Sosyal Çevre Kötü ArkadaĢ

Kur‟an‟a göre insanları günah iĢlemeye kanalize eden unsurlardan sosyal çevre konusunu açıklamadan önce kiĢinin sosyal çevresiyle iliĢkileri üzerinde kısaca durmakta fayda olduğunu görüyoruz. Bir insanın davranıĢları sadece içgüdülerle bağlı olarak meydana gelmemekte, bu hususta sosyal çevre ve kültürel ortam gibi pek çok unsur da etkisini göstermektedir.

KiĢinin içinde yetiĢtiği çevrenin ve aldığı eğitimin, onun kiĢiliğinde belirli özelliklerin meydana gelmesini sağlayacak Ģekilde etkilediği de bir gerçektir.326

Aile, çocuğa ilk eğitimin verildiği yerdir.327

Gazalî ve Ġbni Haldun‟a göre çocuk temiz bir cevher olarak doğar anne-baba onu iyi veya kötü olarak yetiĢtirir.328 Dolayısıyla aile,

322 _{Gölcük, a.g.e. , s. 101.} 323

Bakara, 2/25, 62, 82, 277; Âl-i Ġmran, 3/57; Nisa, 4/57, 122, 124, 173; Maide, 5/9, 69, 93; Araf, 7/42; Yunus,10/4, 9; Hud, 11/23; Rad, 13/29; Ġbrahim, 14/23; Kehf, 18/2, 88; Meryem, 19/96; Taha, 20/75, 82, 112; Enbiya, 21/94; Hac, 22/14, 23, 50, 56; Nur, 24/55; Furkan, 25/70, 71; ġuara, 26/227; Kasas, 28/67; Tin, 95/6; Asr, 103/3.

324 _{Erginli… (Kurul), a.g.e. , s. 188.} 325

Kırca, a.g.e. , s. 198.

326 _{Hökelekli, a.g.e. , s. 251.}

327 _{ġiĢman, Mehmet, Eğitim Bilimine GiriĢ, Pegem Yay. , Ankara, 2014, 12. Baskı, s. 82.} 328 _{Kır, Ġbrahim, Eğitim Bilimine GiriĢ, Ġdeal Kültür ve Yay. , Ġstanbul, 2011, s. 150.}

kiĢide dinî duygu ve tecrübelerin uyanmasında, dinî inancın Ģekillenmesinde de dinî alıĢkanlık ve uygulamaların kazanılmasında da baĢta gelen kültürel faktördür. Bireyin henüz çocukluk sürecinde sorduğu dinî sorulara ana – baba tarafından verilen doyurucu cevaplar, onun dinî uyanıĢına yardımcı olur. Ana – baba, sorumluluğunun bilincinde kiĢiler olarak dinî esasları dikkatle yaĢayıp bunları çocuğa aktarmada da dikkat ve ilgi gösterirlerse, çocuk rahatlıkla dinî âleme katılabilir.329

Ailenin çocuğun dinî geliĢimindeki bu önemli etkisi Ģu sebeplere bağlanabilir:

1- Aile dinî davranıĢların ve dinî iliĢkilerin modelidir. Dinî değerler ailede temsil edilen Ģekliyle çocuğun dünyasına girer. Yakınların dinî davranıĢları ve kullandıkları dinî deyimler, ifadeler, onları doğrudan doğruya sembolize eden deruni bir yaĢantı içinde yer almıĢtır. Bu bakımdan ailedeki dinî boyut bireyi derin bir Ģekilde etkiler.

2- Aile sevgi ve Ģefkat, rahatlık ve otoritenin kaynağıdır; içinde teneffüs ettiği dinî âlemle birlikte bu yaĢantının devamını kendi kendine arzu ve talep etmektedir. Yani aile dinî değerlerin Ģuurlu ve istekli koruyucusudur; bunların muhafazasını kendi yapısal düzeninin korunması olarak görmekte ve bunu istemektedir.

3- Dua ve ibadetler ailede çocukla birlikte yapılır. Dinî tutumlar ailede birlikte yapılmıĢ olmakla değer kazanır. Aynı zamanda kutsal gün ve gecelerin, dinî bayramların bütün aile üyelerince ortak olarak kutlanması ve yaĢanması, aileye özel bir bağlılık kazandırır. Bu bağ, birçok yetiĢkinde, çocukluk hatıralarının silinmez izler bırakmasına yol açar ve kiĢiyi ailenin temsil ettiği dinî inanca tabi olmaya ve onu korumaya sevk eder.

Aile ile din arasındaki bu ortak bağlar içerisinde çocuğun tabiî dinî eğilimi rahatlıkla açığa çıkmaya imkân bulur. Aile çocuğa, dini ile beraber, onun arzu ve özlemlerinin bir bütün olarak gerçekleĢtiği, tatmine ulaĢtığı bir ortam sunmalıdır. Aksi takdirde çocuk ailesine güvenmez. Ailesine güvenip inanmayan, tehlikeli Ģekilde yıkılmıĢ bir çocuk ise ailesinin dinî dünyasına da inanmayan bir kiĢi haline gelir.330 Böyle birinin ise her an için günah iĢlemeye hazır olduğunu söyleyebiliriz.

Diğer bir yönden ise “toplumun sosyal iliĢkiler ve sosyal teĢkilatlar ağı olduğu düĢünülürse, fertlerin içinde yaĢadığı toplumda, o toplumu oluĢturan bireylerle hem sosyalleĢme hem de sosyalleĢtirme açısından doğrudan ya da dolaylı bir iliĢki içinde olduğunu söylenebilir. ArkadaĢlık olgusu da bu iliĢkinin özgün bir parçasıdır. Çünkü

329 _{Hökelekli, a.g.e. , s. 258.} 330 _{Hökelekli, a.g.e. , s. 258-259.}

insan bireyselliğinin yanında sosyal bir varlıktır ve çevresiyle çeĢitli Ģekillerde iletiĢime ve etkileĢime girmek durumundadır. Ancak Ģu hususu da ilave etmek gerekir ki her toplumda iyi bir sosyalleĢme süreci yaĢayamamıĢ kiĢiler ve bunların oluĢturduğu çeĢitli arkadaĢ grupları vardır. Bu arkadaĢ grupları, mensuplarından bir takım olumsuz fiilleri ve anormal bazı davranıĢları yapmasını talep edebilirler. Esasen yüz yüze iliĢkilerin hâkim olduğu bu arkadaĢ grupları tamamen veya kısmen olumlu bir sosyalleĢme süreci yaĢayamamıĢ bireylerden meydana gelmiĢ olabilir. Sonra ferdin yüzlerce arkadaĢı içinde samimi iliĢkiler kurduğu birkaç tanesi potansiyel suçlu veya antisosyal kiĢilikleriyle suça meyyal Ģahıslar ise onlardan her zaman için günah veya suç olarak değerlendirilen fiillerin tezahür etmesi mümkündür. Ayrıca bu günahkâr ve suçlu kiĢiler az veya çok yakın çevrelerini günah iĢleme hususunda etkileyebilmektedir. Bir baĢka söylemle, arkadaĢların birbirlerinin çeĢitli tutum ve davranıĢlarından karĢılıklı olarak etkilenmesi iki Ģekilde meydana gelmektedir. Buna göre günahkâr kiĢiler bir yandan arkadaĢlarından etkilenirken bir yandan da onları etkilemektedir. ġu halde ya günahkâr kiĢiler iyi arkadaĢlarının tesirinde kalarak davranıĢlarını ıslah ederler veya arkadaĢlarını da etkileyerek onları günah iĢlemeye sevk ederler.”331

Ġnsanı günah iĢlemeye sevk eden etkenlerden ġeytan konusunu incelerken, vesvesenin hem ġeytan‟dan hem de insanlardan gelebileceğine değinmiĢtik. Nitekim Kur‟an‟da kullanılıĢı itibariyle „Ģeytan‟ kavramı bir yandan gerçek anlamıyla cin Ģeytanını ifade ederken, öte yandan mecazî olarak da insan Ģeytanı anlamına gelmektedir. Bununla ilintili olarak Ģu ayet gayet ilgi çekicidir: “Böylece biz, her peygambere insan ve cin şeytanlarını düşman kıldık. Onlar bunları aldatmak için

birbirlerine yaldızlı sözler fısıldarlar.”332

Bu ayetteki „insan ve cin Ģeytanları‟ ifadesini Ġbn Abbas „insan ve cin türünden azgın ve sapkın olanlar‟ diye açıklar ve görüĢlerini Ģöyle devam ettirir: “Hem cinlerden hem de insanlardan Ģeytanlar vardır. Mümin bir kimse, cin Ģeytanını tesirsiz bıraktığında bu Ģeytan, insanlardan sapmıĢ ve azmıĢ olanlara baĢvurur. Bunlar ise insan Ģeytanlarıdır. Böylece cin Ģeytanı, o mümini yoldan çıkarsın diye insan Ģeytanını o kiĢi üzerine salar.333

“Bu konuya açıklık getirebilecek bir baĢka ayette de “(münafıklar) müminlerle karşılaştıkları vakit (biz de) iman ettik” derler. Şeytanlarıyla (kendilerini azdıran ve

331

Yapıcı, a.g.e. , s. 43-44.

332 _{En‟am, 6/112.}

333 _{Râzî, Fahruddîn, Tefsîr-i Kebîr (Mefâtîhu‟l – Gayb), Trc. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık}

günaha sürükleyen dostlarıyla) baş başa kaldıklarında ise „Biz sizinle beraberiz. Biz

onlarla (müminlerle) sadece alay ediyoruz‟ derler.”334

Görüldüğü üzere bu ayette insanları çeĢitli Ģekillerde günah iĢlemeye sevk eden kiĢilerin olduğundan bahsedilmektedir.”335

Sosyal çevrenin, kültürel alıĢkanlıkların ve bu arada çevresindeki fertlere olumsuz bir model teĢkil eden kiĢilerin insanları etkileyerek günaha ve inkâra yönlendirdiği hususunda Kur‟an‟da anlatılan Ģu kıssa oldukça dikkat çekicidir. Kıssaya göre Hz. Musa (a.s.) kendisine bir takım hükümler vahyedilmek üzere kırk geceliğine Tur dağına çağrılır.336 O da kavminin baĢına kardeĢi Harun‟u vekil bırakarak337 çağrıldığı yere gider. Ancak Allah orada Hz. Musa‟ya “kavmini imtihan ettiğini ve Sâmirî‟nin onları yoldan çıkardığını”338

bildirir. Bu haberi alan Hz. Musa (a.s.) üzgün fakat öfkeli bir Ģekilde Ġsrail Oğullarının yanına döner ve onların altından bir buzağıya taptıklarını görür. Onlara niçin böyle bir fiili iĢlediklerini ve Allah‟ın vaadini ne çabuk unuttuklarını sorar.339

Onlar da bu yaptıkları fiilin Sâmirî‟nin telkinleri sonucu meydana geldiğini söylerler.340

Bu kıssa bize bir kiĢi (Sâmirî) nin bir topluluğu (Ġsrailoğullarını) etkileyerek günaha sürüklediğini göstermektedir.341

ġu halde bir insanın günah iĢlemesinde içinde bulunduğu sosyo-kültürel çevrenin de belirli bir katkısı mevcuttur.342

ĠĢte Kur‟an kendi terminolojisi içinde insanları günah iĢlemeye yönlendiren söz konusu kiĢilere “insan Ģeytanı” adını vermektedir. Buna göre Kur‟an‟da “Ģeytan” olarak tanımlanan bu insanların “kötü arkadaĢlar” ya da olumsuz sosyal çevre olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü kötü arkadaĢ grupları kendilerine yakın olan veya kendi bünyesinde bulunan kiĢileri günah ya da kötü fiilleri yapma hususunda Ģu veya bu Ģekilde etkileyebilmektedir.343 334 _{Bakara, 2/14.} 335 Yapıcı, a.g.e. , s. 41-42. 336 _{Bakara, 2/51.} 337 _{A‟raf, 7/142.} 338 _{Tâhâ, 20/85.} 339 Bakara, 2/54; A‟raf, 7/150; Tâhâ, 20/86. 340 _{Tâhâ, 20/87-88.}

341 _{Ayrıca bu kıssada insanı günah iĢlemeye sevk eden faktörlerden “kültürel alıĢkanlıklara” da temas}

edilmektedir. Çünkü Ġsrailoğulları Hz. Musa‟nın tebliğini kabul etmeden önce politeizm ve putperestlik inançlarına sahiptiler. Mevdûdî‟nin verdiği bilgiye göre o dönemde Mısır ve çevresinde buzağıya tapmak çok yaygındı. Bkz. Mevdûdî, Ebu‟l Al‟â, Tefhimu‟l-Kur‟an, Trc. Muhammed Han Kayani, Yusuf Karaca, Nazife ġiĢman, Ġsmail Bosnalı, Ali Ünal, Hamdi AktaĢ, Ġnsan Yay. , Ġstanbul, 1996, c. I, s. 65. Diğer bir ifadeyle buzağıya tapmak Ģeklindeki putperestlik Ġsrailoğullarının kültürel alıĢkanlıkları durumundaydı. Bu kültürel ortam onların buzağıya tapmak suretiyle günah iĢlemelerine imkân vermektedir.

342 _{Yapıcı, a.g.e. , s. 42-43.} 343 _{Yapıcı, a.g.e. , s. 43.}

Bunun dıĢında “insan tek baĢına değil, belli bir zaman ve yerde, bir takım sosyal ve kültürel geleneklerin egemen olduğu bir ortamda yaĢar. Ġnsan fiziksel çevresiyle olduğu gibi toplumsal çevresi ile de sürekli bir etkileĢim ve karĢılıklı alıĢveriĢ halindedir. Bunun doğal bir sonucu olarak ferdin davranıĢları ve Ģahsiyeti üzerinde iliĢkide bulunduğu insanların, içinde yaĢadığı toplumun ve toplumdaki gelenek ve göreneklerin de etkisi olur.”344

“Sosyal çevrenin insanın kiĢiliği üzerindeki etkisiyle ilgili olarak bir ayette, „Ey

iman edenler! Allah‟ın emirlerine karşı gelmekten sakının ve sadıklarla birlikte olun‟345

buyurulmaktadır.”346

“Ġnsanın sosyal çevresi öylesine önemlidir ki, bizim kiĢiliğimiz, hayat anlayıĢımız ve inancımız hakkında çok net bilgiler verir. Bu yüzden Peygamberimiz,

„Kişi sevdiği ile beraberdir.‟347

, „Kişi dostunun dini üzeredir. Öyleyse her biriniz,

kiminle dostluk kuracağına dikkat etsin‟348

buyurmuĢtur. Bu hadisler bize nitelikli ve saygın müminlerle dostluk kurmamızı tavsiye etmektedir. Çünkü iyi, güzel arkadaĢın durumu çevresine güzel koku yayan kiĢiye benzer.”349

Muhâsibî‟nin (ö.243/857) ise bu konuda önemli bir ikazı vardır: “Hasetçi kimselerle dost olmaktan sakın çünkü hasetçi kimseler, takdir-i ilahi konusunda Allah‟a isyan ederler. Gıybetçi, iftiracı, yalancı, laf taĢıyıcı, ikiyüzlü ve münafık kimselerle de dost olma. Dikkatli ol, çünkü bunlar insanı hem dünyada iki paralık ederler hem de ahiret azabına neden olurlar. Dolayısıyla sadece mümin ve sadık kimseleri dost edin.”350

Mevlana (ö.672/1273) da benzer bir uyarıda bulunur: “Ġhtiyacı bulunmayan Allah‟ın pâk zatı hakkı adına! Kötü yılan, kötü arkadaĢtan iyidir. Kötü yılan sağlıklı kiĢiden bir can alır. Kötü arkadaĢ ise sürekli ateĢe götürür. Gönül, söz ve konuĢma olmadan arkadaĢın huyundan gizlice huy kapar. Sana gölge salınca o sermayesiz, senden sermayeni çalar.”351

Öyleyse, “önce kötü arkadaĢlardan ayrılmak gerekir, zira insanı kötü yollara çeken, kötü arkadaĢtır.”352

344

Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, Ġnkılap Yay. , Ġstanbul, 1994, 13. Baskı, s. 271.

345

Tevbe, 9/119.

346 _{Kara, Osman, a.g.m. , s. 15.}

347 _{Buharî, Edeb, 96; Müslim, Birr, 165; Ebû Dâvûd, Edeb, 122; Tirmizî, Zühd, 50.} 348 _{Ebû Dâvûd, Edeb, 19.}

349

Buharî, Büyû, 38;Zebâih, 31; Müslim, Birr, 146; Ebû Dâvûd, Edeb, 19; Kara, a.g.m. , s. 15.

350 _{Muhâsibî, a.g.e. , s. 220.}

351 _{Celâleddin-i Rumî, Mevlana, Mesnevî, c. V, s. 659 (b. 2634-2637).}

Sonuç olarak, Muhammed Verrâk‟ın insan Ģeytanlarıyla ilgili: “Nefis, heva, yani kötü arzular insanların tabiatına galip gelince kalp kararır. Kalp kararınca sine daralır. Sîne daralınca huy kötüleĢir. Huyu kötü olanı kimse sevmez. Sevilmediğini anlayan kimse ise sevmeyenlere eza vermeye baĢlar. Böylesi artık mânen insan değildir. Zahirde insan kılığına girmiĢ Ģeytandır”353

ifadelerini akılda her daim tutmak gerektiğini ve bir insanın, dinî yaĢamın gereği olarak bu insanlıktan, fıtrî yaratılıĢtaki arı, duru halden uzaklaĢmıĢ insan görünümlü Ģeytanlarla olan bağını koparmasının çok yerinde bir davranıĢ olacağını belirtmemiz gerekir.

1.2. Tevbe Ġle ĠliĢkili Kavramlar