‹slâm, genel olarak Bat›’da Avrupa yaflam tarz›na bir tehdit olarak al- g›lanmakta ve anlat›lmaktad›r. ‹slâmî köktendincilik, Bat›’daki yaban- c› düflman›, ›rkç› ve fliddet e¤ilimli davran›fllar›n kayna¤› olarak alg›- lanm›flt›r. Fakat bunun tam tersi bir bak›fl aç›s› benimsendi¤inde, dinî de¤erlerin yeniden yükselifle geçmesinin iflsizlik, ›rkç›l›k, yabanc› düfl- manl›¤›, d›fllanma ve kimi zaman da asimilasyon gibi çeflitli s›n›rlama- lar sonucu ortaya ç›kan bir belirti (semptom) olarak ele al›nmas› da mümkün olacakt›r. Bu gibi meydan okumalarla bafla ç›kabilmek için, kültür, kimlik, din, etnisite, gelenekler ve geçmifle iliflkin olarak üreti- len söylemler, genel olarak az›nl›klar ve özelde de göçmenler için çok önemli hale gelmifltir. Geçmifli yeniden kurgulamak ve kültür, etnisite ve dine yat›r›m yapmak, göçmen topluluklar› için en az›ndan ikili bir amaca hizmet ediyor gibidir. Bu tür bir e¤ilim, ilk olarak, varolan sta- tükoyu elefltirmekten uzak bir flekilde günceli yakalaman›n bir yolu olarak düflünülebilir. ‘fianl›’ geçmifl, otantik kültür, etnisite ve din, bu- rada, diasporik özne taraf›ndan, d›fllanma, yap›sal d›fllay›c›l›k, yoksul- luk, ›rkç›l›k ve kurumsal ayr›mc›l›k taraf›ndan flekillenen günümüzün y›k›c›l›¤›na karfl› koymak için stratejik bir araç olarak kullan›lmakta- d›r. ‹kinci olarak bu, bireye, di¤erleri taraf›ndan dayat›lan kriterlerden ba¤›ms›z olma duygusunu vermeye yarar. Çünkü geçmifl, diasporik öz- nelerin kendilerine ait olarak gördükleri fleydir. Asl›nda bu tür bir ko- numlanma, d›fllanm›fl gruplar›n yaratt›¤› bir siyaset türüdür. Alasdair MacIntyre (1971)’a göre, iki türlü siyaset yapma biçimi vard›r: içerde-
kilerin siyaseti ve d›fllanm›fllar›n siyaseti. ‹çerdekiler, genelde amaçlar›-
na ulaflmak için meflru siyasi kurumlarla iflbirli¤ine girerken (parla- mento, siyasi partiler, medya), d›fllanm›fllar, amaçlar›na ulaflmak için kültür, etnisite, din ve gelenekleri kullanma e¤ilimi göstermektedirler.
Araflt›rmam›z›n sonuçlar›, Euro-Türkler aras›nda yaklafl›k % 8’lik bir kitlenin Türkiye’deki oranla paralel bir flekilde kendilerini ol- dukça dindar olarak tan›mlad›klar›n› göstermektedir. Bu oran, dinî inançlar› tözsellefltiren, seküler yaflam tarz›ndan görece uzak bir kitle- ye iflaret etmektedir. Süleymanc›lar, Nurcular ve Kaplanc›lar gibi baz› dinî cemaatleri bu grup içinde de¤erlendirmek mümkündür.2Diaspo- rik dinî cemaatler, Salman Rushdie (1990)’nin belirtti¤i gibi ‘ari olma, saf olma’ prensibine dayan›rlar. “Ari olma düflüncesinin savunucula- r›,” der Rushdie “baflka kültürlerle kar›flman›n kendi kültürlerini za- y›flataca¤›ndan korkarlar.” Onlar, inanmayanlarla ya da onlarla ayn› inançlar› paylaflmayan insanlarla iletiflim kurman›n inanç sistemlerini zedeleyece¤ini düflünürler. Rufai tarikat›na mensup yetmifl yafllar›nda- ki Sünni bir Berlinli Türk erkek, bize ‹slâmî diasporik kimli¤inin nas›l olufltu¤una dair ilginç ipuçlar› verir:
“Biz Müslümanlar sürekli olarak mümin (inanan) kardefllerimizle birlikteyizdir. Müslüman demek Allah’a teslim olmak demektir. Fa- kat Allah’a teslim olmak, ona tam olarak inanmak anlam›na gel- meyebilir. ‹slâm dininde üç grup insan vard›r: Avam (s›radan halk), Has (inananlar) ve Has›n Has› (inançlar› en kuvvetli olanlar). Ku- ran bizlere Allah’a olan inanc›m›z› güçlendirmek ve maddi dünya karfl›s›nda manevi aç›dan güçlü olabilmek için inananlarla birlikte olmam›z› ö¤ütler. Bu nedenle, biz avamdan uzaklaflmaya çal›fl›r›z. Böylece gerçek inananlarla iletiflim kurman›n yollar›n› arar›z” (Gö- rüflme, Mevlana Camii, Kreuzberg, 25 Ocak 1996).
Yüzde 8’lik kitlenin d›fl›nda kalan Euro-Türkler ise, ‹slâm dini- ni tözsellefltirmeden yaflayan, dini yer yer sembolik bir düzeyde tecrü- be eden, seküler ve laik bir yaflam tarz›n› benimseyen, farkl› din ve kül- türlerin biraradal›¤›n› mümkün bulan ve kendilerini Frans›z-Müslü- man-Türk veya Almanyal›-Müslüman-Türk fleklindeki tireli kimlikler- le tan›mlamakta sak›nca görmeyen büyük bir kitleyi temsil etmekte- dirler.
132alt›nc› bölüm
Hem Almanyal›-Türkler hem de Fransal›-Türkler kendilerini benzer dinî ba¤larla tan›mlamaktad›rlar. Buna ra¤men, Fransal›-Türk- lerin nerdeyse % 6’s›n›n kendilerini ateist olarak tan›mlamalar›, Al- manyal›-Türklere k›yasla (% 1’den az) oldukça dikkat çekicidir. Dola- y›s›yla, Almanyal›-Türkler daha güçlü dinsel ba¤lara sahip gibi görün- mektedirler.
Bu ba¤lamda, Herbert Gans’›n sembolik etnisite ve dindarl›¤›n yükselifline iliflkin müdahaleleri oldukça aç›klay›c›d›r. Gans’a (1979) göre, sembolik etnisite ve dindarl›k, etnik ya da dinsel olarak hareket etmeye zorlanmaks›z›n, arada s›rada etnik ya da dinsel duygulan›mlar yaflamak isteyenler için ulafl›labilir bir kaynakt›r. Etnisite ve din vurgu- su genellikle ço¤unluk toplumuyla müzakerelerin bir parças› olarak ai- le kültürü arac›l›¤›yla benimsenir. Euro-Türklerin etnisite ve dini bir kimlik kayna¤› olarak benimsemeleri tözcülükten ar›nd›r›lm›fl bir tu- tumdur. Bu Herbert Gans’›n (1979: 6) ‘sembolik etnisite’ ya da sem- bolik dindarl›k ad›n› verdi¤i bir durumdur:
Etnik kültürlerin ve gruplar›n ifllevleri azald›kça ve kimlik etnik (ve dinsel) olman›n birincil yolu haline geldikçe, etnisite (ve dindarl›k) insanlar›n yaflamlar›nda araçsal bir ifllevden ziyade sembolik bir ifl- lev kazanmakta ve aile hayat›n›n düzeni ve geçimi aç›s›ndan öne- mini kaybederek, daha çok bir bofl zaman etkinli¤i haline gelmek- tedir. Sembolik davran›fl çeflitli flekiller alabilir, fakat s›kl›kla sem-
yeni kimlikler infla etmek 133
GRAF‹K 59
Dinî Aidiyet Aç›s›ndan Kendinizi Afla¤›dakilerden Hangisiyle Tan›mlars›n›z? Sünni Müslüman Alevi Müslüman Müslüman Ateist Di¤er 50 40 30 20 10 0 Almanya % Fransa %
bollerin kullan›m›n› içerir. Etnik semboller genel olarak, daha eski etnik kültürlerden edinilen bireysel kültürel uygulamalard›r; bunlar o kültürden soyutlanm›fl ve orjinal anlam›ndan ar›nd›r›lm›flt›r.
Son zamanlarda Strazburg’daki Cojepiennes gibi ‹slâmî e¤ilim- li baz› hareketler, kendi kimlikleriyle birlikte Bat›l› yaflam biçimini be- nimseme kararl›l›¤› göstermektedirler. ‹slâmiyet’in bu tür modern yo- rumlar›, bu dinin gerçekte Bat›l› de¤erlere karfl› bir tehdit oluflturma- d›¤›n› kan›tlamaktad›r; buradaki temel kayg› kendisini ço¤unluk top- lumuna dahil etmektir.
Dahas›, Euro-Türkler, 2003 y›l› yaz aylar›nda her iki ülkede afl›- r› s›caklara ba¤l› olarak yaflamlar›n› yitiren yafll› insanlar› gündeme ta- fl›m›flt›r. Euro-Türklerin bu ölümlerle ilgili ortak sav›, ça¤dafl Bat›l› toplumlar›n dayan›flma, yafll›lara sayg›, aile ve içtenlik gibi de¤erlerden yoksun oldu¤una iliflkindir. Euro-Türkler kendilerini ço¤unluk toplu- mundan farkl› k›lan bu tür de¤erleri hâlâ koruduklar›n› aç›k bir flekil- de ifade etmektedirler.
Almanyal›-Türkler genellikle kendilerini ‘dindar’ (% 33), ‘va- tansever’ (% 22), ‘milliyetçi’ (% 17), ‘demokrat’ (% 17) ve ‘muhafa- zakâr’ (% 17) olarak tan›mlamaktad›rlar. Öte yandan, Fransal›-Türk- ler flu tan›mlamalar› kullanmaktad›rlar; ‘milliyetçi’ (% 27), ‘Kemalist’
134alt›nc› bölüm
GRAF‹K 60
Kendinizi Afla¤›daki Tan›mlamalardan Hangisiyle Tan›mlars›n›z? (Birden fazla yan›t verilebilir)
Almanya % Fransa % 35 30 25 20 15 10 5 0 Milliyetçi Demokrat Dindar Muhafazakar Atatürkçü Laik Yurtsever ‹slamc›
(% 21), ‘dindar’ (% 21), ‘laik’ (% 19) ve ‘vatansever’ (% 19). Bu tür yan›tlar, Fransal›-Türklerin daha çok cumhuriyetçi ve bütünlükçü iken, Almanyal›-Türklerin komüniteryan oldu¤unu gösterir.
Almanyal›-Türklerin % 7,5’i ve Fransal›-Türklerin % 10’u ken- dilerini, Türkiye’deki Türklere benzer flekilde, oldukça dindar olarak tan›mlamaktad›r. Almanyal›-Türklerin % 89’u ve Fransal›-Türklerin % 80’i görece inançl› oldu¤unu belirtmifltir. Buna ra¤men, Almanyal›- Türklerin % 2,4’ü ve Fransal›-Türklerin % 10’u ateist ya da agnostik- tir (bilinemezcidir).
yeni kimlikler infla etmek 135
GRAF‹K 61
Dinî ‹nanç Aç›s›ndan Kendinizi Afla¤›daki Cümlelerden Hangisiyle Tan›mlars›n›z?
Dinin tüm gereklerini yerine getiren oldukça dindar biriyim Dinin gereklerini yerine getirmeye çal›flan biriyim ‹nançl› ama dinin gereklerini pek yerine getirmeyen biriyim Dinin gereklerine
pek inanmayan biriyim Dini inanc› olmayanbiriyim
60 50 40 30 20 10 0 Almanya % Fransa % KARfiILAfiTIRMALI-TABLO 27
Dinî ‹nanç Aç›s›ndan Kendinizi Afla¤›daki Cümlelerin Hangisiyle Tan›mlars›n›z ve Do¤um Yeriniz Neresi?
Do¤um Yeri
% Türkiye Almanya Fransa Toplam
Dinin tüm gereklerini yerine
getiren oldukça dindar biriyim 9,3 2,8 5,5 7,7
Dinin gereklerini yerine getirmeye
çal›flan biriyim 53,5 51,9 57,8 53,0
‹nançl›,ama dinin gereklerini
pek yerine getirmeyen biriyim 33,3 40,5 28,4 35,2
Dinin gereklerine pek inanmayan biriyim 2,1 4,1 3,8 2,6
Dinî inanc› olmayan biriyim 1,8 ,7 2,9 1,5
Do¤um yeri ve inanç aras›ndaki iliflkiyi gösteren karfl›laflt›rma- l›-tablo, Almanyal›-Türkler aras›nda dindarl›¤›n hâlâ bask›n konumda oldu¤una iflaret etmektedir. Halk aras›nda dinin hâlâ güçlü bir özdefl- leflim kayna¤› oldu¤u Almanya gibi bir ülkede, dinî hareketlilik olduk- ça anlafl›labilir bir olgudur. Üstelik, Almanyal›-Türkler ço¤unluk top- lumu taraf›ndan birincil olarak ‹slâmî kimlikleriyle tan›mlanmaktad›r- lar. Di¤er yandan, Frans›zlar, Fransal›-Türklerin seküler ve cumhuri- yetçi niteliklerini daha ön planda tutmaktad›r. Euro-Türkler aras›nda- ki dindarl›k tözsel de¤il, sembolik bir dindarl›kt›r. Sembolik dindarl›k, dindar davran›fllarda bulunmaya zorlanmaks›z›n arada s›rada kendile- rini dindar hissetmek isteyenler için elveriflli bir durumdur. Din vurgu- su genellikle, ço¤unluk toplumuyla müzakerelerin bir parças› olarak, aile kültürü içinde benimsenmektedir. Euro-Türklerin ve özellikle Al- manyal›-Türklerin dinî bir kimlik kayna¤› olarak benimseme biçimle- ri tözsellikten oldukça uzakt›r.
136alt›nc› bölüm
KARfiILAfiTIRMALI-TABLO 28
Dinî ‹nanç Aç›s›ndan Kendinizi Afla¤›daki Cümlelerin Hangisiyle Tan›mlars›n›z ve Sosyal Statünüz Nedir?
Sosyal Statüler
Üst Alt En
% En üst Üst Orta Orta Orta Alt Alt Topl.
Dinin tüm gereklerini yerine getiren oldukça
dindar biriyim 7,1 5,9 6,9 7,0 6,5 9,2 13,8 7,7
Dinin gereklerini yerine
getirmeye çal›flan biriyim 51,9 42,0 45,4 55,3 54,9 55,2 53,1 53,0 ‹nançl› ama dinin
gereklerini pek yerine
getirmeyen biriyim 28,2 45,7 38,5 33,6 35,5 33,8 32,6 35,2 Dinin gereklerine
pek inanmayan biriyim 10,9 2,0 5,2 2,5 2,7 1,2 0,2 2,6 Dinî inanc› olmayan biriyim 1,9 4,2 3,8 1,6 0,4 0,7 0,4 1,4 Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Sosyal statü ve inanç aras›ndaki iliflkiyi gösteren karfl›laflt›rma- l›-tablo, düflük sosyal statülü Euro-Türkler aras›nda dindarl›¤›n artt›- ¤›na iflaret etmektedir.
Fransal›-Türkler (% 72) Almanyal›-Türkler’den (% 43) daha laiktirler. Buna ra¤men, baflörtüsü tart›flmas› (L’affaire du foulard) cumhuriyetçi idealin çeflitlili¤i desteklemesinin gerekli olmad›¤›n› aç›k- ça göstermektedir. Yönetim, devlet destekli e¤itim ‘seküler’ oldu¤u sü- rece, okullar›n belirli dinî inançlar› destekleyen davran›fllar olarak al- g›lanabilecek dinî ifadelere izin vermemesini sa¤lam›flt›r. 1994’te, E¤i- tim Bakan› Francois Bayrou baflörtüsü üzerine genifl kapsaml› bir bil- diri yay›nlad›¤›nda, bu politika resmi hükümet politikas› haline gel- mifltir. Bu tart›flmada aflikâr bir biçimde ortaya ç›kan‚ uygarl›klar ça- t›flmas›’ söylemi, cumhuriyetçi Frans›z uygarl›k projesinin çokkültür- lülü¤e haz›r olmad›¤›n› ve daha ziyade asimilasyoncu bir proje oldu- ¤unu ortaya koymaktad›r (Kivisto, 2002 ve Wieviorka, 1995). Fran- sa’da çokkültürlülük genel olarak olumlu karfl›lanmaz- yurttafll›k Cumhuriyete tam üyelik anlam›na gelir ve bütünüyle entegre olmay›, yani asimile olmay› gerektirir. Dolay›s›yla, resmi söyleme göre tüm sosyal gruplar eflit ölçüde Frans›z oldu¤undan az›nl›klardan söz etmek pek anlaml› de¤ildir (Schuster ve Solomos, 2002: 47).
yeni kimlikler infla etmek 137
GRAF‹K 62
Sizce Din ve Devlet ‹flleri Birbirinden Ayr›lmal› m›?
Kat›l›yor Kat›lm›yor Yan›ts›z 80 60 40 20 0 Almanya % Fransa %
Ayn› soru fiubat 2000’de Türkiye’de yap›lan genel bir araflt›r- mada sorulmufltur. Türklerin yaklafl›k % 73’ü laiklik yönündeki e¤i- limlerini ifade ederken, % 20’si laik olmayan bir anlay›fla sahip oldu- ¤unu belirtmifltir.
D‹N YA DA SEKÜLER‹ZM: