Azerbaycan’da İlk Devlet Öğretim Kurumlarının Oluşması

XIX. yüzyılın ilk çeyreği Azerbaycan için eğitim-öğretim alanında yeni bir dönem olmuştur. Bu dönemde Azerbaycan aydınları halkın okuma yazmayı öğrenmesi için çalışmış, yeni öğretim kurumlarının açılması için hâkim dairelere müracaat etmiş, zorlukla da olsa istediklerine ulaşmışlardır (Talıbov, 2000:170).

Bu dönemin gelişmelerinden biri de “Usul-î Cedit” okullarının açılması olmuştur.

Bu okulların yanı sıra Azerbaycan’da Rus-Tatar okulları da yaygınlaşmaya başlamıştır (Yeşilot, 2004:57)

XIX. yüzyılın başlarında, Azerbaycan Rusya hâkimiyetine girdikten sonra, buradaki okullarda eğitim-öğretim genel olarak iki istikamette gelişmiştir. Birinci istikamet, geleneksel okul ve medreselerden oluşmuştur. Bu öğretim kurumlarının çoğu öğrencilere çok az gerçek bilgi vermiştir. Böyle okulların kurucuları halk içerisinden çıkan, dinî eğitim görmelerine rağmen dine hizmet etmeyen kişiler olmuştur. Özellikle, dönemin bilgili öğretmen ve edipleri tarafından açılan okul ve medreselerdeki eğitim-öğretim, dinî ahkâmlardan tamamen kurtulamasa da bu okullarda Doğu medeniyeti, klasik Doğu ve Azerbaycan edebiyatı ve bazı yabancı diller öğretilmiş, buralardan mezun olanların çoğu Azerbaycan Türkçesi, Farsça ve Arapçayı mükemmel bilmiştir.

Azerbaycan’da eğitim-öğretimin ikinci istikameti, eğitim-öğretim dilinin Rusça olduğu devlet okulları olmuştur. Bu okullarda az da olsa eğitim dersleri görmüş öğretmenler görev almıştır.

Azerbaycan’da kaza okulları, merkezî hükûmetin onayladığı 2 Ağustos 1829 tarihli Transkafkasya okullarının ilk tüzüğüne göre Gence, Şuşa, Guba, Bakü, Nahçıvan ve Ordubad şehirlerinde açılmıştır. Bu kaza okulları, iki sınıftan oluşmuş, burada din, okuma, güzel yazı, matematik, Rusça ve yerel diller öğretilmiştir.

Azerbaycan’da ilk kaza okulu, 30 Aralık 1830 tarihinde Şuşa’da açılmıştır. Bunun akabinde 1831 yılında Nuha’da, 1832 yılında Bakü’de, 1833 yılında ise Gence’de kaza okulları faaliyete başlamıştır (Talıbov, 2000:170-171).

Kaza okullarının ders programı çok sınırlı olduğundan burada eğitim-öğretim çok yüzeysel verilmiştir. Bu sebeple, öğretim kurumlarının yeni tasarısı hazırlanmış ve 12 Mayıs 1835 tarihinde Transkafkasya okullarının ikinci tüzüğü oluşturulmuştur. Bu tüzüğe göre, Azerbaycan’da faaliyet gösteren dört kaza okulunun çalışmalarını iyileştirmek, Şamahı’da, Nahçıvan’da, Guba’da ve Gazah bölgelerinde kaza okulları açmak, Ordubad kaza okulunun yerine Lenkeran’da kaza okulu yapmak gibi maddeler onaylanmıştır (Ahmedov, 1985:65).

Yeni kaza okulları, üç sınıftan oluşmuştur. Birinci sınıf, hazırlık sınıfı sayılmakta, iki üst sınıflarda din, Rus dilinin grameri, coğrafya, tarih, matematik ve geometri, yerel diller, güzel yazı, resim dersleri öğretilmiştir.

XIX. yüzyılın 40. yıllarında kaza okullarının içeriğinde yine değişiklikler yapmak için görüşler ortaya atılmıştır. Buna göre, Vorontsov okul çalışmasını geliştirmek için 1845 yılında Transkafkasya okullarının yeni tüzük tasarısı hazırlaması gerektiğini gerekli bulmuştur. Onun ileri sürdüğü yeni prensipler şunlar olmuştur:

1. Ülkeyi idare etmek için yeni memurlar yetiştirmek,

2. Transkafkasya ülkesi üzere özel öğretim dairesi oluşturmak,

3. Mevcut eğitim-öğretim programında Rusçanın, aynı zamanda yerel dillerin öğretilmesinin daha da geliştirilmesi vb. (Talıbov, 2000:172).

18 Aralık 1848 tarihinde Transkafkasya’da okulların üçüncü tüzüğü kabul edilmiştir. Bu tüzükte Guba ve Lenkeran’da iki yeni kaza okulu açmak tekrar onaylanmıştır. Lakin bu okulların açılması maddi sorunlardan dolayı durdurulmuştur.

Yani 1848 yılında düzenlenen tüzük Azerbaycan kaza okullarının sayısının artmasında hiçbir rol oynamamıştır.

XIX. yüzyılın ortalarında “iptidaî mektepler” (ilkokul) adıyla Azerbaycan’da yeni okullar oluşturulmuştur. Bu okullar Kafkasya okullarının 1853 yılında yapılan tüzüğüne göre açılmıştır. Tüzüğe göre, ilkokullar bir veya iki sınıftan oluşabilmekteydi. Böylece, 1854 yılında Azerbaycan’da ilkokulların temeli atılmıştır. Aynı yıl 10 Kasım’da Guba’da, 24 Kasım’da ise Ordubad’da, 1856 yılında ise Lenkeran’da ilkokul açılmıştır.

Bu okullarda çalışan öğretmenler iki gruba ayrılmış, birinci grup öğretmenler ders

öğretmenleri olarak Rusçayı ve diğer dersleri Rus dilinde anlatmış, ikinci grup öğretmenler ise din ve yerlel dilleri öğretmiştir.

XIX. yüzyılda Azerbaycan’da “Müslüman Okulları” adı ile tanınan öğretim kurumları faaliyet göstermiştir. Bu okulları Azerbaycan’ın önemli aydınları kurmuştur.

Böyle bir okulun açılması projesini ilk defa Abbaskulu Ağa Bakıhanov hazırlayarak Transkafkasya’nın başhakemi General Rozen’e takdim etmiştir. Bu projeye göre, Müslüman Okulunu bitirenlerin üç gruba ayrılması öngörülmüştür:

1. Memurluk yapan veya kendi işlerini devam ettiren grup,

2. Tiflis kolejine ya da Rusya’da eğitim-öğretime devam eden grup, 3. Liseye devam ederek Arapçayı öğrenen grup.

Bu proje geçekleşmese de aynı isimli okulların sonradan tekrar meydana gelmesine zemin oluşturmuştur (Talıbov, 2000:173).

Bakıhanov, Müslüman Okullarının açılmasının çok önemli olduğunu ve Bakü’de açılması gerektiğini savunmuştur. Müslüman Okullarında üç sınıf ve üç öğretmen; bu üç öğretmenden ise birinin Rus, ikisinin Müslüman olması gerekmiştir. Rus öğretmenin ilk sınıfta alfabe, kelime bilgisi, konuşma ve yazma; ikinci sınıfta matematik, dilbilgisi;

üçüncü sınıfta ise coğrafya, tarih dersleri vermesi; Müslüman öğretmenlerinse ilk sınıfta alfabe, dua, Farsça ve Tatarca (Türkçe) çeşitli konularda ders vermeleri istenmiştir (Aliyeva, 2005:126).

Müslüman Okullarının oluşturulması için yerine getirilmesi gereken bazı şartlar olduğundan bu okulların tüzüğünün hazırlanması kararlaştırılmış ve bu iş, Kafkasya’da Şii ruhani idaresinin başkanı Şeyhülislam Muhammed Ali’ye verilmiştir. Tüzüğün hazırlanmasında eski okul ve medreselerin tecrübesi esas alınmıştır. Bu tüzük 1847 yılında merkezi hükûmet tarafından iki yıl için deneme amacıyla onaylanmıştır.

Tüzüğe göre, okulun ders programını Azerbaycan Türkçesi, Farsça, Arapça, Rusça, coğrafya, tarih ve matematik dersleri, Rusya’nın kanunlarına ait genel bilgi vb.

oluşturmuştur. Azerbaycan Türkçesi, Farsça ve Arapçayı Azerbaycanlı öğretmenler, diğer dersleri ise Rus öğretmenler vermiştir. Eğitim-öğretim Azerbaycan Türkçesi,

Farsça ve Arapça verilmiş, Azerbaycan Türkçesi sınıfı I. sınıf, Farsça sınıfı II. sınıf, Arapça sınıfı ise III. sınıf sayılmıştır. Eğitim-öğretim, her sınıfta iki yıl olmak üzere toplam altı yıl olarak belirlenmiş, bir günde dört saat ders yapılmıştır. Okulun bütün eğitim-öğretim programını bitirenlere diploma, ayrı ayrı sınıfları bitirenlere ise sertifika verilmiştir.

12 Aralık 1847 tarihinde şehrin resmi temsilcileri ve ahalinin katılımıyla Kafkasya’da birinci olan Tiflis Şii Okulu açılmıştır. 10 Mayıs 1848 tarihinde Şii Okulu örneğinde Sünni Okulunun da tüzüğü onaylanmıştır. 15 Ocak 1849 tarihinde Tiflis Sünni Okulu açılmıştır. Böylece, Tiflis’te iki Müslüman Okulu olmuştur. Bu okulları açmaktaki amaç, din adamlarına yaklaşmak, dinî okullara nüfuz etmek, eğitim-öğretim programına Rusçayı dâhil etmek, yerli halk arasında Rusçayı yaygınlaştırmak olmuştur.

Azerbaycan’da ilk Müslüman Okulu, 10 Nisan 1949 tarihinde Gence’de açılmıştır. Okulda Azerbaycan Türkçesi, Farsça ve Rusça, matematik, coğrafya dersleri okutulmuştur. Gence’den sonra 23 Nisan 1849 tarihinde Şuşa’da Müslüman Şii Okulu açılmıştır. Bu okulda Azerbaycan Türkçesi, Arapça, Farsça ve Rusça, matematik, coğrafya, tarih, Rus kanunları ve güzel yazı öğretilmiştir (Talıbov, 2000:174-175).

2 Mayıs 1849 tarihinde Şamahı’da biri Şii, diğeri Sünni çocukları için olmak üzere iki Müslüman Okulunun resmi açılışı olmuştur. Bir sonraki Müslüman Okulu, 18 Mayıs 1849’da Bakü’de, daha sonraki ise Derbent’te açılmıştır. Zamanla Nuha’da, Lenkeran’da, Salyan’da, Zagatala’da da Müslüman Okulları açılmıştır. Ancak bu okulların ömrü uzun olmamış, kısa süre içerisinde kapatılmıştır. Sadece Tiflis’teki okullar faaliyetini devam ettirmiştir (Talıbov, 2000:175).

XIX. yüzyılda Azerbaycan’ın okul tarihinde önemli yerlerden birini tutan Müslüman Okulları çok az faaliyet göstermesine rağmen millî okulların gelişmesine zemin hazırlamıştır. Müslüman Okullarında eğitim görenlerin çoğu daha sonra kendileri okul açarak halkı bilinçlendirmek için çalışmaya başlamıştır (Ahmedov, 1985:292).