Evlat edinme ilişkisinin kaldırılmasına ilişkin hükümler TMK md. 317 ve 318’de düzenlemiştir. Buna göre TMK md. 317 rızanın aranmaması başlığı altında düzenlenmişken bir diğer düzenlemede diğer noksanlıklar başlığı altında ele alınmıştır.
TMK’ da evlatlık ilişkisinin kaldırılabilmesi için yasada sınırlı sayıda belirlenen sınırlı sayıdaki sebeplerden birinin gerçekleşmiş olması gerekir, bu sebepler konu, kişi ve zaman olarak sınırlanmış ve evlat edinme ilişkisinin kaldırılabilmesi zorlaştırılmıştır49.
1. Rızanın Bulunmaması
TMK md. 317 “Yasal sebep bulunmaksızın rıza alınmamışsa, rızası alınması
gereken kişiler, küçüğün menfaati bunun sonucunda ağır biçimde zedelenmeyecekse, hâkimden evlâtlık ilişkisinin kaldırılmasını isteyebilirler.” hükmüyle evlat edinme
ilişkisinde rızası gerekli kimselerin rızalarının alınmaması bu ilişkinin kaldırılmasının ilk sebebi olarak düzenlenmiştir.
Yukarıda açıkladığımız üzere TMK’ da küçüklerin evlat edinilmesi hususunda rızanın gerekli olduğu haller şu şekildedir;
- TMK md. 308/II uyarınca ayırt etme gücüne sahip küçüğün rızası,
- TMK md. 308/III uyarınca vesayet altında bulunan küçüğün vasisinin rızası ve vesayet dairlerinin izni ve onayı,
- TMK md. 309/I uyarınca evlat edinilecek küçüğün ana babasının rızası. EMK da evlatlık ilişkisinin kaldırılmasına ilişkin hükümlerin yer almadığını yukarıda anlatmıştık. Buna göre EMK döneminde taraflar kendi iradeleriyle evlatlık sözleşmesini sona erdirebilmekte, bunun yanı sıra EMK md. 258 hükmü gereği haklı sebeplerin varlığı halinde evlatlık tarafından, mirastan çıkarma sebeplerinin bulunması halinde ise evlat edinen tarafından sona erdirilebilmekteydi.
Rıza bulunmamasına dayalı olarak evlat edinme ilişkisinin kaldırılması talebinde bulunabilecek olan kimseler evlat edinme kararı verildiği anda rıza verme 49AYDOĞDU, 715-716.
131
hakkına sahip olan kimselerdir50. Bu sebeple küçüğün evlat edinilmesine ilişkin karar kesinleştikten sonra başkaca birinin babalığına hüküm verilmesi ya da başkaca birinin küçüğü tanıması durumunda bu kimselerin rızasının aranması söz konusu olmayacaktır.
Yukarıda evlat edinmenin yokluğu hususunda evlat edinme ilişkisinin doğrudan tarafı olan evlat edinen ve evlatlığın iradelerinin olmayışını evlatlık ilişkisi açısından yokluk sebebi olarak saymıştık. Ancak evlat edinmede bu kişiler dışındakilerinin rızasının olmaması hususu evlat edinme müessesesinin esasına ilişkin olup ancak evlat edinme ilişkisinin kaldırılmasına sebep olacağı değerlendirilmelidir51.
Evlat edinilecek küçüğün ana babasının rızası aranmamasına ilişkin bir karar varsa ve bu karar ilgili kişiye bildirilmemişse bu durum evlat edinme ilişkisinin iptaline neden olacaktır52.
Ayrıca küçüğün ayırt etme gücünün olmadığı sanılarak rızasının alınmaması halinde de evlat edinilen kişinin de evlatlık ilişkisini rızasının alınmaması sebebiyle kaldırılmasını talep edebilecektir. Nitekim böyle bir dava açan kimsenin evlatlık ilişkisini sürdürebilmesi onun menfaatine uygun olmayacaktır.
Rızası alınacak kimsenin rızasının alınmamış olması evlat edinme işleminin iptali olarak kabul edilirken, sadece şekle ilişkin eksiklikler evlat edinme ilişkisinin iptaline dayanak teşkil etmemelidir53. Buna göre küçüğün ana babasından rızasının yetkili mahkeme de alınmamış olması durumunda sadece buna bağlı olarak evlat edinme işleminin iptali mümkün değildir. Çünkü bu husus TMK md. 318/II’ de belirtildiği üzere usule ilişkin olup evlatlık ilişkisinin esasına yönelik değildir.
Rızası alınması gereken kimselerin rızasının alınmaması sebebiyle evlat edinme işleminin iptal edilmesi için küçüğün menfaatinin iptal sebebiyle ağır şekilde zedelenmemesi gerekir. Bu sebeple evlatlık ilişkisinin kaldırılması istemine ilişkin davayı gören mahkeme karar vermeden önce vereceği kararın evlat edinilen küçüğün
50AYDOĞDU, 743. 51AYDOĞDU, 744. 52 DURAL / ÖĞÜZ / GÜMÜŞ, 506, AYDOĞDU, 747-748. 53 DURAL / ÖĞÜZ / GÜMÜŞ, 506. 132
yararına olup olmayacağını değerlendirmelidir54. Buna göre her ne kadar evlat edinme ilişkisinin esasına ilişkin olsa da evlatlık ilişkisinin kurulmasında gerekli olan rızanın alınmaması sebebiyle evlatlık ilişkisinin kaldırılması TMK md. 317 gereği evlatlığın menfaatine olmayacaksa mahkeme bu durumda evlatlık ilişkisinin kaldırılmasına karar vermeyecektir.
Böylece kanun koyucu çocuğun menfaatini iptal için rızası alınmayan kimsenin menfaatinden daha üstün tutmaktadır55. Bu durumda iptal davasına bakan ve TMK md. 316 hükmü gereği araştırma ve değerlendirmede bulunacak olan hâkim evlat edinme ilişkisinin sona erdirilmesinin küçüğün menfaatini ağır şekilde zedeleneceği sonucuna varırsa bu durumda iptal kararı vermeyecektir56.
Gerçekten de yukarıda bahsettiğimiz üzere evlat edinme işlemi çocuğun yüksek yararı esas alınarak tesis edilmelidir kanun koyucu burada çocuğun menfaatini yine üstün tutarak bu şekilde bir düzenleme yapmıştır. Buna göre her ne kadar kanuna göre rızası alınması gereken kimsenin rızası alınmasa dahi bir şekilde gerçekleşen evlat edinme işleminin iptali küçüğün menfaatlerini ağır şekilde zedeleyecekse evlat edinme ilişkisinin kaldırılmasına müsaade edilmemektedir. Bu durum hiç şüphesiz evlat edinme müessesesinin kurulması prensipleriyle son derece uyumludur.
Burada davayı rızası alınmamış olan kimse açacaktır. Bu davanın açılabilmesi için TMK md. 315 kapsamında verilen karara karşı kanun yoluna başvuru imkânının olmaması gerekir57. Eğer dava hakkı olan kimse TMK md. 315 kapsamında verilen karara karşı kanun yoluna başvurma imkânı varsa ilgili iptal talebini kanun yollarında talep edebileceği için iptal davasıyla değil bu yolla talepte bulunabilecektir.
İptal davası kural olarak evlat edinen ve evlatlığa karşı açılır, evlatlığın açtığı dava da ise evlat edinene yöneltilir58.
54AYDOĞDU, 745. 55AYDOĞDU, 745, KAYA, 86. 56 DURAL / ÖĞÜZ / GÜMÜŞ, 506. 57AYDOĞDU, 716, KOÇ, 382. 58 DURAL / ÖĞÜZ / GÜMÜŞ, 507. 133
2. Diğer Noksanlıklar
TMK md. 318’ e göre evlat edinme ilişkisi rızası alınması gereken kimselerde bu usule uyulmaması dışında da evlat edinme ilişkisinin iptal edileceğini düzenlemektedir. Buna göre “Evlât edinme esasa ilişkin diğer noksanlıklardan biriyle
sakatsa, Cumhuriyet savcısı veya her ilgili evlâtlık ilişkisinin kaldırılmasını isteyebilir. Noksanlıklar bu arada ortadan kalkmış veya sadece usule ilişkin olup ilişkinin kaldırılması evlâtlığın menfaatini ağır biçimde zedeleyecek olursa, bu yola gidilemez.”
Esasa ilişkin bu noksanlıklar kanunun aradığı bakma ve eğitme ilişkisine uyulmaması, evlat edinenin diğer çocuklarının yararlarının hakkaniyete aykırı bir biçimde zedelenmemesi şartına riayet edilmemesi, evlatlık ilişkisinin kurulabilmesi için gerekli yaş veya evlilik süresi şartının sağlanmamış olması, birlikte evlat edinmeye uygun evlat edinilmemiş olması ya da evlatlıkla evlat edinen arasında kanunun öngördüğü yaş farkının bulunmaması sebeplerinden biri olabilir59.
Kanun hükmünde açıkça belirtildiği üzere esasa ilişkin noksanlığın evlat edinme işleminin iptal edilmesinden önce giderilmiş olması durumunda evlatlık ilişkisinin kaldırılmayacağını açıkça düzenlemiştir.
Esasa ilişkin olarak yukarıda belirtilen hususların yanı sıra evlat edinme ilişkisinin usulüne ilişkin şartlar şu şekilde sıralanabilir60; evlatlık edinmeye yetkisiz ve görevsiz kurumların aracılık yapması, yetkisiz veya görevsiz mahkemenin (o yerde aile mahkemesi olduğu halde asliye hukuk mahkemesi ya da sulh hukuk mahkemesi) evlat edinmeye karar vermesi, ana babanın rıza vermesi ya da geri alması hususunda kanundaki şekle uyulmaması. Burada özellikle evlat edinmeye ilişkin olarak karar verecek olan mahkemenin kanunen yapması gereken araştırma yükümlülüğü usule ilişkin bir şart olmayıp evlat edinme ilişkisinin esasına ilişkin bir şart olduğu gözden kaçırılmamalıdır.
59 BALKAR, 261, DURAL / ÖĞÜZ / GÜMÜŞ, 507, KİZİR, 2009, 179, GENÇCAN, 2011, 1454. 60AYDOĞDU, 754.
134
Bunun dışında noksanlığın sadece usule ilişkin olması durumunda kurulan evlatlık ilişkisinin sadece bu sebebe dayanılarak kaldırılması da söz konusu olmayacaktır. Kanun koyucu tıpkı TMK md. 317 hükmünde olduğu gibi usule ilişkin eksiklik olması durumunda evlat edinme ilişkisinin kaldırılması eğer çocuğun menfaatini ağır şekilde zedeleyecekse bu durumda evlat edinme işleminin iptaline karar verilemeyeceğini hüküm altına almıştır61.
Rıza eksikliğine dayalı olarak evlat edinme ilişkisinin kaldırılmasını yalnızca rızası alınmayan kişi ve kişiler talep edebilecekken, TMK md. 318!e dayalı olarak evlat edinme ilişkisinin kaldırılmasını Cumhuriyet Savcısı ve her ilgili evlat edinmenin iptalini dava edebilecektir. Burada ilgili olmadan kasıt özel veya kamusal bakımdan maddi ya da manevi menfaati bulunan kişi veya kuruluşlar olarak kabul edilmelidir. Bu sebeple ilgililer kapsamına şu kişi veya kuruluşlar girmelidir62;
- Evlatlık, evlatlığın ana babası, evlat edinen kişi, evlat edinenin eşi, varsa evlat edinenin çocukları, evlatlık ya da evlat edinenin mirasçıları,
- Korunmaya muhtaç çocuklarla ilgilenen kamusal hizmet kuruluşları,
- Özellikle kişilerin ehliyetsizliği halinde hazine de evlatlık ilişkisinin kaldırılması isteyebilecektir.
Bu davanın açılabilmesi için TMK md. 315 kapsamında verilen karara karşı kanun yoluna başvuru imkânının olmaması gerekir63. Eğer dava hakkı olan kimse TMK md. 315 kapsamında verilen karara karşı kanun yoluna başvurma imkânı varsa ilgili iptal talebini kanun yollarında talep edebileceği için iptal davasıyla değil bu yolla talepte bulunabilecektir.
İptal davası kural olarak evlat edinen ve evlatlığa karşı açılır, evlatlığın açtığı dava da ise evlat edinene yöneltilir64.
61AYDOĞDU, 755, KOÇ, 385. 62AYDOĞDU, 755 63 DURAL / ÖĞÜZ / GÜMÜŞ, 508, KOÇ, 382. 64 DURAL / ÖĞÜZ / GÜMÜŞ, 508. 135