Türkiye’de Yoksulluğu Azaltma Politikaları

Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de devlet yoksulluğu azaltmak için yoksul insanlara çeşitli yardımlar yapmaktadır. Bu yardımlara sosyal yardımlar diyoruz. Sosyal yardımlar herhangi bir karşılık beklemeden muhtaç olan kişilere kamu kurum ve kuruluşları tarafından yapılan yardımlar olup, geliri kendi ve ailesinin geçimini sağlamaya yetmeyen kişilere yapılmaktadır. Bu yardımların amacı ise, yardıma muhtaç olan kişilerin geçimlerinin sağlanması ve bunların üretime katılmalarına katkı sağlayarak hayatlarını sürdürmelerine katkıda bulunmaktır (Türkoğlu, 2013: 280). Bu yardımlar ayni veya nakdi olarak yapılabilmektedir. Yoksullara yapılan parasal,

yiyecek, giyecek, yakacak gibi bütün yardımları kapsamaktadır (Tunç, 2015: 193). Dünyanın birçok ülkelerinde yoksul ve muhtaç kimselere sosyal yardımlar yapıldığı gibi Türkiye’de de yaşlılara, yoksullara, kimsesizlere ve muhtaçlara devlet tarafından sosyal yardımlar yapılmaktadır. Bu amaca yönelik olarak da Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı vb. bazı vakıf ve kuruluşlar bu alanda faaliyetlerini sürdürmektedir (Türkoğlu, 2013: 286).

OECD tarafından yapılan çalışmalarda sosyal yardımların birçok ülkede yoksulluğu azalttığı belirtilmektedir. Ancak sosyal yardımlar her ülkede veya bölgede aynı sonuçları vermemektedir. Bazı ülkelerde sosyal yardımlar yoksulluğu azaltmada etkili olurken, bazı ülkelerde ise beklenen etki daha az olmaktadır (Güneş, 2012: 160).

Türkiye’de yoksulluğu azaltmaya yönelik ilk adımlar 1980’lerin ortalarında atılmıştır. Türkiye’de yoksulluğu azaltma politikalarına bakıldığında daha çok yoksul kesime yapılan sosyal yardımlar konusuna yoğunlaşmaların olduğu görülmektedir. Bu amaçla 1986 yılında 3294 sayılı kanunla Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Teşvik Fonu

(SYDTF) Genel Sekreterliği kurulmuştur (DPT, 2007: 30; Yay, 2015: 22). Fon

faaliyetlerini Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları (SYDV) aracılığıyla

yürütmektedir. 9 Aralık 2001 tarih ve 5263 sayılı kanunla fon Sosyal Yardımlaşma ve

Dayanışma Genel Müdürlüğüne (SYDGM) dönüştürülmüştür (DPT, 2007: 30).

Fonun amacı; “fakru zaruret içinde ve muhtaç durumda bulunan vatandaşlar ile gerektiğinde her ne surette olursa olsun Türkiye’ye kabul edilmiş veya gelmiş olan kişilere yardım etmek, sosyal adaleti pekiştirici tedbirler alarak gelir dağılımının adilane bir şekilde tevzi edilmesini sağlamak, sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı teşvik

etmek” olarak belirtilmiştir. Fondan yararlanmak için muhtaç durumda olmak, sosyal

güvenlik kurumlarına tabi olmamak ve onlardan maaş almamak şartı getirilmiştir. İlgili yönetmelikle fonun denetimi Başbakanlık, Yüksek Denetleme Kurulu tarafından yapılmaktadır. 2006 yılında çıkarılan 5018 sayılı yasa ile Sayıştay tarafından da denetlenmesi sağlanmıştır (Demirhan ve Kartal, 2011: 135). SYDGM yardım faaliyetlerini 81 il ve 892 ilçe olmak üzere 973 Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları aracılığıyla yürütmektedir (Yücesan-Özdemir ve Kutlu, 2011, 363).

yakacak ve barınma gibi temel ihtiyaçlar için kullanılırken, günümüzde farklı harcama kalemlerine de transfer yapılmaktadır. 1988-2002 arası fon kaynaklarının yarıdan fazlası genel bütçeye aktarılırken, 2002 yılında bu uygulamaya son verilmiş olup, daha fazla kaynak yoksullukla mücadele için kullanılmıştır. 1987-2001 tarihleri arasında fon kaynakları amacının dışında bütçe açıklarını kapatmak, savunma sanayiine kaynak sağlamak, piyasa ekonomisini desteklemek gibi kuruluş amacı dışında kullanılmıştır.

2002 yılından itibaren bu uygulamaya son verilmiş olup, fon kaynaklarından

yoksullukla mücadeleye aktarılan kaynaklar artırılmıştır (Demirhan ve Kartal, 2011:

140). Vakıf 2009 yılında Türkiye genelinde 4 milyon kişiye gıda, barınma, yakacak,

eğitim ve sağlık alanlarında yardımcı olmuştur. 2009 yılında SYDV 1.634 milyon TL transfer harcaması yapmıştır (Demirhan ve Kartal, 2011: 139).

Türkiye’de sosyal yardımların kuruluşlarının Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı

bünyesinde toplanarak tek elden yürütülmesi yardım politikalarında verimliliği

artırmıştır. Bakanlığa bağlı yardım kuruluşları aracılığıyla muhtaçlara gıda, yakacak, barınma, sağlık ve eğitim yardımları, afet ve terörden zarar görenlere aşevleri vb. yardımlar yapılmaktadır (Türkoğlu, 2013: 287).

2002 yılında sosyal harcamaların GSYH’ya oranı %0,5 iken bu oran 2012 yılında %1,43’e yükselmiştir. Sosyal harcamalar için aktarılan kaynak 2002 yılında 1.376

milyon TL iken bu rakam 2012 yılında 19.595 milyon TL’ye yükselmiştir. Bütçeden

sosyal yardımlar için ayrılan pay 10 yılda 14 kat artmıştır. 2012 yılında sosyal yardımlardan faydalanan hane sayısı 2.101.611 olup kişi sayısı ise 6.370.100’dür (Türkoğlu, 2013: 297-298). Bu bize 2012 yılında nüfusun %8,4’üne yardım yapıldığını göstermektedir.

Türkiye’de devletin yoksullukla mücadele etmek ve yoksulluğu azaltmak amacıyla

yaptığı transfer harcamalarından yoksul olmayanların da yararlanması yapılan yardımların yoksulluğu azaltmadaki etkisini azaltmaktadır. Bu, kaynakların amacı dışında kullanılarak toplumda yoksul kesimin yaşadığı problemlerin azaltılmasını da olumsuz etkilemektedir. DDK raporuna göre; yardımlardan yoksul olmayan insanların da yararlandığı, buna karşılık bazı yoksulların da istifade edemediği belirtilmektedir (DDK, 2009: 28-29).

SYDV tarafından yapılan yardımların ihtiyacı karşılama düzeyi ile ilgili yapılan bir çalışmaya göre yapılan yardımların ihtiyacı karşılama düzeyi sorulmuş, katılımcıların %8’i ihtiyaçlarının karşılandığını, %41,6’sı kısmen karşılandığını belirtmiştir. %50,4’ü ise olumsuz yanıt vermiştir (Tunç, 2015: 201). Bu bize yardımların etkin bir şekilde kullanılmadığı veya yoksulların tespitinde gerekli hassasiyetin tam anlamıyla gösterilemediğini göstermektedir.

2003 yılı verilerine göre AB üyesi ülkelerde sosyal yardımlar yoksulluğu 9 puan azaltırken, Türkiye’de ise 5 puan azaltmaktadır. Türkiye’de sosyal yardımların yoksulluğu azaltmadaki etkisinin az olması transfer tabanının darlığı ve yapılan yardım miktarının kısıtlılığından kaynaklandığı belirtilmektedir. AB üyesi ülkelerde yardımların ihtiyaca göre farklılık gösterdiği belirtilmektedir (Şener, 2010: 6).

Tablo 29: Türkiye’de 2013-2016 Yılları Arası Sosyal Yardımlar

Yıllar _{Miktarı (Bin TL)} ^{Sosyal Yardım Sosyal Yardımların} _{GSYH’ya Oranı % Faydalanan Hane Sayısı} ^{Sosyal Yardımlardan}

2013 20.764.725 1,35 3.096.489 2014 20.393.993 1,38 3.005.898 2015 25.828.578 1,33 3.017.969 2016 32.000.000 1,45 3.154.069

Kaynak: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, 2013 Yılı Faaliyet Raporu: 112; 2014 Yılı Faaliyet Raporu: 74; 2015 Yılı Faaliyet Raporu: 117; 2016 Yılı Faaliyet Raporu: 48.

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı verilerine göre Türkiye’de bakanlığın yaptığı sosyal yardımların miktarı her geçen gün artmaktadır.