Türk Kıyı, Liman ve Karasularında Ticaret

1923 yılında Lozan Antlaşması uyarınca yapılan bildiri üzerine kabotaj hakkı sadece Türk vatandaşlarına tanınmıştır. Türkiye Sahillerinde Nakliyatı Bahriye (Kabotaj) ve Limanlarla Kara Suları Dâhilinde İcrayı Sanat ve Ticaret Hakkında Kanun ile ilk defa Türk karasularıyla limanlarda ulaşım ve ticaret hususları ile ilgili kıstaslar düzenlenmiştir.

815 sayılı Kanun’un 1. mad. uyarınca, Türkiye sahillerinde bir noktadan diğer noktaya yük, yolcu taşıma işleriyle kılavuzluk ve diğer tüm liman hizmetlerinin sadece Türk bayrağı taşıyan gemiler aracılığıyla yapabileceği hükme bağlanmıştır.93

815 sayılı Kanun’un 1. maddenin 2. fıkrasına göre, yabancı bayraklı gemiler, Türk limanlarından yabancı limanlara ya da yabancı limanlardan Türk limanlarına yolcu ve yük ve yolcu taşıyabileceği düzenlenmiştir. Çelikel ve Gelgel’in görüşüne göre yabancı gemiler yabancı limanlarla Türk limanları arasında yük ve yolcu taşıdıkları için bu nedenle Türk limanlarına uğrarlar. Fakat yabancı gemiler Türk

91 _{DOĞAN, Yabancılar H., s. 289.}

92 _{CİN, Mustafa, Yabancıların Türkiye’de Çalışma Özgürlüğü ve Sınırı, Yayınlanmamış Doktora Tezi,}

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Danışman: Cemal ŞANLI, İstanbul, 2004, s. 149.

23

Limanlarına uğradıklarında yük ve yolcu taşıyamazlar ancak yabancı limanlardan yükledikleri malları ilgili Türk limanlarına indirebilirler.94

815 sayılı Kanun’un 2. maddeye göre, nehirlerde, göllerde, Marmara havzasında, Boğazlarımızda, tümüyle kara sularımızda, kara sularımıza dahil olan körfezlerimizde, liman, koy gibi yerlerde, vapur, römorkör, motorbot, mavna, sandal, kayık, yelkenli gibi çeşitli deniz vasıtalarıyla yük ile yolcu taşıma şeklinde ticaret yapabilme hakkı sadece Türk vatandaşlarına tanınmıştır. Fakat yabancıların bu maddede anılan işler haricinde çalışmaları muhtemeldir.95

Bir geminin hangi şartlar altında Türk bayrağı çekebileceğine ilişkin kıstaslar, Türk Ticaret Kanunu’nun 940. maddede düzenlenmiştir. TTK’ nin 940. maddesi 1. fıkrası uyarınca, “her Türk gemisi Türk bayrağı çekme hakkına sahiptir.” Türk gemisi sayabilmek için o geminin, maliki gerçek ya da tüzel kişi ya da donatma iştiraki olmasına ilişkin fark tayin etmektedir. TTK’ nin 940. maddesi uyarınca Türk gemisi sayılabilmesi için o geminin malikinin;

- Gemi maliki gerçek kişiyse, Türk vatandaşı olmalıdır.

Geminin mülkiyeti birden çok kişiye ait ise, anılan mülkiyetin paylı mülkiyet olması durumunda payların çoğunluğuna sahip kişinin; elbirliği halinde mülkiyetteyse maliklerin çoğunluğuna sahip kişinin Türk vatandaşı olması koşuluna bağlanmıştır.

Geminin malikinin tüzel kişi olması halinde, söz konusu tüzel kişiliğe sahip olan kuruluşun kurum, dernek ve vakıflara ait olan gemiler, yönetim organını oluşturan kişilerin çoğunluğunun Türk vatandaşı olması gerekir.

- Geminin maliki Türk ticaret şirketiyse, şirkette yönetmeye yetkilendirilmiş olanlarının çoğunluğundaki kişinin Türk vatandaşı olmalarıyla birlikte şirketin sözleşmesi uyarınca oy çokluğunun Türk vatandaşı olan ortaklarında olması gereklidir. Buna ek olarak anonim şirketlerle sermayesi paylara bölünen komandit şirketlerin ve payların çoğunluğu nama yazılı şekilde ve payların yabancı kişiye devrediminin şirketin yönetim kurulunca izin verilmesi aranır.

Geminin malikinin donatma iştirakine aidiyeti durumunda, ticaret siciline tescil edilmesi gerekir. Ticaret siciline tescili yapılmış donatma iştirakinin

94 _{ÇELİKEL, GELGEL, s. 222-230.} 95 _{TEKİNALP, Yabancılar H. , s. 131.}

24

payının yarıdan çoğu Türk vatandaşına aidiyeti ile iştiraki yönetmek için yetkilendirilmiş pay sahibinin donatanların çoğunluğundakilerin Türk vatandaşı bulunması koşulu aranır.

TTK’ nin 941. maddesi 1. fıkrası uyarınca, Türk gemisinin kendisine aidiyeti durumunda Türk bayrağı çekme hakkını kaybedecek kişiler için asgari bir yıl süre ile kendi adına işletmek amacıyla bırakma halinde geminin malikinin isteğiyle bırakma süresi içerisinde Ulaştırma Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığınca o ülkedeki yasalar da buna olanak veriyorsa bırakma süresinde gemiye yabancı bayrak çekilebilmesi muhtemeldir. TTK 941/2 ‘ye göre Türk gemisi niteliği bulunmayan yabancı gemiye Türk bayrağı çekeceklere asgari bir yıl süre ile kendi adına işletmek amacıyla bırakılırsa, malikin rızasının alınıp mevzuatımızın kaptan ile gemi zabitlerine ilişkin maddelerine uyulması ile yabancı yasada buna mani bir madde bulunmaması koşuluyla, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı tarafından gemiye Türk bayrağı çekmesine müsaade verilebilmektedir. Fakat Bakanlıktan müsaade alan birey, iki yıl arayla, izin için gereken koşulların var olduğunu ve barındırdığını ispatlama ile mükelleftir. Anılan fıkradaki koşulların tümünün sağlanması durumunda Türk bayrağı çekmek için izin alan yabancı gemi, Türk kıyıları ile limanları için Türk gemilerine tanınmış olan kabotaj hakkı benzer süreyle tanınıp yabancı gemi, anılan izin süresinde Türk gemisi sayılıp Türk gemisi gibi muamele görecektir.96

815 sayılı Kanunun 3. maddesi uyarınca Türk kara suları içerisinde balıklar, istiridyeler, midyeler, süngerler, inciler, mercanlar ve sedeflerin benzeri su ürünleri avlanmasıyla kum, çakıl benzeri cisimlerin çıkartılması sadece Türk vatandaşlarına tanınmaktadır. Anılan maddede sayılmış işlerin, TTK uyarınca kurulmuş olan tüzel kişiliğe sahip şirketlerce yapılması muhtemeldir. Fakat şirket ortakları yabancı uyruklu bulunması durumunda izin başvurusu yasanın genel hükümleri kapsamında değerlendirilir.97

815 sayılı Kanun’un 3. maddeye göre, petrol arama ve üretme faaliyetleriyle ilgili istisna hüküm olarak 2013 senesinde Türk Petrol Yasasına petrol hakkına sahip yabancıların, Türk karasularındaki petrol aramayla üretme faaliyeti yapabilecekleri hükmü getirilmiştir. Anılan madde uyarınca, Türk kara suları sınırında

96 _{KUTLU, s. 157.}

25

ortaya çıkan gemi ile deniz vasıtası kazalarında kaza sonrası yıkıntı kaldırması ile kurtarım işlemlerinin sadece Türk vatandaşlarınca icra edilebileceği hüküm altına alınmıştır. Sözü edilen Kanunun 4. maddeye göre, iktidar tarafından geçici şekilde herhangi bir hak talebi olmamak koşuluyla yabancı kurtarma gemilerinin petrol aramayla beraber üretme faaliyetinde yararlanılan deniz vasıtalarının çalışması ya da Türk kurtarma gemisinde yabancı uyruklu uzmanların, kaptan ile tayfanın çalışmasına izin verilebilmesi düzenlenmiştir.98

1.3.1.3. Deniz Turizmi Tesisleri ve Deniz Turizmi Araçları Yatırım ve