Seyit Azim Şirvanî’nin Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları

Seyit Azim Şirvanî, 1835 yılında Şamahı’da doğmuştur. İlköğrenimini Dağıstan’da almış, Arapça, Farsça ve Dağıstan halklarından birkaçının lehçesini öğrenmiştir. O, 1853 yılında Bağdat’a gitmiş, daha sonra ise Şam’da eğitim görmüştür.

Seyit Azim’in eğitim-öğretime yönelik çalışmaları üç okulla ilgili olmuştur.

Bunlardan birincisi özel okuldur. Poti şehrinde Mingrel Kent Okulunun öğretmeni Zaharov “Narodnoe Obuçenie u Zakavkazskix Tatar” (Transkafkasya Tatarlarının Halk Eğitimi) isimli makalesinde Seyit Azim’in okulu hakkında şunları söylemiştir:

“…Öğrencilerin sayısı otuz altıdır. Onlardan on ikisi haftada 15 kuruş, dokuzu 20 kuruş ve on ikisi 25 kuruş eğitim parası veriyor (Ahmedov, 1985:281).”

Zaharov, ayrıca Seyit Azim Şirvanî’nin Rusça yazıp okumayı bildiğini, Rusça konuşmakta biraz zorlansa da Rusçayı çok güzel anladığını, Rus edebiyatını bildiğini hatta Puşkin’den birkaç şiiri Farsçaya çevirdiğini, onun okulunda arzu edenlere Rusça öğretildiğini, Rusça derslerini ise bir Tatar’ın (Azerbaycan Türkü) verdiğini de belirtmiştir (Abdullayev, 1966:120).

Seyit Azim Şirvanî, kendi okulunda Azerbaycan Türkçesi derslerini vermek ve öğrencilere okuma alıştırmaları yaptırmak için Sadi’nin “Gülistan” ve “Bustan”

eserlerinden ve Farsça yazılmış öğretici önem taşıyan başka eserlerden birkaç metni Azerbaycan Türkçesine çevirmiş, ayrıca kendisi de küçük ve güzel şiirler yazarak bunları ders materyali olarak kullanmıştır.

Seyit Azim, ana dilini bilmeyi önemli saymış, bütün yazışmaların ana dilinde yapılması gerektiğini savunmuştur. Ana dilinde okul açmak, halka ilim öğretmek, Azerbaycan Türkçesiyle ders kitapları hazırlamak isteyen Seyit Azim, çocukların Rusça öğrenmeleri gerektiğini de belirtmiştir. O, her dilin önemli olduğundan bahsetmiş fakat Rusçaya ayrıca önem verilmesi gerektiğini vurgulamıştır.

Seyit Azim Şirvanî’nin adıyla ilgili olan ikinci okul, Bakü vilayeti ruhani meclisinin nezareti altında Şamahı’da 1874 yılında açılan yarısı devlete bağlı, yarısı ise dinî olan okuldur. Bu okul Şirvanî’yi bir eğitimci olarak tanıtmıştır. Şirvanî’nin okulu dinî olmayan; kuruluşu, eğitim-öğretim planı ve programı ile yeni usullü okul olarak faaliyet göstermiştir. Okul, 50 manata kiralanmış iki odadan oluşan bir binada yerleşmiştir. Çocuklar ders esnasında dizleri üzerinde değil sandalyelerde oturmuşlardır.

Derslikte yazı tahtası vardı. Bu okulda her bir saatte 10-15 dakikalık ara verilmiştir.

Mahmudbeyov’un yazdığına göre bu okul Azerbaycan ve Farsça olmak üzere iki şubeden oluşmuştur. Okulda din derslerinin yanı sıra Azerbaycan Türkçesi, Rusça, Arapça ve Farsça, güzel yazı öğretilmiş; tarih, coğrafya, matematik vb. dersler hakkında temel bilgiler verilmiştir. Azerbaycan Türkçesi ve Rusça ile birlikte Arapça ve Farsçanın da okul müfredatına dâhil edilmesinin sebebi, o zamanlar Azerbaycan’da Arapça ve Farsçanın edebî dil olarak devam etmesi olmuştur. Klasik Doğu edebiyatını tanımak için bu dillerin öğretilmesi çok öneml sayılmıştır. Seyit Azim’in okulu, burada Arapça, Farsça öğretildiği için değil Azerbaycan Türkçesi ve Rusça öğretildiği için tanınmıştır. Seyit Azim Şirvanî’nin Şamahı’da açtığı bu okul o zamanlar genel

derslerin, özellikle de Azerbaycan Türkçesinin öğretildiği ilk örnek Azerbaycan okulu olmuştur. Seyit Azim’in okulu yaklaşık 14 yıl faaliyet göstermiştir. Din adamlarının baskısı, maddi imkânsızlıklar neticesinde okul 1887 yılında kapatılmak zorunda kalmıştır (Ahmedov, 1985:282-283).

Eğitim-öğretime yönelik çalışmalarının neticesi olarak Seyit Azim Şirvanî’nin açtığı okul sadece Bakü vilayetinde değil bütün Kafkasya’da Müslüman Okulları içinde tanınmıştır. Bakü-Dağıstan halk okulları müdürünün 1877 yılına ait raporunda Seyit Azim’in okulu hakkında şöyle denmektedir:

“Burada yegâne Müslüman okulunun meydana gelmesi öyle büyük bir hadisedir ki bu devlet mükâfatına layık görülmelidir. Hem de Hacı Seyit hiçbir yerden bir şey almıyor ve ona kimse yardım etmiyor (Ahmedov, 1985:283).”

Seyit Azim’in ölümünden sonra oğlu Mir Cafer, babasının hazırladığı ders materyallerini toplayarak düzenlemiş ve 1895 yılında Tebriz’de taş baskısı ile bastırmıştır. Bu kitap bir süre mollahanelerde ve mahalle okullarında ders kitabı olarak kullanılmıştır. Kitap, 225 taş baskısından oluşan sayfadan ve 170 metinden oluşmuştur.

Kitapta zamanına, öğrencilerin yaşına ve bilgisine uygun olarak birkaç öğretici hikâye, fabl ve nasihatler vardır. “Oğlum Mir Cafer’e Mektup”, “Müctehid’in Tahsilden Dönmesi”, “Han ve Dehkan”, “Aslan İle İki Öküz”, “Aslan ve Fare” gibi metinler bunlara örnek gösterilebilir.

Bu kitaplar dışında Seyit Azim, “Tacil-Kütüb” isimli bir ders kitabı da yazmıştır.

O, bu ders kitabına dâhil ettiği metinleri arı Azerbaycan Türkçrsiyle vermeye çalışmıştır. Seyit Azim bu ders kitabına şairlerden ve muhtelif edebî kaynaklardan tercüme ettiği çevirilerini dâhil etmiştir (Abdullayev, 1966:123).

Şirvanî, kendi özel okulunun dışında Şamahı’da devlet tarafından açılan resmi okulda da öğretmenlik yapmış ve hayatının sonuna kadar Azerbaycan dili ve edebiyatı öğretmeni olarak çalışmıştır. Seyit Azim, bu şehir okulunda öğretmenlik yaparken Azerbaycan Türkçesinin öğretilmesine büyük emek harcayarak öğrencilere Kur’an ve din kitapları yerine kendi yazdığı şiirleri ve Doğu klasiklerinden olan Sadi, Hafız gibi şahsiyetlerden yaptığı tercümeleri okutmuştur.

Şirvanî, birkaç yıl öğretmenlik yaptıktan sonra tercüme ettiği metinlerden oluşan

“Mecmue-i-Asar-i Hacı Seyit Azim Şirvanî” isimli ders kitabını yazmıştır. Bu kitap üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde 71 hikâye vardır. Hikâyeler Sadi’nin

“Gülistan”ından ve diğer Fars ve Rus kitaplarından tercüme edilmiştir. İkinci bölümde ise 51 nasihat vardır. Üçüncü bölümde manzum olarak oğluna nasihat adı ile yazdığı öğütler ve hikâyeler yer almaktadır. Üçüncü bölüm Tebiz’de basılmıştır. Ders kitabının tamamı ise bastırılmamıştır. Seyit Azim, “Mecmue-i Asar-i Hacı Seyit Azim Şirvanî”

ders kitabının el yazısıyla yazılmış şeklini o zamanlar Gori Öğretmen Okulunda Azerbaycan Şubesinin müdürü olan Çernyayevski’ye göndermiş ve Çernyayevski kitaptan birkaç metin alıp hazırladığı “Vatan Dili” isimli ders kitabına dâhil etmiştir (Abdullayev, 1966: 122).

Seyit Azim’in önemli hizmetlerinden biri de Azerbaycan Türkçesi ders programı hazırlamasıdır. Bu program, 10 Ekim 1886 yılında Şamahı şehir okulunun eğitim kurulunda onaylanarak Kafkasya Eğitim Dairesine gönderilmiştir. Program kolaydan zora doğru prensibine göre hazırlanmıştır. Sesli yönteme dayanarak hazırlanan bu program o zamanlar şehir okulları için uygun bulunmuştur (Ahmedov, 1985:284).

Seyit Azim Şirvanî, öğretmenliğin yanı sıra “Beytüs Sefa” şiir meclisine de rehberlik etmiştir. O, Zerdabî’yle sık sık mektuplaşmış, Zerdabî’nin yayımlattığı

“Ekinçi” gazetesine eğitim-öğretimle ilgili şiirlerini göndermiştir (Talıbov, 2000:226).

Seyit Azim’in ana dili okulu, onun yeni okul uğrunda yaptığı hizmetler ve mücadeleler XIX. yüzyıl Azerbaycan okul tarihinin parlak sayfalarını teşkil etmektedir.

Onun bu çalışmaları gelecekteki ana dilinde eğitim veren okulların açılmasına öncülük etmiştir.