤›n ne oldu¤unu. Türkiye’yi karfl›ya koyup kendini bulmaya çal›fl›yor. Biz ise göçmen oldu¤u- muz için s›n›rlar› zaten aflt›k.”
Avrupal›l›¤›n tan›m›yla iliflkili olarak, orta s›n›f ve iflçi s›n›f› ara- s›ndaki nihai fark, orta s›n›f›n genel olarak Avrupal›l›¤› bilim, bilimsel düflünce, ak›l, güven, yasalar ve haklarla eflitlemesine karfl›n iflçi s›n›f›- n›n bunu adalet, yasa ve eflitlikle iliflkilendirmesidir.
Yukar›daki tablo, Euro-Türklerin kendi tireli kimliklerini kabul ettiklerini; bu oran›n Almanya’da % 60 ve Fransa’da % 70 oldu¤unu göstermektedir. Almanyal›-Türklerin yaklafl›k % 60’› kendilerini ya Türk ve Avrupal› (% 50) ya da Avrupal› ve Türk (% 10) olarak tan›m- lamaktad›r. Bu oran Fransa’da % 59 (Türk ve Avrupal›) ve % 10 (Av- rupal› ve Türk)’dur. Di¤er yandan, Almanyal›-Türklerin % 37’si ve Fransal›-Türklerin % 24’ü kendilerini ‘Türk’ olarak tan›mlamaktad›r. Bu rakamlar, Hakan Y›lmaz’›n (Bo¤aziçi Üniversitesi) “Türkiye’de Av- rupa Kuflkuculu¤u” bafll›kl› araflt›rmas›ndakilerden farkl›l›k göster- mektedir.
128alt›nc› bölüm
GRAF‹K 57
Afla¤›daki Tan›mlamalardan Hangisi Size Daha Uygundur? 60 50 40 30 20 10 0 Almanya % Fransa % Yaln›z Türkiyeliyim Önce Türkiyeli, sonra Avrupal›y›m Önce Avrupal›, sonra Türkiyeliyim Yaln›z Avrupal›y›m Di¤er KARfiILAfiTIRMALI-TABLO 24
Afla¤›daki Tan›mlamalardan Hangisi Size Daha Uygundur ve Do¤um Yeriniz Neresi?
Do¤um Yeri
% Türkiye Almanya Fransa Toplam
Yaln›zca Türkiyeliyim 39,9 24,3 13,8 35,5
Önce Türkiyeli sonra Avrupal›y›m 48,2 57,5 60,6 50,7
Önce Avrupal› sonra Türkiyeliyim 7,7 13,5 22,9 9,4
Yaln›z Avrupal›y›m 3,5 4,5 ,9 3,7
Yan›ts›z ,4 ,3 ,9 ,4
Hiçbiri ,1 ,0 ,9 ,1
Karfl›laflt›rmal›-Tablo 24, genç Euro-Türklerin kendilerini önce-
likle Avrupal› Türk ya da Türk Avrupal› gibi tireli kimliklerle tan›mla- d›klar›na iflaret etmektedir (Almanya’da % 75 ve Fransa’da % 85).
Karfl›laflt›rmal›-Tablo 25, daha yüksek sosyal statüdeki Euro-
Türklerin Avrupal› unsurunu vurgulayan tireli kimliklere tutundu¤u- nu göstermektedir. Di¤er yandan, düflük sosyal statüdekiler Türklük- lerini vurgulamaktad›r.
yeni kimlikler infla etmek 129
KARfiILAfiTIRMALI-TABLO 25
Afla¤›daki Tan›mlamalardan Hangisi Size Daha Uygundur ve Sosyal Statünüz Nedir?
Sosyal Statüler
Üst Alt En
% En üst Üst Orta Orta Orta Alt Alt Topl.
Yaln›zca Türkiyeliyim 17,9 17,3 25,5 32,1 36,0 42,6 63,6 35,5 Önce Türkiyeli, sonra Avrupal›y›m 59,6 63,1 58,0 52,8 51,9 42,8 32,9 50,7 Önce Avrupal›, sonra Türkiyeliyim 14,7 17,3 10,9 9,6 10,1 7,9 1,4 9,5 Yaln›zca Avrupal›y›m 7,1 1,7 4,9 4,6 1,9 6,1 2,1 3,8 Yan›ts›z ,0 ,0 ,1 ,9 ,1 ,6 ,0 ,4 Hiçbiri ,6 ,3 ,5 ,0 ,0 ,0 ,0 ,1 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 TABLO 26 Avrupal› ve Yerel Kimlikler
Önce Uyruk Önce Avrupal›l›k Yaln›z
Kimlik Uyruk Sonra Avrupal›l›k Sonra Uyruk Avrupal›l›k
Almanya+ 38 45 10 4
Almanyal›-Türkler* 37 50 9 4
Türkler** 54 30 5 4
Fransa+ 35 50 9 3
Fransal›-Türkler* 24 59 11 4
Yukar›daki tablo 2003 ve 2004 y›llar›nda yap›lan üç farkl› araflt›rman›n sonuçlar›ndan oluflmaktad›r. Türkiye’deki Avrupa flüp- hecili¤i üzerine Hakan Y›lmaz taraf›ndan yap›lan araflt›rma, Türki- ye’deki Türklerin % 54’ü kendilerini sadece Türk olarak, % 30’u ilk olarak Avrupal›-Türk, % 5’i Avrupal›-Türk olarak ve % 4’ü Avrupal› olarak tan›mlamaktad›r. Eurobarometre Araflt›rmas›, Almanlar›n % 38’i ve Frans›zlar›n % 35’i kendilerini ulusal kimlikleriyle tan›mlar- ken, hem Almanlar›n hem Frans›zlar›n yaklafl›k % 60’i Alman ya da Frans›z ve Avrupal› ya da Avrupal› ve Alman ya da Frans›z olarak ta- n›mlamaktad›r. Euro-Türkler, Avrupal› unsurunun alt›n› çizen tireli kimlikleri aç›s›ndan bu insanlardan farkl› de¤ildirler.
Kendilerini Alman, Almanyal› Türk, dünya yurttafl› ve AB yurt- tafl› olarak tan›mlayanlar›n toplam› gerçekte oldukça yüksektir (% 27). Bu oran Fransal› Türklerde % 47’ye ç›kmaktad›r. Bu noktada, kendilerini Almanyal› Türk olarak tan›mlayanlarla Fransal› Türk ola- rak tan›mlayanlar aras›ndaki farktan söz etmek gerekir. Bunlar›n % 7’si kendilerini Almanyal› Türk ve % 18’i Fransal› Türk olarak tan›m- lamaktad›r. Bu durum muhtemelen Almanl›¤›n ve Frans›zl›¤›n tan›- m›ndan kaynaklanmaktad›r. Almanl›k etnik bir tayin iken, Frans›zl›k yabanc›lar›n da dahil edilmesine izin veren bir medeni ve politik (civic) tayin ile tan›mlan›r. Fransal›-Türkler aras›nda medeni kimlikler daha
130alt›nc› bölüm
GRAF‹K 58
Kendinizi Afla¤›dakilerden Hangisiyle Tan›mlars›n›z? (Birden fazla yan›t verilebilir)
T. C. vatandafl› Türk Kürt
Almanya veya Fransa vatandafl› Almanya veya Fransal› Türk Avrupal› Türk Dünya vatandafl› AB vatandafl› 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Almanya % Fransa %
fazla vurgulanmaktad›r (% 36 Türk yurttafl›). Bu Almanyal›-Türkler için yaklafl›k % 24’tür. Bu tablo yine, bize bu tür tan›mlamalar›n ço- ¤unlu¤un s›n›rlamalar› taraf›ndan hakim tan›mlama rejimlerine tabi oldu¤unu gösterir.