XIX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da çocuk ve gençlerin eğitimiyle özel eğitim dersleri almayan din adamları ilgilenmiştir. XIX. yüzyılın 30’lu yıllarından itibaren Azerbaycan’da meydana gelen ve eğitim-öğretimin Rus dilinde yapıldığı devlet okullarında ders veren ders öğretmenleri Rusya’dan gönderilmiştir. Azerbaycan Türkçesi öğretmenleri ise Tiflis Gimnaziyasında bazı denemelerden geçtikten, eğitim bilgilerinin yeterli olup olmadığı öğrenildikten sonra okullara atanmışlardır. Rusya’nın dâhili vilayetlerinde öğretmenlerin birçoğu yerli ahalinin gelenek göreneklerine, yaşam tarzına tam olarak aşina olmadıkları için hükûmetin beklediğini karşılayamamış, yani halkın saygı ve itibarını kazanamamıştır (Ahmedov, 1981:13-14).
Devlet okullarının öğretmen ihtiyaçlarını Tiflis Gimnaziyası az çok karşılayabilmiştir. Okul öncesi hazırlık sınıflarına ve birinci sınıflara öğretmenlik yapmak için tayin edilen öğretmenler, Tiflis Gimnaziyasını bitirenler ya da orada eğitim görenler içinden seçilmiştir. Bu öğretmenler hem teorik hem de pratik açıdan eğitim-öğretim işinde yeterli olamadığından o zamanlar Azerbaycan’da öğretmen yetiştirme problemi en önemli sorunlardan biri olarak kalmıştır. Bu mesele hükûmet organlarını da düşündürmüş, Kafkasya Komitesinin Başkanı Çernışev, 1847 yılının Şubat ayında Rusya Halk Eğitimi Bakanı Uvarov’a hazırlanan 1848 tarihli tüzük tasarısını gerçekleştirmeden önce Transkafkasya ülkeleri için kaliteli öğretmen yetiştirmek gerektiğini şöyle belirtmiştir:
“Kaliteli öğretmen olmadan tertip edilen tasarı beklenilen neticeyi vermeyecektir. Bu yüzden Kafkasya ülkesine, özellikle de yerel dillere iyi derecede vakıf olan öğretmenlerin olması mutlaktır (Ahmedov, 1981:14).”
XIX. yüzyılın ortalarında Transkafkasya ülkeleri için öğretmen yetiştirme meselesiyle ilgili çeşitli düşünceler olmuş, Transkafkasya Okullar Müdürlüğü öğretmenlik için yerli halktan olanları almayı yararlı bulmuştur. Yalnız bu zamanlar yerli halk içinden yetişen öğretmenler olmadığından yerel dillerin, aynı zamanda Azerbaycan Türkçesinin öğretildiği Tiflis Gimnaziyasını bitiren öğretmenler tek çözüm olarak görülmüştür. Onların içinde ise Azerbaycan Türkleri çok az olmuş ve bu kişiler de okulu bitirir bitirmez diğer devlet işlerine, ilk olarak da tercümanlığa teşvik edilmişlerdir.
Transkafkasya Okullar Müdürlüğü, öğretmen ihtiyacını karşılamak için Tiflis Gimnaziyasında yerli milletlerden olan devlet burslularının sayısının artırılmasına ve böylece de gimnaziyayı bitirenlerin hesabına okulları yerli öğretmenlerle temin etmeye önem vermiştir. Kafkasya Komitesi ise bunun aksine Transkafkasya ülkeleri için öğretmen yetiştirme işini Petersburg Baş Pedagoji Enstitüsü vasıtasıyla gerçekleştirmeyi tercih etmiştir. Neticede, Rusya Halk Eğitimi Bakanı, Transkafkasya ülkeleri için yerli dilleri bilen öğretmen yetiştirme meselesini ertelemiş ve böylece bu önemli mesele yine bir çözüme kavuşturulamamıştır (Ahmedov, 1981:15).
XIX. yüzyılın II. çeyreğinde Rusya’da birçok reform olmuştur. Böylece ülkenin ekonomik ve sosyal hayatında ortaya çıkan bu değişiklikler halk eğitimi ve okul alanında da kendini göstermiştir. 1861 yılında yapılan köylü reformunun akabinde hükûmet, 60’lı yılların toplumsal ve eğitim-öğretime yönelik hareketin güçlü tesiri neticesinde mükemmel olmayan eğitim sisteminin bütün alanlarında reform yapmaya mecbur kalmıştır. 1864 yılında “İptidaî Halk Mektepleri Hakkında Esasname”,
“Gimnaziya ve Progimnaziyaların Nizamnamesi” kabul edilmiştir. Yapılan reformlar neticesinde 1865-1866 eğitim-öğretim yılında Bakü Âli Dört Sınıflı Okulu önce progimnaziyaya, sonra ise gimnaziyaya dönüştürülmüştür. Şuşa Kaza Okulunun bünyesinde yeni sınıf ve şubeler açılmıştır. Tiflis’te, Derbent’te, Teymurhanşura’da ve Zagatala’da alt seviyeli kız okulları açılmıştır.
60’lı yılların sosyal hareketi okul hayatının canlanmasına katkıda bulunmuştur.
Okulların ve okullardaki öğrencilerin sayısı artmıştır. Bu artış özellikle ilkokul seviyesinde kendini göstermiştir. Bu dönemde köylü çocukları için okul açma çabaları ve çalışmaları Azerbaycan’da da yaygınlaşmıştır. Fakat bir taraftan halk eğitimi alanında Çarlık Rusyasının mülteci siyaseti, diğer taraftan da öğretmenlerin ve okul binalarının olmaması sebebiyle köylü çocukları gerçek eğitimden yoksun kalmışlardır.
1875 yılında Halk Eğitim Bakanlığının öğretmen okulları için talimatı tasdik edilmiştir. Bu talimat 1917 yılına kadar yürürlükte kalmıştır. Gösterilen talimat esasında Rusya’da açılan ve faaliyet gösteren öğretmen okullarının sayısı 1 Ocak 1917 tarihli bilgiye göre 171’e ulaşmıştır. Talimata dayanarak XIX. yüzyılın 70’li yıllarından başlayarak Kafkasya’da ve Transkafkasya’da da köy okulları için öğretmen yetiştiren okullar (seminariyalar) meydana gelmiştir. İlk öğretmen okulu 1871 yılında Kuban’da, daha sonra ise 1876 yılında Gori şehrinde açılmıştır. Gori Öğretmen Okulunun Azerbaycan halkının medeni hayatında çok önemli rolü olmuştur. Hasan Bey Zerdabî, 1876 yılında “Ekinçi” gazetesinde şöyle yazmıştır:
“Gori şehrinde bir mektephane açıldı ki orada okuyan öğrencileri öğretmen yapsınlar. O mektephanede 20 ermeni ve gürcü padişah harcı ile okuyacak. Şimdi “Kafkaz” adlı gazete yazıyor ki doğrudur, Müslümanların mektephaneleri için öğretmenleri okutmaktan ötürü mektephane açılacak. Ama şimdi Müslümanlardan herkes rica etse zikredilen Gori’de açılan mektephaneye kendi çocuklarını kendi paralarıyla yazdırsınlar. Orada
okumaya giden herkes kaza mektebinde okumuş ve 16-19 yaşlarında olmalı. Orada üç yıl ders verilecek (Ekinçi gazetesi, 1876, Nu. 10).”
Gori Öğretmen Okulunda eğitim-öğretim süresi üç yıl olmuştur. Buraya 16 yaşından az olmayanlar özel sınava girerek kabul edilmişlerdir. Böyle okullar az olduğundan köylü tabakalarının okula kabul olunması için okul dâhilinde özel hazırlık sınıfları oluşturulmuştur. Hazırlık sınıfına ilkokulu bitirmiş 15 yaşın üzerinde erkekler kabul edilmiştir.
Öğretmen okulunda din, Rusça, matematik, geometri, genel tarih ve Rus tarihi, coğrafya, güzel yazı ve resim, jimnastik, müzik, uygulamalı eğitim dersi gibi dersler öğretilmiştir. Bu okullarda uygulamalı eğitim dersine daha çok önem verilmiştir.
Böylece, 12 Eylül 1876 tarihinde temeli koyulan Gori Öğretmen Okulu ilk önce üç şubeden, yani Rus, Gürcü ve Ermeni şubelerinden oluşmuştur. Birinci yıl okula kabul edilen elli kişinin içinde hiç Azerbaycan Türkü yer almamıştır. Okul müdürlüklerinin yeterli öğretmenin olmadığından sık sık şikâyet etmeleri 8 Şubat 1878 tarihinde Bakü-Dağıstan Okulları Müdürlüğünün Kafkasya Eğitim Dairesine gönderdiği raporda şöyle anlatılmıştır:
1 Temmuz 1878 tarihinden itibaren açılması nazarda tutulan 5 köy okulu ve yeniden kurulması gereken diğer okullarda çalışmak için öğretmen yapma hakkı olan şahıslar son derece yetersizdir (Ahmedov, 1981:20).”
İrevan vilayeti de 1879 yılına ait raporda vilayet arazisinde yaşayan Azerbaycan Türklerinin eğitim seviyesini yükseltmek için yeni okullar açmayı, eğitim-öğretime yönelik taleplere cevap veren ders kitapları hazırlamayı gerekli görmüştür. Bunun yanında Müslüman köy okulları için öğretmen yetiştirme en önemli vazife olarak görülmüş ve bu amaçla öğretmen okulunun açılması teklif edilmiştir. Böylece, Azerbaycan köylerinde açılan ve açılması düşünülen okulların öğretmen kadrolarına, özellikle Azerbaycan Türklerinden oluşan öğretmen kadrolarına olan ihtiyacı gidermek için ayrı bir okul veya şubenin açılması zaruri hâl almaya başlamıştır.
Sonuç olarak, hükûmet öğretmen okulu hakkındaki esasnamenin dışına çıkmaya, bir sıra okullarda Ortodoks dinine mensup olmayanların da bu okula dâhil olmasına izin vermeye mecbur kalmıştır. Müfredatta değişiklik yapılarak Müslüman öğrenciler için müfredata din ve Azerbaycan Türkçesi dersleri dâhil edilmiştir. Bütün bunların sonucunda 23 Eylül 1879 tarihinde Gori Öğretmen Okulunun bünyesinde Azerbaycan Şubesi açılmıştır. Şubenin dâhilinde açılan ilkokulda Azerbaycan Türkçesi öğretmeni vazifesine bu şubenin mezunlarından olan Sefereli Velibeyov atanmıştır.
Azerbaycan şubesinin ve onun bünyesinde olan ilkokulun geçici tüzüğü, 13 Mayıs 1880 tarihinde onaylanmıştır. 26 Mayıs 1886 tarihinde bu tüzük daimi olmak üzere bir daha onaylanmıştır. Tüzüğe göre, Azerbaycan şubesinin amacı Transkafkasya ülkesinin Azerbaycan köylerindeki ilkokullar için bilgili ve tecrübeli öğretmenler yetiştirmek olmuştur.
Şubeye 16 yaşın altında olmayan 40, ilkokula ise az yaşlılardan 20 öğrencinin kabul edilmesi belirlenmiştir. Öğrencilerin eğitim masraflarını devlet üstlenmiş ve bu öğrenciler Azerbaycan Türkçesini iyi bilen bir eğitimci müfettişin himayesi altında genel yatakhanede yaşamışlardır. Giriş sınavlarını başaramayanlar için ise hazırlık sınıfı dâhilinde alt şube açılmıştır.
Gori Öğretmen Okulunun Azerbaycan Şubesine ilk defa 32 kişi kabul edilmiştir.
Bunlardan 24’ü Çernyayevski tarafından seçilerek okula davet edilmiş, diğerleri ise kendi istekleri ile kayıt olmuşlardır. Öğrencilerden 19’u şubenin esas sınıflarına, 13’ü ise hazırlık sınıfına kabul edilmiştir. Okula ilk kabul edilenler içinde tanınmış eğitimcilerden S. Velibeyov, F. Köçerli, R. Efendiyev, M. Mahmudbeyov gibi isimler de yer almıştır.
Gori Öğretmen Okulunun Azerbaycan Şubesine kabul edilen öğrenciler ilk günden seçilmeye başlamıştır. Böylece şubeye kabul olmak isteyenlerin sayısı gittikçe artmıştır. Modzalevski bu konuda şöyle yazmıştır:
“Bu şubenin birinci kabulüne genellilke şehir ve kaza okullarını bitirenlerden 60’a kadar genç Azerbaycanlı gelmiştir. Bunlar Rusçaya o kadar güzel vakıflardı ki onlardan birkaçı
direkt okulun ikinci sınıfına dâhil olabilmişlerdir (Ahmedov, 1981:24’ten, Modzalevski, 1880:86).”
Gori Öğretmen Okulunda ihtiyacı olan öğrencilere burs verilmiştir. Burs alanlar okulu bitirdikten sonra en az dört yıl köy okullarında çalışmak zorunda olmuştur.
Böylece, bu burs sayesinde fakir olanlar da eğitim alabilmişlerdir.
1882 yılında Azerbaycan Şubesi, ilk mezunlarını vermiştir. Bu mezunlar okulda kazandıkları bilgi ve becerileri sergilemeye başlamışlardır. Onların sayısı az olsa da bu mezunlar birçok Azerbaycan köyünde dünyevi okulların açılmasına katkıda bulunmuştur. Çarlığın siyaseti neticesinde Azerbaycan Şubesinin Azerbaycan şehirlerinden birinde değil de Gori şehrinde açılmasına rağmen bu şubenin açılması XIX. yüzyılda öğretmen yetiştirilmesinde çok önemli rol oynamıştır. Şubenin mezunları, Azerbaycan halk eğitiminin gelişmesinde öncü olmuşlardır. Azerbaycan Şubesinin açılmasında Çernyayevski’nin de hizmetleri olmuştur. Azerbaycan öğretmenlerinin çoğu ondan ders almıştır. Çernyayevski öğretmen kavramıyla ilgili şunları yazmıştır:
“…İptidaî halk okullarının canı öğretmendir. Eğitim işinin başarısı ona bağlıdır. O, köy ahalisinin karanlıkta kalan kitlesi içerisinde maarifin öncüsüdür….Hakikaten, Tatar (Azerbaycan) Şubesi mezunlarının çoğu oldukça avam olan halk kitlesi içerisine tahsil ışığı getirmiştir ve getirmeye devam ediyor (Kafkas gazetesi, 1893, Nu. 242).”
Çernyayevski’den sonra Firidun Bey Köçerli, Reşid Bey Efendiyev öğretmenlerinin izinden gitmiş, Azerbaycan Şubesine rehberlik etmiş, şubede okuyan öğrencilerin bilimsel hazırlıklarında önemli rol oynamışlardır.