Safed Sancağının Dâhilî Taksimatı (Kaza ve Nahiyeler)

Osmanlı Devleti’nde sancaklar askerî ve adlî olmak üzere iki idarî kısma ayrılırdı. Askerî olarak nahiyelere ayrılan sancaklar, adlî bakımdan da “kaza” adı verilen kısımlara ayrılıyordu. Kazalar kadının sorumluluk alanını ifade ettiği gibi, ticarî ve kültürel olarak çevresinde bir merkez olarak kabul edilmiş bir kasaba ile etrafındaki köylerin birleşerek teşkil ettiği idarî birlik anlamına da geliyordu327.

Genel anlamda köyler nahiyelere, nahiyeler de kazalara bağlıydı. Fakat tahrir defterlerinde idarî ve askerî bakımdan esas birim nahiye olarak kaydedildiğinden, hangi nahiyenin hangi kazaya bağlı bulunduğunu tespit etmek zordur.Mühimme kayıtlarından anlaşıldığı üzere Safed sancağının 3 kaza merkezi iletoplam5 nahiyesi vardı.

Tahrir defterlerinde şehir ve kasabalar “nefs” olarak kaydedilmişlerdir. Safed şehrine “nefs-i Safedü’l-mahrûse” denilmiştir. Safed’e bağlı nahiyeler bu dönemde birer köy hüviyetinde olduklarından, nahiye merkezlerinigöstermek için de nefs tabiri kullanılmıştır. Mesela, “Nefs-i Akka”, “Nefs-i Tibnin” gibi köy olarak yazılan yerler aslında zikredilen nahiyelerin merkezidir. Fakat herhangi bir şehir veya kasaba özelliği göstermezler. Bunlar nahiyeye adını vermiş olan merkez köylerdir.

Kasabalar, çevresindeki yerleşim yerlerine nazaran iktisaden üstün yerler olarak göze çarpar. Bu yerler tarım ve hayvancılığın yanı sıra ticaret ve sanayi malları da üretilen merkezlerdir. Safed sancağında bu özelliği taşıyan Minye, ‘Ayn Zeytun ve Kefer Kene köyleri mevcuttu. Fakat zikrettiğimiz bu yerler tahrir defterine nefs değil, karye olarak kaydedilmişlerdir.

Safed sancağı, XVI. yüzyılın ilk yarısında Nablus ile beraber bir sancağı teşkil ediyordu. Dolayısıyla,sancak dâhilinde Safed ve Nablus olmak üzere iki kaza merkezi bulunuyordu. Ancak, bu taksimat yüzyıl boyunca böyle kalmamış, 1545 yılında Nablus’un müstakil sancak olarak teşkil edilmesiyle kaza sınırları değişmiştir. Mühimme defterlerinden hareketle Safed dışında, Kefer Kene ve Akka kadılarına hükümler yazıldığını biliyoruz. Buradan hareketle XVI. yüzyılın ikinci yarısında Safed’in üç kaza merkezine sahip olduğunu söyleyebiliriz.

327

Tablo - 1: Kasaba, Köy ve Mezraların Nahiyelere Dağılımı (1520-1548) Nahiyeler 1520 1536328 1548 N K M N K M N K M Cire 1 55 54 35 33 1 43 48 Tibnin - 53 217 - 59 114 - 98 255 Şakif - 31 69 - 25 48 - 36 65 Akka - 51 57 - 31 28 - 43 49 Taberiye - 32 126 - 25 44 - 36 55 Toplam 1 222 523 175 267 1 256 472

N: Kasaba (Nefs) K: Köy M: Mezra

Yukarıda 1520-1548 yılları itibariyle Safed’de bulunan kasaba, köy ve mezralara işaret edilmiştir. Tabloya dikkat edilirse nahiyeler içerisinde yerleşim olarak en fazla gelişme kaydeden yer Tibnin’dir. XVI. yüzyılın başında Sur ile beraber 53 köy ve 217 mezraya sahip olan Tibnin, 1548 yılı itibariyle 98 köy ve 255 mezradan ibaret bir hale gelmiştir. Sayıca köy ve mezraların artmasında, yeni köylerin kurulmasının yanı sıra, yeni arazilerin tarım alanı olarak açılması da etkili olmuş gibi görünmektedir.Zira 1548 yılı itibariyle Safed sancağının nüfusuda önemli oranda artmıştır. Dolayısıyla artan nüfusun yerleşebileceği yeni alanlar ve üretim yapabileceği yeni araziler ortaya çıkmış olmalıdır. Ayrıca, göçerlerin zamanla yerleşik hale geçmeleri de köy sayısının artmasında etkili olmuştur. Mesela, daha evvel mezra olan Abl el-Kamh Tayboğa Türkmenlerinin yerleşmesiyle köy haline gelmiştir.

Tablo - 2: Kasaba, Köy ve Mezraların Nahiyelere Dağılımı (1555-1595)

Nahiyeler 1555 1570 1595 N K M N K M N K M Cire 1 52 73 1 54 74 1 55 75 Tibnin - 77 105 - 77 331 - 77 224 Şakif - 38 102 - 38 107 - - - Akka - 61 107 - 65 114 - - - Taberiye - 53 90 - 51 95 - - - Toplam 1 281 477 1 285 721 1 132 299

N: Kasaba (Nefs) K: Köy M: Mezra

1555-1595 yılları arasında nahiyelerde, Tibnin mezraları istisna tutulursa, köy ve mezra sayılarında pek fazla bir değişiklik olmamıştır (bkz. Tablo-2). Tibnin nahiyesinin

328

1536 yılı tahririni içeren defterin baş tarafının eksik olması sebebiyle Cire nahiyesinin köy ve mezra sayıları tam olarak gösterilememektedir. Bu sebepten 1536 yılı tahririnde Cire ile ilgili veriler, köy ve mezralar açısından tam bir bilgiyi içermez.

köy sayılarında bir değişiklik göze çarpmamakla birlikte, mezra sayısı inişli çıkışlı bir seyir takip etmektedir. Dikkat çeken nokta 1555 yılında, Tibnin’de 105 mezra bulunurken 1570 yılında bu sayı 331’e yükselmiştir. Mezraların, kabaca köylerin ekinliği olarak kullanıldığını biliyoruz. Dolayısıyla bu yıllarda Tibnin’de mezraların etkisiyle üretimde bir artış olduğunu da söyleyebiliriz. Fakat tahrir defterlerinden öğrendiğimiz kadarıyla Tibnin’de bu yıllardaönemli bir nüfus artışından bahsedilemez. Dolayısıyla üretim sahalarına dönüştürülen bu arazi parçalarının bu denli artmasını açıklamak güçleşmektedir.

Burada şunu da ifade etmek gerekir ki, 1570 ve 1595 yıllarını içeren tahrir defterleriyırtık sayfalar nedeniyle, eksik bilgileri ihtiva etmektedir. 1570 yılı tahririnde Cire nahiyesinin bir kısım köyleri hakkında hiçbir bilgiye sahip değiliz. Ayrıca, 1595 yılı tahririni içeren defterin de önemli bir bölümü eksiktir. Bu sebepten dönemler arası ilişki kurmak zorlaşmaktadır. Dolayısıyla, ilgili verileri anlamlı kılabilmek ve değerlendirebilmek, sadece ihtimal olarak kalmaktadır. Tibnin nahiyesindeki mezra sayılarındaki bu değişimin, sosyal ve siyasi olaylar tarafından şekillendirildiği söylenebilir. Zira bu yıllarda Safed sancağı genelinde Arap aşiretlerinin isyanları, yerel beylerin hâkimiyet mücadelesi ve sosyal huzursuzluklar ortaya çıkmıştır. Bu durum nüfusun, kendi güvenliğini sağlamak üzere daha büyük yerleşim yerlerine göç etmesine ve dolayısıyla ilgili arazilerin terk edilmesine sebep teşkil etmiş olabilir. Bu yıllarda Kefer Kene, Lubiye, Saffuriye gibi önceki dönemlerde zaten büyük olan köyler, nüfus olarak daha da büyümüştür

Tablo - 3: Nablus’ta Kasaba, Köy ve Mezraların Nahiyelere Dağılımı (1536)

Nahiyeler N K M

Cebel Kubal 1 102 49

Cebel Şami - 75 73

Beni Sa’b - 36 17

Merc Beni ‘Amir - 50 75

Kakun eş-Şihabi - 12 9

Toplam 1 275 223

N: Kasaba (Nefs) K: Köy M: Mezra

Nablus, Safed sancağıyla 1545 yılına kadar birlikte bir sancağı oluşturuyordu. 1536 yılı tahririni içeren defterden hareketle, Nablus’a bağlı nahiyelerin köy ve mezra sayıları Tablo-3’te verilmiştir. Buna göre Nablus kazasında en fazla köy Cebel Kubal

nahiyesinde bulunmaktaydı. Nablus’ta yerleşimin en az olduğu yer ise sadece 12 köy ve 9 mezraya sahip olan Kakun eş-Şihabi nahiyesi idi.