Aleksey Osipoviç Çernyayevski’nin Eğitim-Öğretime Yönelik Çalışmaları

Bir Azerbaycan Türkçesi eğitmeni olan Aleksey Osipoviç Çernyayevski, Azerbaycan eğitimine büyük hizmetlerde bulunmuştur. O, 1840 yılında Azerbaycan’ın Şamahı şehrinde doğmuş, ilkokul eğitimini bu şehirdeki kaza okulunda almıştır.

Çernyayevski kendi çabaları ile Azerbaycan Türkçesini mükemmel şekilde öğrenmiş, daha sonraları Azerbaycan’da Aksu şehrinde postanede çalışmıştır. Bu arada öğretmenliğe çok hevesli olduğundan köyün küçük çocuklarını toplayıp onlara Rusça öğretmiştir.

60’lı yıllarda Bakü valisi Kolyubakin’ini teşebbüsü ile birçok Rus köyünde, aynı zamanda 1866 yılında Mereze köyünde ilk halk okulu açılmıştır. Bu okullarda öğretmenlik görevini Çernyayevski hiçbir karşılık beklemeden kendi üzerine almıştır.

1867 yılında Kafkas Tedris Kazasının müdürü Neverov, Mereze köyüne gelerek okuldaki işleri yakından görmüş, okuldaki eğitim-öğretimi çok beğenmiş ve okulun faaliyeti hakkında Kafkasya başhakemine ayrıntılı bilgi vermiştir. Çernyayevski, Azerbaycan Türkçesine çok iyi derecede vakıf olduğu için müdür Tiflis’te onu Azerbaycan Türkçesi öğretmeni görevine tayin edeceğini vaat etmiştir. Böylece, Çernyayevski’nin çalıştığı okulun şöhreti artmıştır. O, velilerin de desteğiyle okul binası yaptırmış, okulda kütüphane oluşturmuştur.

Daha sonra Çernyayevski, postanedeki işinden ayrılmış ve Tiflis’teki Gürcü Okulunda önce öğretmen olarak çalışmış, daha sonra ise müfettiş görevine atanmıştır.

1879 yılında Gori Öğretmen Okulunun Azerbaycan Şubesine müdür olarak tayin edilmiştir. Çernyayevski, ilk defa Azerbaycan Türkçesiyle ders kitabı yazmak faaliyetine bu yıllarda başlamıştır.

Gori Öğretmen Okulunun bünyesinde Azerbaycan Şubesi açıldıktan sonra Tiflis’te Azerbaycan Türkleri yaşamadığından burada ilkokul açmak mümkün olmamıştır. Çernyayevski’nin teşebbüsüyle Kafkasya’nın her tarafından yirmi köylü çocuğunu toplanmış ve bu çocuklar okulun dâhilinde açılan yatılı okula kabul edilmişlerdir. Bu sefer de Azerbaycan Türkçesiyle yazılmış alfabe kitabı olmadığından bu çocuklara Azerbaycan Türkçesinin öğretilmesinin mümkün olmayacağı anlaşılmıştır.

O dönemlerde bu ciddi bir sorun olarak ortaya çıkmıştır (Aliyeva, 2005:160).

Çernyayevski, acilen okulun tecrübeli Azerbaycanlı öğrencilerini toplayıp onlarla bu konu üzerine danışmış ve henüz ders kitabı olmadığından bu öğrencilerin yardımıyla haftalık bir program ve günlük derslerde pratik yapmak için okuma kitapları hazırlamıştır. O zamanlar Gori Öğretmen Okulunun öğrencilerinden olan Reşid Bey Efendiyev, sonralar bu konuda şöyle demiştir:

“…Bir zaman anladılar ki Türk (Azerbaycan) dilinde alfabe kitabı katiyen yoktur ve olmamıştır. Böylece Çernyayevski büyük talebeleri kabinesine toplayıp bir komisyon oluşturdu. Ben de o komisyona katılanlar arasındaydım. Haftalık program tertip edip günlük derslere materyal hazırlıyorduk. Dört ilkokulda sesli yöntemle ders veriliyordu.

Ermeni, Gürcü ve Rus dillerinde böyle bir yöntemle basılmış kitaplar vardı. Lakin yalnız Türk (Azerbaycan) için yeniden kitap yayımlatmaya büyük ihtiyaç vardı. Çünkü Tatar

(Azerbaycan) şubesini bitirip öğretmen çıkan gençler için köylerde Türk okulları açılıyordu. Onlar köye gittikleri zaman kendi okullarını seminariya dâhilindeki örnek okula benzeterek derslerini yeni yazılmış kitaplarla vereceklerdi. Bu sebeple, Çernyayevski elindeki ders materyallerini geliştirerek bir ders kitabı hazırladı ve benim el yazımla taş baskısında 1883 yılında “Vatan Dili” adıyla bastırdı (Ahmedov, 1985:127).”

Çernyayevski, “Vatan Dili” ders kitabını yazmak için epey malzeme toplamış ve bu malzemeleri inceleyerek gelecekte ders kitabı hazırlamak için elinde bulundurmuştur. O, kısa zamanda Arap alfabesini öğrenmiş, öğrencilere üç yıldan fazla ders vererek tecrübe edindikten sonra kullandığı metinlerden yola çıkarak sesli yöntemle “Vatan Dili” isimli alfabe kitabını oluşturmuştur. Şunu da belirtmek gerekir ki Türk halkları içinde sesli yöntemle ders vermek ve ders kitabı yazmak teşebbüsü Azerbaycan’da başlamıştır. Bu yöntem, 1880 yılında ilk defa Azerbaycan okullarında eğitim-öğretimi kolaylaştırmak için uygulanmıştır (Abdullayev, 1966:103).

“Vatan Dili” ders kitabının yazılmasının öneminden bahseden Çernyayevski sonralar bu konuda şöyle yazmıştır:

“Seminariyanın Azerbaycan Şubesinin yanındaki iptidaî mektep gibi müptedi mektepleri bina eylemeye çok şey lazımdı. Aynı zamanda birisi yeni kaide ile tasnif olunmuş kitaplar idi. Ben o kadar aramama rağmen eğitim-öğretim kanununa muvafık bir kitap bulamadım. İttifaken mülahaza edip bu kitapları eğitim-öğretim kaidesine elverişli görmedim ve mektebimizde eski yöntemlerle ders vermeyi ve hâlihazırda var olan kitapları yararsız buldum. Bunlarla devam etseydik mektebimizi muntazam tanıtamazdık.

Böylece zikrolunan zorluklar nedeniyle Müslüman alfabesini sesli yöntemle öğretmeyi gerekli buldum (Çernyayevski, 1882:3-4).”

“Vatan Dili” Çernyayevski’nin talebesi olan Reşid Bey Efendiyev tarafından Arapça yazılmıştır. Reşid Bey Efendiyev’in el yazısı güzel olduğu için Çernyayevski bu kitabı ona yazdırmış ve 1882 yılında Tiflis’te bastırmıştır. Kitap 66 sayfadan ve iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm 1-30 sayfalar, ikinci bölümse 31-64 sayfalardan ibarettir. 65-66. sayfalarda “İçindekiler” kısmı yer almaktadır.

Birinci bölümün ilk sayfasında resim çizmek, ikinci, üçüncü sayfalarında ise yazı örnekleri verilmiştir. Teorik materyal dördüncü sayfadan “Bismillahir Rahmanir

Rahim” yazısı ile başlar. Dördüncü sayfadan yirmi sekizinci sayfaya kadar alfabe ile tanışma, harf ve özel yazı işaretlerinden örnekler, verilen metnin birinci kelimesini anlatan resimler, birleşik kelimeler, kısa cümleler, yedi küçük hikâye, kırk beş atasözü, beş bilmece verilmiştir. 29’uncu ve 30’uncu sayfalarda eski Azerbaycan alfabesini oluşturan harflerin isimlerini açıklayan ve sıralanmasını belirleyen tablolar verilmiştir.

Kitabın bu bölümü taş baskısı usulü ile bastırılmıştır. Bölüm tamamen Reşid Bey Efendiyev tarafından el yazısıyla yazılmıştır.

İkinci bölümün otuz bir, otuz ikinci sayfalarında harf birleşmeleri, kelimeler; otuz üçüncü sayfadan altmış dördüncü sayfaya kadarsa yirmi sekiz küçük hikâye, on dört manzum eser, altmış üç atasözü, on sekiz bilmece ve bir tane tekerleme verilmiştir.

“Vatan Dili” ders kitabında birçok yazar ve şairden hikâyeler ve şiirler yer almıştır. Bu eserlerin tercümesi ile Çernyayevski’nin yanı sıra Reşid Bey Efendiyev, Firidun Bey Köçerli, Sefereli Velibeyov da ilgilenmiştir. Kitapta Krılov’dan “Horoz ve İnci Tanesi” (sayfa 36), “Çocuk ve Yılan” (sayfa 39) fabllarının tercümesi, Uşinski’den

“Fareler” (sayfa 47) küçük öyküsünün nazımla tercümesi vb. örnekler yer almıştır.

“Vatan Dili” kitabı, her yıl küçük değişikliklerle 1910 yılına kadar hatta daha sonraki yıllarda da basılmıştır. O dönemlerde okullarda Azerbaycanlı çocuklar bu kitapla okuma yazma öğrenmişlerdir.

Çernyayevski’nin önemli hizmetlerinden biri de ana dilinin öğretilmesinde sesli yöntemi uygulamış ve buna ait yardımcı kitap da yazmış olmasıdır. “Metodiki Rehberlik” adlanan bu kitapçık Hicri tarihiyle 1299 yılında Tiflis’te yayımlamıştır. 27 sayfadan oluşan bu yardımcı kitabın üzerine “Vatan Dili” yazmaktadır. Kitapçıkta alfabe öğretimi için tavsiyelere çok geniş yer verilerek şöyle denmiştir:

“Bizim kitapçığımız tahminen elli dersi ihtiva eder. O dersleri elli günün içinde yani sekiz, dokuz haftada çocuklara mümkündür. Ama çok iyi olurdu ki muallim sırf çocukların anlamasının nazarda tutarak zikrolunan süreye önem versin. …Eğer öğretim beş ya da altı ay sürerse bu zaman çocuklar sadece okumayı değil, her çeşit kitabı ve yazıları okuyup yazmayı da öğrenecekler. Vesselam! (Çernyayevski, 1882:26-27).”

“Vatan Dili” kitabı zamanında yararlı bir ders aracı olmuştur. Fakat daha sonraki yıllarda bu kitapta bazı eksiklikler meydana çıkmaya başlamıştır. Bu eksiklikler, alfabe öğretimini zorlaştırmıştır. Şöyle ki Çernyayevski, kitabında Arapçanın kusurlarından kurtulamamıştır.

Çernyayevski, dinî ve millî meselelerde itham edilmemek için kitabını yazarken ihtiyatlı davranmıştır. Bu sebeple o, “dersten önce okunan ve sonra okunacak duaları”

da kitabına dâhil etmiştir. “Vatan Dili” (I.Cilt) ders kitabında var olan kusurlara rağmen Çernyayevski’nin bu kitabı, Azerbaycan halk okulları için sesli yöntem ile yazılmış ve yayımlanmış ilk alfabe kitabı ve kendisinden sonraki okuma kitapları için örnek olmuştur (Ahmedov, 1985:131’den Mehdizâde, 1956:106).

Çernyayevski’nin en önemli hizmetlerinden biri de Rus eğitim düşüncesi esasında ilk defa Azerbaycan Türkçesiyle yazılmış ders kitabı oluşturmasıdır. O, ders kitaplarını yazarken Rus eğitimcisi Uşinski’nin tecrübelerine ve onun “Rodnoe Slovo” (Ana Dili) eserine dayanmıştır. Çernyayevski, sadece “Rodnoe Slovo” (Ana Dili) isimli eserden değil Uşinski’nin ders kitabında yer alan eğitim-öğretim materyallerinden de yararlanmış, birçok metni Uşinski’nin ders kitabından alıp Azerbaycan Türkçesine çevirmiş ve sonralar “Vatan Dili” (II. Cilt) ders kitabına dâhil etmiştir. Bu kitabın yazılmasında önemli rolü olanlardan biri de Hasanali Karadağî’dir. Karadağî, yazılacak bu ana dili ders kitabına dâhil edilmesi için çocuk şiirleri ve hikâyeleri yazıp hazırlamış, Şuşa’da açtığı okulda tecrübe etmiş ve daha sonra Çernyayevski’ye göndermiştir.

“Vatan Dili” ders kitabının II. cildi ilk defa 1888 yılında Tiflis’te “Keşkül”

matbaasında basılmıştır. “Vatan Dili” kitabının ikinci cildinin üzerinde “Türkî-Azerbaycan Dilinde Talim-i Kıraat ve İnşa ve İmla Meşguliyeti için Kitapçadır.” diye yazmıştır. Kitabın yazarları Çernyayevski ve Sefereli Velibeyov’dur. Bu kitap, ikinci sınıf öğrencileri için hazırlanmış 150 sayfalık okuma kitabıdır. Kitap sade bir dilde yazılmıştır. Çernyayevski ve Velibeyov, kitabın dilinin sade olmasının bazı aydınlar tarafından eleştirileceğine dikkat çekerek kitabın mukaddimesinde şöyle yazmaktadırlar:

“Kanımızca bu kitabın dili bir pare Müslüman ulemalarına sade görülecektir. Çünkü onların reyi ve nazarlarına göre fasihane ibareler, Arapça, Farsça kelimelerle dolu

olmalıdır. Ama bu konuda bizi mazur görüp şunu nazara alsınlar ki bu kitapçık ancak alfabeyi bitirip okumaya yeni başlayanlar içindir (Çernyayevski ve Velibeyov, 1888:4).”

Çernyayevski ve Velibeyov bu okuma kitabının girişinde o zaman için çok önem arz eden bir sıra gramer sorunlarını, imla ve metodik meseleleri izah etmiş ve Azerbaycan Türkçesi öğretmenlerine kıymetli tavsiyelerde bulunmuşlardır. Bu kitapta okuma parçalarının yanı sıra yazım kuralları ve noktalama işaretleri hakkında bilgi ve öğrencilerin sözcük hazinesinin zenginleştirilmesi için alıştırmalar da verilmiştir.

Azerbaycan Türkçesinin öğretimi tarihinde önemli bir yeri olan Çernyayevski, yirmi beş yıla yakın bir süre öğretmenlik yapmıştır. 1893 yılında Azerbaycan Şubesinin ikinci sınıf öğrencisi Sefereli Velibeyov’un ablasının oğlu Süleyman Ahundov tabanca ile kendini öldürmek istemiş fakat sağ kalmıştır. Bu olayla ilgili olarak Çernyayevski’yi suçlamaya başlamışlardır. Çeşitli polis dairelerine verilen ifadeler ve aramalardan Çernyayevski, aslında bütün bunların okul müdürünün onun görevinden ayrılmasını istediğinden yapıldığını anlamıştır. Böylece, Çernyayevski 1893 yılının Mart ayında Çarlık memurları tarafından takip edildiğini hissettiği için kendi isteğiyle Gori Öğretmen Okulunun Azerbaycan Şubesinden ayrılmış ve Tiflis’e taşınmıştır. 14 Aralık 1897 yılında Tiflis’te elli beş yaşında vefat etmiştir.