Sosyal Bilgi ĠĢleme Modeli Kapsamında ĠfĢa Etme

YaĢanan büyük skandalların ardından akademisyen ve araĢtırmacıların ĠfĢa etme eylemine yönelik çalıĢmaları artsa da bu çalıĢmaların çoğunlukla olay çözümlemeleri üzerinden yürütüldüğü gözlemlenmektedir. 2003 yılında Gundlach, Douglas ve Martinko yaptıkları çalıĢmada fĢa etme eylemini açıklayabilmenin sadece adalet, güç ve prososyal davranıĢlar ile mümkün olmayacağını belirtmiĢler ve bu kavramlara ek olarak bireylerin bilgiyi nasıl ele aldıklarını ve bilgiyi nasıl iĢlediklerini ifĢa etme karar alma süreci kapsamında incelemiĢlerdir.

Gundlach ve arkadaĢları bahsedilen güç, adalet ve prososyal davranıĢ temellerine bireylerin niteliklerini ve duygularını da ekleyerek bir model

72 oluĢturmuĢlardır. Bu modelde, potansiyel ifĢacıların algıladıkları görev ihlalleri karĢısında sorumluluk duyguları çerçevesinde nasıl açıklamalarda bulunup, karar aldıkları incelenmektedir. ĠfĢacıların aldıkları kararlar fayda-zarar analizine tabi tutulmakta ve görev ihlali yapan kiĢilerin çeĢitli taktikler belirleyerek açığa çıkarma iĢlemini yapacak kiĢiyi manipüle etme çabaları da açıklanmaya çalıĢılmaktadır (Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003: s.107).

Modelin temel aldığı önemli kavramlardan birisi olan güç, görevi kötüye kullanan kiĢiler ile görev ihlalini gözlemleyen kiĢiler (ifĢacılar) arasındaki iliĢkiyi anlamlandırmaktadır. Güç teorisine göre, iki kiĢi arasında meydana gelen uyuĢmazlık nedeniyle bireyler birbirlerinin davranıĢlarını etkileyebilmek adına güçlerini kullanmaktadır. Burada kullanılan güç, fiziki anlamda güçlü olmak değildir. Güç, ĠfĢa etme süreci göz önüne alındığında, görev ihlali yapan kiĢinin iĢ yerindeki gücünü kullanarak görev ihlalini açığa çıkarmayı düĢünen kiĢi üzerinde çeĢitli tatktikler uygulayarak etki yaratması anlamında kullanılmaktadır (Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003: s.108).

Süreci açıklamaya yarayan kavramlardan bir diğeri de adalet kavramıdır.

Adalet teorisine göre bireyler kurum içerisinde meydana gelen kötü durumlarda adaletli olunması gerektiğini düĢünerek hareket etmektedir. ĠfĢa etme eylemi süreci içerisinde de bireyler meydana gelen görev ihlalinin etkilerinin veya sonuçlarının adaletsiz olduğunu düĢünerek harekete geçmeye karar vermektedir (Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003: s.108).

Son olarak prososyal davranıĢ yaklaĢımı da ifĢa etme karar sürecini etkilemektedir. Bir önceki kısımda açıklandığı gibi herkesin yararına olacak Ģekilde prososyal bir davranıĢ gerçekleĢtiren ifĢacılar, olayın ciddiliğine ve fayda-zarar analizine dayalı olarak hareket etmektedirler (Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003:

s.108).

Modelin temel aldığı güç, adalet ve prososyal davranıĢ yaklaĢımlarının üzerine eklenen bireylerin niteliği ve duygular modelin son halinin ortaya çıkmasını sağlamıĢtır. ġekil 8‘de Gundlach ve arkadaĢlarının (2003: s.110) oluĢturduğu model görülmektedir.

73

Nitelikler -Ġç/DıĢ -Ġstikrarlı/Ġstikrarsız -Kontrol Edilebilir/Kontrol

Edilemez -Kasıtlı/Kasıtlı Olmayan

Güç Dengesi

Sorumluluk Hakkındaki Kararlar

Görev Ġhlalinin Ortaya ÇıkıĢı

Görev Ġhlali Yapan KiĢinin

Güvenilirliği İfşa etme

Kararı -Açığa Çıkarma

-Açığa Çıkarmama Savunma İhlali Yapan Kişinin

Uyguladığı Taktikler -Savunmacı

-Saldırgan

ĠfĢa etme Hakkında Fayda/Zarar Analizi

Duygular -Öfke -Küskünlük

-Korku

ġekil 8: Sosyal Bilgi ĠĢleme Modeli Kapsamında ĠfĢa Etme

Kaynak: Gundlach, M. J., Douglas, S. C., & Martinko, M. J. (2003). The decision to blow the whistle: A social information processing framework. Academy of management Review, 28(1), 107-123.

74 Sosyal Bilgi ĠĢleme perspektifi sayesinde bireylerin gözlemledikleri olayları nasıl yorumladıklarını ve yeri geldiğinde nasıl motive olduklarını açıklama imkanı bulunabilmektedir. Modelin açıklanması üç bölümden oluĢmaktadır:

-İçsel Faktörler

-Kişiler Arası Faktörler -Moderatör Faktörler.

İçsel Faktörler; nitelikler, sorumluluk, duygular ve fayda/zarar analizinden oluĢmaktadır. YaĢanan görev ihlallerinin organizasyon bünyesinde gerçekleĢmesi nedeniyle görev ihlallerinden organizasyonun sorumlu olduğuna yönelik varsayımlar bulunmaktadır. Ancak gözlemci konumdaki çalıĢanların yaĢanan görev ihlallerinden direkt olarak kimi sorumlu tuttukları ile ilgili bir iliĢki kurulmamıĢtır. Bu modelde bu iliĢkinin tespit edilebilmesi amacıyla içsel faktörlerden faydalanılmıĢ ve ifĢacıların hangi gerekçelerle diğer çalıĢan ya da çalıĢanları görev ihlallerinden sorumlu tuttukları analiz edilmiĢtir.

Gundlach ve arkadaĢlarına göre, gözlemci konumdaki çalıĢanlar organizasyon içerisinde yaĢanan görev ihlallerinden sorumlu tuttukları kiĢileri belirlerken dört farklı nitelik üzerinde durmaktadır. Eğer görev ihlali yapan kiĢiler bir takım ya da grup halinde davranıyorsa bu içsel bir niteliktir (internal causes) ve aynı zamanda bu durum mevcut kiĢilere hareket özgürlüğü sağlamaktadır (controllable causes).

Nedensellik ve kontrol değiĢkenlerinin yanı sıra gerçekleĢtirilen eylemin istikrarlı olup olmaması da bir diğer niteliktir. GerçekleĢen görev ihlali bireyin, kiĢilerin, takımların ya da grupların istikrarlı davranıĢları sonucunda ortaya çıkıyorsa yani hata olarak değerlendirilemeyecek derecede tekrarlanan bir davranıĢ ise çalıĢanlar bu hareketlerinden gözlemci tarafından sorumlu tutulmaktadır. Son olarak görev ihlalinde bulunan kiĢilerin bu eylemi kasıtlı olarak yapıp yapmadıkları bir diğer niteliği oluĢturmaktadır. Eğer bireyler bu eylemleri kasıtlı olarak yapıyorlarsa gözlemci çalıĢanlar açısından mevcut eyleme yönelik duygusal tepkilerin (öfke, küskünlük vb.) yoğunluğu artmaktadır.

Ġçsel faktör kapsamında değerlendirilen bir diğer konu ise fayda/zarar analizidir. Bireylerin bazı durumlarda açığa çıkarma eylemini gerçekleĢtirip bazı durumlarda bu eylemi gerçekleĢtirmekten kaçınmalarının sebebi iĢlerine veya kariyerlerini kaybetme korkusundan kaynaklanmaktadır. Bireyler gözlemledikleri

75 görev ihlallerinin sonuçlarını fayda ve zarar sınıflandırmasına tabi tutmaktadırlar.

Eğer ifĢa etme eyleminin yarattığı ekonomik ve psikolojik zararlar (iĢten çıkarılma, misilleme, dıĢlanma vb.) eylemin sonucunda ortaya çıkacak faydadan (iĢ yeri ve toplum güvenliği, etik davranıĢ ilkeleri, adalet vb.) daha az ise yani fayda/zarar analizi sonucunda fayda daha ağır basıyor ise; bireyler açığa çıkarma eylemini gerçekleĢtirmeye daha çok gönüllü olmaktadır (Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003: s.112).

Tüm bu niteliklerin analizi sonucunda Ģu yargıya ulaĢılmaktadır. Gözlemciler içsel, istikrarlı, kontrol edilebilen ve kasıtlı görev ihlallerine karĢı ifĢa etme eylemini gerçekleĢtirme niyetlerini arttırmaktadır (Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003:

s.111-112).

Kişiler Arası Faktörler, içsel faktörlerin göz ardı ettiği bireyler arası iliĢkilerin açıklanması ile ortaya çıkmaktadır. KiĢiler arası faktörleri oluĢturan yapıda görev ihlalini gerçekleĢtiren kiĢilerin, gözlemci çalıĢanların ifĢa etme kararlarını manipüle edebilmek amacıyla kurdukları baskı, bireyler üzerindeki etkileri ve uyguladıkları taktikler yer almaktadır (Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003: s.112-113).

Görev ihlalini gerçekleĢtiren kiĢiler, ifĢacıları baskı altına alabilmek için savunmacı veya saldırgan etkileme stratejileri benimsemektedir. Bahsedildiği üzere sosyal faktörler kiĢilerin karar alma mekanizmalarını etkilemektedir. Dahası bireyler sosyal etkileĢim yoluyla diğerlerinin davranıĢlarını da değiĢtirmeye çalıĢmaktadır.

ĠfĢacılar gözlemledikleri ihlalin ve sonuçlarının ortadan kaldırılmasını istemektedir.

Bu istek karĢısında görev ihlalini gerçekleĢtiren kiĢiler eğer ifĢacılara boyun eğerse sorun yoktur. Fakat boyun eğmez ise ifĢacıları etkilemek amacıyla taktikler ve stratejiler geliĢtirirler (Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003: s.113).

Bu taktiklerin ilki ‗Savunmacı Etkileme Yönetimi‘dir. Bu yöntemde görev ihlali yapan bireyler üzerlerindeki sorumluluğu atmak için sık sık mazeret veya bahane üretmekte ve kendisini ispatlamaya çalıĢmaktadır. Görev ihlali yapan kiĢiler ürettikleri mazeretler, bahaneler ve ortaya koydukları ispatlar ile gerçekleĢen görev ihlalinin içsel faktörlere bağlı olmasına rağmen, kontrol edilemeyen sebeplerle gerçekleĢtiğini öne sürerek sorumluluktan kaçmaktadır. Kısaca bu yöntemin özünde görev ihlali yapan kiĢilerin özür dileyerek, af dileyerek, kendini ispatlamaya

76 çalıĢarak ifĢacıların kararlarını değiĢtirme çabası yatmaktadır (Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003: s.113-114).

Diğer taktik ise ‗Saldırgan Etkileme Yönetimi‘dir. Akademik literatüre göre görev ihlali yapan kiĢiler genellikle tehdit ve misilleme yöntemlerini kullanarak saldırgan bir Ģekilde ifĢacılara gözdağı vermekte ve ifĢacıların kararlarını değiĢtirmeye çalıĢmaktadır. Ayrıca dıĢ ifĢa etme niyetine yönelik olarak görev ihlali yapan kiĢilerin saldırgan Ģekilde misilleme yaptığı tespit edilmiĢtir (Near, Baucus ve Miceli, 1993; Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003: s.114). Tehdit ve misillemelerin temel amacı ifĢacıların kar/zarar analizlerini etkileyerek, kararlarını değiĢtirme üzerinedir. ĠfĢacıların korkutularak, ifĢa etme eyleminden karlı çıkamayacağının düĢünülmesi istenmektedir. Fakat ifĢacılar gelen tehditlere ve misillemelere boyun eğmek yerine kızgın bir hale bürünebilmekte ve ifĢa etme eylemini daha ciddi bir Ģekilde yerine getirebilmektedir (Near ve Jansen, 1983; Near ve Miceli, 1995; Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003: s.114).

Modelin son kısmında ise aracı değiĢkenler yer almaktadır. Bu değiĢkenler görev ihlali yapan kiĢinin güvenilirliği ve güç dengesidir. Görev ihlali yapan kiĢinin güvenilirliği ne kadar fazla ise kendisini ispatlama veya affedilme oranı yüksek olacaktır. Dolayısıyla gözlemci çalıĢan ifĢa etme eylemini yapmaktan vazgeçebilmektedir. Güç dengesi ise çalıĢanlar arasındaki hiyerarĢiyi temsil etmektedir. Üst konumda bulunan ve kurum içerisinde daha nüfuzlu birisinin ifĢa edilmesi Ģüphesiz daha zor olacaktır. Aynı Ģekilde ifĢa eylemi gerçekleĢse bile güçlü olan taraf diğer tarafı korkutacak ve eylemin sona erdirilmesine çalıĢacaktır (Gundlach, Douglas ve Martinko, 2003: s.115).

Tüm bu bahsedilen faktörlerin ve aracı değiĢkenlerin de etkisinin hesaplanmasıyla birlikte görev ihlalini gözlemleyen çalıĢan (ifĢacı), iç muhakemesini yapacak ve ifĢa etme eylemini gerçekleĢtirip gerçekleĢtirmeyeceğine karar verecektir.