BÖLÜM 1: YOKSULLUK
1.3. Dünyada Yoksulluk ve Nedenleri
1.3.1. Dünyada Yoksulluk
Dünyada 1820’de 1,1 milyar insan yaşamakta olup bunun 1 milyardan fazlası aşırı
yoksulluk içinde yaşamaktaydı. 1970 yılına kadarki 150 yıl içinde yoksul olanların sayısında artış olurken, yoksulların sayısında oransal olarak düşme görüldü. 1970 yılında 3,7 milyar olan dünya nüfusunun yaklaşık %60’ını oluşturan 2,2 milyar insan aşırı yoksulluk içinde yaşamaktaydı (Roser ve Ortiz-Ospina, 2017: 4). Yoksulluk sadece dünyanın azgelişmiş ülkeleri veya bölgelerinin sorunu değildir. Ekonomik açıdan gelişmiş ülkelerde de yoksulluktan söz etmek mümkündür. Pek çok sanayileşmiş ülke yoksullukla mücadele için programlar geliştirmektedir (Dumanlı, 2002: 319).
Yoksulluk, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin de önemli bir sorunudur. Dünyada
gelişmekte olan ülkelerdeki kanıtlar ekonomik büyüme ve yoksulluk oranları arasında güçlü bir ilişki olduğunu göstermektedir. 1970’lerde gelir büyürken, yoksulluk yavaşlamaya başlamıştır (Iceland, 2006: 71). Günümüzde dünya nüfusunun %10’u
toplam dünya gelirinin %70’den fazlasına sahip olmaktadır. Bu da bize dünyada
göstermektedir. Altı milyarı aşan dünya nüfusunun yaklaşık %45’ini teşkil eden 2,5 milyar insan günlük 2 $ yoksulluk sınırının altında bir gelirle, 1 milyar insan da günlük 1 $ açlık sınırının altında bir gelirle hayatlarını sürdürmeye çalışmaktadır.
Dünyada zengin ülkelerle yoksul ülkeler arasındaki gelir farkı giderek artmaktadır.
Yoksul ülkelerdeki büyüme zengin ülkelerden daha yavaş olduğu için ülkeler arasındaki gelir uçurumu giderek büyümektedir. 1960 yılında en zengin 20 ülkenin geliri, en fakir 20 ülkenin gelirinin 18 katı iken, 1995’te bu oran 37 katı olmuştur (Arpacı ve Yıldırım, 2011: 5; World Bank).
Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı’nın (UNCTAD) verilerine göre küreselleşme sürecinde dünyanın kuzeyi ile güneyi arasındaki gelir farkı da giderek artmaktadır. 1965 yılında dünyanın en zengin %20’sinin dünya gelirinden aldığı pay en
yoksul %20’sinin aldığı payın 30 katı iken, 1990 yılında ikiye katlanarak 60 katına
çıkmıştır. Dünyada yaşayan insanların %40’ı yoksulluk içinde yaşamaktadır. Dünyada yoksulluk bakımından en kötü durumda olan Afrika kıtasında 1981 yılında %41,6 olan yoksulluk oranı, 1987 yılında %46,6, 2001 yılında da %46,9’a yükselmiştir. Sahra altı Afrika’da yaşayan yoksulların sayısı 1987 yılında 217,2 milyon iken bu sayı 2001 yılında 313 milyona ulaşmıştır Kıtada nüfus artış hızının da yüksek olduğunu dikkate aldığımızda yoksul insanların sayısının katlanarak arttığı tahmin edilmektedir (Gedikli, 2010: 337; DPT, 2007: 8).
Dünyada aşırı yoksulluk içinde yaşayan insanların sayısı 1990 yılında 1,810 milyar iken, 2005 yılında 1,370 milyara gerilemiştir. Gelişmekte olan ülkelerdeki yoksulların
toplam nüfusa oranı 1990 yılında %45,7 iken, bu oran 2005 yılına gelindiğinde
%26,6’ya düşmüş durumdadır. Fakat bölgesel olarak baktığımızda bazı bölgeler
yoksulluğu azaltmada başarılı olurken, bazı bölgeler başarısız olmuştur. Yoksulluğun
toplam nüfusa oranının en yüksek olduğu bölge %50 ile Sahra Altı Afrika olurken,
yoksulların sayısının en fazla olduğu yer ise Güney Asya’dır. 1990–2005 döneminde Asya ve Pasifik yoksullukla mücadelede en iyi performansı sergilemiş olup, bölgede yoksulluk oranı %54,7’ den %16,8’e düşmüştür (Hussain, 2010: 352). Bölgede yoksulluk oranında ciddi bir azalma olmuştur.
MG ortalaması 618 $ iken, en zengin 10 ülkesinde kişi başı MG ortalaması 42.692 $’dır. En zengin 10 ülkedeki kişi başı MG en yoksul 10 ülkedeki kişi başı MG’in 69 katıdır. Ayrıca dünyanın en yoksul ülkesi 290 $ kişi başı MG ile Kongo Demokratik
Cumhuriyeti olurken, en zengin ülkesi ise; 58.500 $ kişi başı MG ile Norveç’dir.
Dünyanın en zengin ülkesi olan Norveç’te kişi başı MG en yoksul ülke olan Kongo Demokratik Cumhuriyetindeki kişi başı MG’in 201 katıdır. Bu da bize dünyadaki gelir dağılımının ne denli bozuk olduğunu göstermektedir. Ayrıca 2002 yılı verilerine göre dünyanın en zengin %5’i dünya gelirinin 1/3’üne, %10’u ise dünya gelirinin %50’sine
sahip olurken, dünya nüfusunun %50’nin ise dünya gelirinden aldığı pay %8,5’dir (Taş
ve Özcan, 2012: 426).
Tablo 1: Kişi Başı GSYH Bakımından Dünyanın En Zengin 10 Ülkesi
Dünyanın En Zengin 10 Ülkesi
2017 Yılı Kişi Başı GSYH $
2022Yılı Tahmini Kişi başı GSYH $ Lüksemburg 101.715 114.642 İsviçre 78.245 82.477 Norveç 73.450 79.098 Macao SAR 68.401 76.950 İzlanda 67.570 84.282 Katar 64.447 85.365 İrlanda 62.085 73.610 ABD 59.609 70.204 Avustralya 55.215 64.705 Danimarka 52.871 60.842
Kaynak: International Monetary Fund World Economic Outlock, April-2017.
Uluslararası Para Fonu 2017 yılı dünya ekonomik görünümü raporuna göre 2016 yılı
kişi başı GSYH bakımından dünyanın en zengin 10 ülkesinin ortalama kişi başı GSYH’sı 68.360 $’dır.2020 yılında bu ortalama 79.217 $ olarak tahmin edilmektedir. Kişi başı GSYH bakımından dünyanın en zengin ülkesi 101.715 $ kişi başı GSYH ile Lüksemburg’dur. Onu 78.245 $ile İsviçre ve 73.450 $ ile Norveç izlemektedir. Tablo 3’ü incelediğimizde dünyanın en yoksul 10 ülkesinin ise 2016 yılı ortalama kişi başı GSYH’sı 408 $’dır. Bu ortalamanın 2020 yılında 520 $ olacağı tahmin edilmektedir. Dünyada kişi başı GSYH bakımından ilk sırada yer alan 10 ülkenin kişi başı GSYH ortalaması sıralamanın sonunda yer alan 10 ülkenin kişi başı GSYH ortalamasının 167
katıdır. Tablolara baktığımızda ilk sırada 101.715 $ kişi başı GSYH ile Lüksemburg’u, son sırada ise 322 $ GSYH ile Malavi’yi görmekteyiz. Kişi başı GSYH bakımından dünyanın en zengin ülkesi olan Lüksemburg’da kişi başı GSYH en yoksul ülke olan Malavi’deki kişi başı GSYH’nın 315 katıdır. Bu bize dünyada gelir dağılımı bozukluğunun boyutunu göstermektedir.
Tablo 2: Satın Alma Gücü Paritesine Göre (SGP) Dünyanın Kişi Başı GSYH Bakımından En Zengin 10
Ülkesi Dünyanın En Zengin 10
Ülkesi
2017 Yılı SGP’ ne Göre
Kişi Başı GSYH $ 2022 Yılı SGP’ne Göre Kişi Başı GSYH Katar 129.112 154.293 (1) Lüksemburg 107.737 124.535 (2) Makoa SAR 98.323 115.380 (3) Singapur 90.724 109.472 (5) Brunei Darusselam 76.568 112.650 (4) İrlanda 72.529 89.183 (6) Kuveyt 71.307 81.267 (8) Norveç 70.666 82.206 (7)
Birleşik Arap Emirlikleri 68.425 77.803 (9)
İsviçre 61.014 69.357 (13)
Kaynak: International Monetary Fund World Economic Outlook (April 2017).
Tablo 2’de SGP’ne göre dünyanın kişi başı GSYH bakımından en zengin 10 ülkesi yer almaktadır. Tabloyu incelediğimizde SGP’ne göre dünyada kişi başı GSYH’nın en yüksek olduğu ülke 129.112 $ ile Katar’dır. Onu 107.737 $ ile Lüksemburg ve 98.323 $ ile Makoa SAR izlemektedir. SGP’ne göre listenin başında yer alan 10 ülkenin kişi başı GSYH ortalaması 84.640 $’dır. Tablo 4’de ise SGP’ne göre kişi başı GSYH bakımından dünyanın en yoksul 10 ülkesi yer almaktadır. SGP’ne göre listenin sonunda yer alan ülkeler; 812 $ ile Burundi, 789 $ ile Demokratik Kongo Cumhuriyeti ve 685 $
ile Orta Afrika Cumhuriyeti’dir. SGP’ne göre ise dünyanın en yoksul 10 ülkesinin kişi
başı GSYH ortalaması 1.107 $’dır. SGP’ne göre dünyanın en zengin 10 ülkesindeki kişi başı GSYH en yoksul 10 ülkesindeki kişi başı GSYH’nın 76 katıdır.
Tablo 3’de IMF 2017 yılı verilerine göre dünyanın en yoksul 10 ülkesinin yer aldığı
tablonun başında 492 $ ile Liberya yer alırken sonunda ise 322 $ ile Malawi
Tablo 3: Kişi Başı GSYH Bakımından Dünyanın En Yoksul 10 Ülkesi Dünyanın En Yoksul 10
Ülkesi
2017 Yılı Kişi Başı GSYH $
2022 Yılı Tahmini Kişi Başı GSYH $
Liberya 492 637
Gambiya 490 568
Demokratik Kongo Cum. 474 525
Nijer 409 523
Madagaskar 405 496
Orta Afrika Cumhuriyeti 400 617
Mozambik 378 545
Güney Sudan 366 356
Burundi 343 538
Malavi 322 392
Kaynak: International Monetary Fund World Economic Outlook (April-2017).
Dünyanın en yoksul 10 ülkenin kişi başı GSYH ortalamaları ise 408 $’dır. Ayrıca kişi başı GSYH bakımından dünyanın en yoksul 10 ülkesi de Afrika kıtasında bulunmaktadır. Gelişmemiş ülkelerdeki yoksulluğun nedenlerinden birisi de dünyada
zengin ülkelerle yoksul ülkeler arasındaki gelir dağılımı eşitsizliğidir (Aktan ve Vural,
2002c: 19).
Tablo 4: Satın Alma Gücü Paritesine (SGP) Göre Dünyanın Kişi Başı GSYH Bakımından En Yoksul 10
Ülkesi Dünyanın En Yoksul 10
Ülkesi
2017 Yılı SGP’ne Göre Kişi Başı GSYH $
2022 Yılı SGP’ne Göre Kişi başı GSYH (Tahmini)
$ Güney Sudan 1.555 1.584 Eritre 1.441 1.637 Gine 1.315 1.631 Mozambik 1.264 1.790 Malavi 1.178 1.476 Nijer 1.154 1.498 Liberya 879 1.170 Burundi 812 818
Demokratik Kongo Cum. 789 925
Orta Afrika Cumhuriyeti 685 897
Kaynak: International Monetary Fund World Economik Outlook, April-2017.
bakımından en yoksul 10 ülkesi yer almaktadır. Listede Güney Sudan dünya sıralamasında 181’inci sırada yer alırken Orta Afrika Cumhuriyeti 190’ıncı sırada dünyanın en yoksul ülkesi olarak yer almaktadır. Listedeki 10 ülke de Afrika kıtasında
bulunmakta olup, en yoksul 10 ülkesindeki kişi başı GSYH ortalaması 1.107 $’dır.
Dünyada 2000 yılında 36 milyon kişi açlık ve buna bağlı sebeplerden yaşamını
yitirmiştir. Bu bize göstermektedir ki günde yaklaşık 100 bin kişi açlık ve buna bağlı sebeplerden dolayı yaşamını yitirmiştir. Dünyada yaşayan 6,2 milyar insandan 826
milyonu sürekli yetersiz beslenme ve kronik açlık çekmektedir. BM verilerine göre aşırı
yoksulluk oranları gelişmekte olan bütün bölgelerde düşmüş durumdadır. Sahra Altı
Afrika’da insanların yarıdan fazlası günlük 1,25 $’dan az bir gelirle yaşamaktadır. Sahra
Altı Afrika dünyada aşırı yoksulluk içinde yaşayan insanların arttığı tek bölgedir. 1990’da 290 milyon olan aşırı yoksul insanların sayısı 2010 yılında 414 milyona yükselmiştir. Bu da dünyadaki yoksul insanların 1/3’ünü oluşturmaktadır. Dünya Bankası tahminlerine göre 2015 yılında 970 milyon insan günlük 1,25 $’ın altında
gelirle yaşayacaktır ve bunun %40’ı Sahra Afrika ve Güney Asya’da yaşamaktadır
(UNDR, 2013: 7).
Tablo 5: Dünyada Günlük 1,9 $ Altı Gelirle Yaşayan Nüfus Oranı (%)
Bölge 1990 1999 2011 2012 2015
Doğu Asya ve Pasifik 60,6 37,5 8,5 7,2 4,1
Avrupa ve Orta Asya 1,9 7,8 2,4 2,1 1,7
Latin Amerika ve Karaibler 17,8 13,9 5,9 5,6 5,6
Güney Asya 50,6 41,8 22,2 18,8 13,5
Sahra Altı Afrika 56,8 58 44,4 42,7 35,2
Gelişen Dünya 44,4 34,3 16,5 14,9 11,9
Dünya 37,1 29,1 14,1 12,7 9,6
Kaynak: Global Monitoring Report 2015/2016: 32
Tablo 5 bize dünyada günlük 1,9 $ altında bir gelirle yaşamlarını sürdürmeye çalışanların dünya nüfusuna oranını vermektedir. Dünya Bankası 2012 yılında
yoksulluk çizgisini 2011 yılı satın alma gücü paritesine (PPP) göre günlük 1,9 $ olarak
revize etmiştir. DB verilerine göre 1990 yılında dünyada yoksulluk oranı %37,1 iken bu oran giderek gerilemiş, 1999 yılında %29,1’e, 2012 yılında %12,7’ye düşmüş olup, 2015 yılında ise %9,6’ya düşmesi tahmin edilmektedir. 1990 yılında yoksulluk oranı en
yüksek bölge %60,6 ile Doğu Asya ve Pasifik olurken, bu bölge 2015 yılında %4,1 ile Avrupa ve Orta Asya bölgesi hariç en düşük bölge olmuştur. Doğu Asya ve Pasifik
bölgesi yoksulluğun en hızlı azaldığı bölgedir. Avrupa ve Orta Asya’da yoksulluk 1990
yılında %1,9 iken, 1999 yılında %7,8’e yükselmiş olup, 2015 yılında %1,7 ile tekrar 1990 seviyelerine gerilemiştir. Latin Amerika ve Karayipler’de yoksulluk oranları 1990 yılında %17,8 iken, 1999 yılında %13,9’a, 2012 yılında %5,6’ya düşmüş olup 2015 yılında da %5,6 olarak tahmin edilmektedir. Güney Asya da yoksulluğun Doğu Asya kadar olmasa da hızlı düştüğü bölgelerdendir. Bölgede yoksulluk oranı 1990 yılında %50,6 iken, 1999 yılında %41,8’e, 2011 yılında %22,2’ye, 2012 yılında %18,8’e düştüğü ve 2015 yılında da %13,5’e düşmesi beklenmektedir. Sahra Altı Afrika ise günümüzde yoksulluğun en yoğun olduğu bölge olarak hâlâ önemini korumaktadır. Bölgede yoksulluk oranı 1990 yılında %56,8 iken, 1999 yılında %58’e yükselmiştir. Düşüşe geçen yoksulluk oranı 2011 yılında %44,4 iken, 2012 yılında %42,7’ye gerilemiştir. 2015 yılında ise bu oranın %35,2 olması tahmin edilmektedir. Sahra Altı Afrika yoksulluk oranının en az düştüğü ve günümüzde yoksulluk oranın en yüksek olduğu bölgedir.
Tablo 6: Dünyada Günlük 1,9 $ Altı Gelirle Yaşayan İnsan Sayısı (Milyon)
Yıllar 1990 1999 2011 2012 2015
Doğu Asya ve Pasifik 995,5 689,4 173,1 147,2 82,6
Avrupa ve Orta Asya 8,8 36,8 11,4 10,1 4,4
Latin Amerika ve
Karaibler 78,2 71,1 35,3 33,7 29,7
Güney Asya 574,6 568 361,7 309,2 231,3
Sahra Altı Afrika 287,6 374,6 393,6 388,8 347,1
Dünya 1.958,6 1.751,5 983,3 896,7 702,1
Kaynak: Global Monitoring Report, 2015/2016:32.
Tablo 6 bize dünyada günlük 1,9 $ altında bir gelirle hayatlarını sürdürmeye çalışanların
sayısını vermektedir. 1990 yılında dünyadaki yoksulların sayısı 1.958,6 milyon iken bu sayı 1999 yılında 1.751,5 milyona, 2011 yılında 983,3 milyona, 2012 yılında 896,7 milyona düşmüştür. 2015 yılında ise dünyadaki yoksulların sayısı 702,1 milyon olarak
tahmin edilmektedir. Son 25 yılda yoksul sayısında 1.256,5 milyon azalma olmuştur.
Yoksul sayısında azalmanın en çok olduğu bölge Doğu Asya ve Pasifik bölgesidir.
yaklaşık 913 milyon azalma olmuştur. Güney Asya’da yoksul sayısı aynı dönemde
574,6 milyondan 231,3 milyona düşerek yaklaşık 343 milyon azalmıştır. Bu iki bölgede
yoksulluğun azalmasında bölgenin nüfus bakımından kalabalık iki büyük ülkesi olan, Doğu Asya bölgesinde Çin ve Güney Asya bölgesinde ise Hindistan’ın 1990’lı yıllardan
itibaren yüksek büyüme hızına sahip olmasının etkisi büyüktür. Yüksek büyüme hızı
bölgede yoksulluğun azalmasında etkili olmuştur. Sahra Altı Afrika hariç diğer
bölgelerde de yoksul sayısında azalma olmuştur. Sahra Altı Afrika’da yoksul sayısı 1990 yılında 287,6 milyon iken 1999 yılında 374,6 milyona, 2011 yılında ise 393,6
milyona yükselerek yüzde olarak azalsa da nüfus olarak artış göstermiştir. Bunda
bölgedeki hızlı nüfus artışının da payı olmuştur. 2012 yılında ise yoksul sayısında çok az bir azalma görülmüş olup, 2015 yılında ise yoksul insanların sayısı 347,1 milyon olarak tahmin edilmektedir. Son 25 yılda bölgedeki yoksul sayısı 59,5 milyon artmıştır. Dünyadaki yoksulların yaklaşık yarısı Sahra Altı Afrika’da, 1/3’ü de Güney Asya’da yaşamaktadır. İki bölgede yaşayan yoksulların dünyadaki yoksullara oranı ise %82’dir. Yoksulluğun en yoğun olduğu ülkeler ise denize kıyısı olmayan Sahra Altı Afrika bölgesindeki ülkelerdir (Emin, 2016: 5).
Yoksulluk dünyada az gelişmiş ülkelerde daha çok olmakla beraber gelişmiş ülkelerde
de görülmektedir. Örneğin AB ve ABD’de göreli yoksulluk görülmektedir. AB’de 72
milyon kişi yoksulluk riski altında yaşamaktadır. ABD’de ise 2008 yılı verilerine göre
37 milyon yoksul bulunmaktadır. Yoksulluk oranı ise %12,6 dır. ABD’de yoksulluk
oranı beyazlarda %10,3 olup, siyahilerde ise %24,2’dir. Resmi açıklamalarda her ne
kadar 37 milyon yoksul gösterilse de yoksulların sayısının 50 milyon ve yoksulluk
oranının da %17 olduğu belirtilmektedir (Dye, 2011: 91; Gündoğan, 2008: 45). BM 2014 yılı MDG (Millennium Development Goals Report)’a göre 2013 yılında dünya nüfusunun 1/8’ini teşkil eden 842 milyon insan kronik açlıkla karşı karşıya olup bunun 827 milyonu gelişen bölgelerdedir (UN, 2014: 12). 2000 yılından itibaren gelişmekte olan ülkelerde yoksulluk oranlarında azalma meydana gelirken, gelişmiş ülkelerde bu oranda artış görülmektedir (Emin, 2016: 5). OECD ülkelerinde medyan gelirin
%50’sine göre yoksulluk oranı 1980’lerde %9,4 iken bu oran 1990’ların ortalarında
%10’a, 2000 yılında ise %10,6’ya yükselmiştir (DPT, 2007: 16). OECD ülkelerinde mutlak yoksulluk oranında ise azalma görülmektedir. OECD ülkelerinde 1980’li yıllarda mutlak yoksulluk oranında %30, 1990-2000 arasında da %25 oranında düşüş
yaşanmıştır (Förster ve d’Ercole, 2005: 20).