4. VERGİLER
4.9. Mukataalar
4.9.1. Safed Şehri Mukataaları
Beytülmal, Mal-i Gaib, Mal-i Mefkud, Yave, ‘Abd-i Abık
Mirasçısı bulunmayan tereke beytülmalden sayılır ve varis üç aya kadar ortaya çıkmazsa mirasa hazine el koyardı. Ancak mirasçı, tereke hazinede de olsa mirasçılığını ispatlarsa bunu almaya hak kazanırdı.
Mirasçı ülke içinde ise mal-i gaib, başka ülkede olup yeri bilinmezse mal-i mefkud hükmüne girerdi. Tereke, beytülmalciye bu durumda bir sene bekletildikten sonra verilirdi758.
Yave, bir timâr arazisinde başıboş olarak tutulan hayvan demektir. Böyle hayvanlar bir ay bekletildikten sonra sahibi çıkmazsa bulana ait olur ve buna karşılık ondan resm-i yave veya resm-i kaçkun denilen bir vergi alınırdı759.
Kanunlarda evden kaçmış olan erkek köleler için abd-i abık, cariyeler içinse kenizek tabiri kullanılırdı. Bunları kim tutarsa kanun üzere müjdegânisini (muştuluk parasını) aldıktan sonra hassa-i hümayun eminlerine teslim ederler. 3 ay bekletildikten sonra sahipleri çıkmazsa kadı tarafından satılıp parası devlete verilirdi760.
Verginin alınmasında dikkat edilen husus kölenin sahibine olan uzaklığıdır. Bu mesafe 1 günlük ise 30, 2 günlük ise 60, 3 veya daha fazla ise 100 akçedir761.
Safed sancağında bu tip gelirler mukataaya verilmişti ve 1548, 1555 ve 1570 yıllarında 10.000, 1595’te ise 12.000 akçelik gelire sahipti.
757
M. Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi, II, s. 342
758
H. Sahillioğlu, “Bad-ı Heva”, DİA, IV, s. 417
759
İsmet Miroğlu, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1560), Ankara, 1990, s. 184
760
İ. Miroğlu, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1560), s. 184
761
İhtisab Mukataası
Çarşı ve pazarlarda satılmaya getirilen mallardan alınan vergiler olduğu gibi, çarşı ve pazarlarda hukuka aykırı davranışlarda bulunanlardan alınan cerimelerin hepsine birden İhtisab rüsûmu, toplayanlara ise Muhtesib denilmekteydi762.
Safed sancağında 1520 yılındaki İhtisab rüsûmu yıllık 7.200 akçedir. 1548’te 20.000 akçelik bir gelire sahipti ve mirliva hassı olarak kaydedilmiştir. Bu rakam oldukça düşüktür. 1555 yılında ise bu rakam 80.000 akçeye yükselmiştir. 1570 yılında 74.500 akçeye gerileyen gelir, 1595 yılında 88.000 akçeye yükselmiştir.
Kapan Mukataası
Kapan, yağ, bal, un, pekmez vb. şeylerin satıldığı iş merkezleri olup Safed şehrinde de bir kapan bulunmaktaydı. Bu kapandan 1548 yılında 13.400 akçelik bir gelir elde edilmişti. 1555’te 20.000, 1570’de 22.500 ve 1595’te 25.000 akçelik gelire sahipti.
Boyahane Mukataası
Boyanhaneler, dokuma sanayinde kullanılan ipliklerin renklendirildiği ve kumaşların boyandığı yerlerdir ve Arapça Masbaka olarak bilinir. Safed’de kumaş (çuka ve akmişe) boyanan 4 adet boyahane vardı. Mukataaya verilerek işletilen bu boyahanelerin, 1520’te 3.000, 1548’de 2.000, 1555’te 2.236, 1570 ve 1595 yıllarında da 2.250 akçe geliri vardı.
Değirmen (Tahun) Mukataası
Devlete ait olan değirmenler mukataaya verilerek işletiliyordu. 1548 yılında Cübeyle, Umm et-Tut, ‘İnab ve Şuntiye’de bulunan değirmenlerden 3.840, Cüdeyde, A’sir ve Halka değirmenlerinden 1.920, Suv es-Semit ve Batitiye değirmenlerinden de 4.560 akçe gelir elde edilmiştir. 1555 yılında Cübeyle, Umm et-Tut, ‘İnab ve Şuntiye ile Cüdeyde, A’sir ve Halka değirmenleri birlikte zikredilmiş olup toplam geliri 2.840 akçe kaydedilmiştir. Bu gelire ek olarak, her yarım taşa 30 akçe hesabıyla 240 akçe resm-i tevahin tahsil edilmiştir. Suv es-Semit ve Batitiye değirmenlerinden ise 3.280 akçe gelir elde edilmiştir. 1570 ve 1595 yıllarında yine iki başlık altında değerlendirilen mukataalardan ilk grup 10.800, ikinci grup da 5.800 akçelik gelire sahipti.
762
Hamam Mukataası
Safed şehrindemirî hamamlar da mukataa yoluyla işletiliyordu.Hamamlardan elde edilen mukataa geliri, 1548’de 1.600, 1555’te 1.200, 1570’de 1.600 ve 1595’te de 1.200 akçe idi. 1555’te esasen 1.600 akçe mirîye verilmesi gerekiyorken hamamın tamir edilmesi sebebiyle, Safed şehrindeki Katib Ahmed ve Nasuh adlı sipahiler ber vech-i iştirak kendi paylarından bu tamiri gerçekleştirip devlete 1.200 akçe vermişlerdir.
Nahir el-Yehud
Safed şehrinde sadece Yahudilerden alınan bir vergi türüydü. Buna göre 1520’te 1.200, 1548’de 15.000, 1555’te 15.500, 1570’de 17.500 ve 1595’te 20.000 akçe tahsil edilmiştir. XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren toplanan nahir el-Yehud miktarı artış göstermiştir. Miktarın artışı Yahudi nüfusunun artışıyla paralellik arzetmektedir.
Simsariye el-Fevakih Mukataası
Meyve ticaretinden alınan bu simsarlık vergisi mukataa yoluyla toplanıyordu. Buna göre bu verginin geliri, 1548’de 600, 1555’te 830, 1570’de 1.000 ve 1595’te 1.500 akçe idi.
Simsariye-i ‘Attarin ve Keyyaliye
Safed’de baharat satışından ve baharatın tartılmasından alınan vergiler mukataa yoluyla toplanıyordu. Bu gelirler, XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren esir pazarıyla birlikte mukataaya verilmiştir. Buna göre 1548’de Simsariye-i ‘Attarin ve Keyyaliye geliri 4.000 akçedir. 1555 yılında Bac-ı Bazar-ı Üsera ile birlikte 5.700 akçe tahsil edilmiştir. Bu rakam 1570’te 8.300 akçe ve 1595’te de 9.000 akçe idi.
Bağ, Bahçe, Bostan Mukataaları
Safed şehrinin çevresinde bulunan bağ, bahçe, bostan ve araziler mukataaya verilerek işletilme yoluna gidilmiştir. 1548 yılında bu tip arazilerden herhangi bir gelir kaydedilmemiştir. 1555 ve 1570 yıllarında 2.500 akçelik gelir kaydedilirken, 1595’te bu gelir 4.000 akçeye yükselmiştir.
Mahsulât-ı Hammare
Şaraptan alınan bir gelir olup yalnızca XVI. yüzyılın ilk yarısında tahsil edilmiştir. Buna göre,1520’de Safedşehrinde 1536’da da Nablus şehrinde6.000 akçelik bir gelire sahipti.
Cizye Mukataası
Safed sancağının cizye gelirleri1520 yılında mukataaya verilmiş olup toplam geliri 31.300 akçe idi.
Bac-ı Ğafare/Ağfar
Bac-ı ğafare alınan yerler, tüccarların yol üstünde konaklayacakları veya getirdikleri malları pazarlayacakları yerler olarak karşımıza çıkmaktadır. Sancak dâhilindeki ticarî yollar üzerinde bulunan bu yerler aynı zamanda önemli geçiş noktalarıydı ve buralardan gelip geçenler belli bir miktar vergi ödemeklemükellef idiler.
Safed sancağında Minye, Cisr Yakub, Cubb Yusuf, Mumsiya, ‘Uyun et-Tüccar ve Sura adlı yerler bu çeşit vergi toplama merkezlerini oluşturuyordu. Aşağıda yıllara göre, bahsedilen vergi toplama merkezlerinden elde edilen gelirler verilmiştir (bkz. Tablo-24).
Bu merkezlerden toplanan miktarlar belli şartlara göre tahsil ediliyordu. Minye, Sura ve Cisr Yakub istasyonlarında, deve yükünden 2, at ve katır yükünden 1, köleden (kara ve ak) 10, Kudüs-i Şerif’i ziyarete gitmek için geçen Hıristiyan’dan 8, Yahudi’den 6 akçe, satılmaya götürülen her koyun sürüsünden bir koyun alınırdı. Farklı olarak Sura istasyonunda Hıristiyan tüccardan 8 akçe geçiş resmi alınırken, Yahudi tüccardan (ikitüccar grubuna da Bezirgân-ı Kâfir tabiri kullanılmıştır) alınacak miktar belirtilmemiş, benzer oranda alınması kaydedilmiştir.
Kudüs’ü ziyarete giden Hıristiyan ve Yahudilerden eşit miktarda bir bedel alınması vurgulanmıştır. Diğer istasyonlarda, deve yükünden 4, at ve katır yükünden 2, eşek yükünden buçuk, köleden (kara ve ak) 10, Hıristiyan tüccardan 8 ve Yahudi tüccardan 6 (Bezirgân-ı Kâfir), Kudüs-i Şerif’i ziyarete gitmek için geçen Hıristiyan’dan 8, Yahudi’den 6 akçe, satılmaya götürülen her koyun sürüsünden de bir koyun alınırdı. Fakat Mumsiya’da Bezirgân-ı Kâfir’den alınacak miktar Hıristiyan için 10, Yahudi için 6 akçedir. ‘Uyun et-Tüccar’da ise Kudüs’ü ziyarete giden Hıristiyan ve Yahudilerden eşit miktarda bir bedel alınıyordu.
Tablo - 24: Bac-ı Ağfar Gelirleri
Yer Miktar (Akçe) Nahiye
1520 1536 1548 1555 1570 1595
Minye 6000 17500 29300 23000 23000 25000 Cire
Cisr Yakub 6000 11500 18700 25000 25000 28000 Cire
Cubb Yusuf 6000 7500 12950 13000 13000 15000 Cire
Mumsiya (Mahsiye) 5700 6000 17300 21500 21500 23000 Şakif
‘Uyun et-Tüccar 6000 7000 12350 11500 11500 13000 Taberiye
Han Leccun 6000 - - - Taberiye
Sura 1720 1400 2000 6000 6000 8000 Akka
Rüsûm-ı Mu’ayyenân
Safed şehrinde bulunan demirciler (Haddadin) ve Hasırcılardan (Hasırcıyan) alınan resimdir. Bu gelirler de mukataa yoluyla toplanıyordu. 1548’de 800, 1555’te 1.000, 1570’de 3.000 ve 1595’te de 4.000 akçelik bir gelire sahipti.
Balıkçılık ve İskele Mukatası
Safed sancağı sınırları içinde Taberiye Gölü ve Hula Gölü gibi iki önemli su havzası olmasının yanı sıra, sancağın batısı Akdeniz’e komşu idi. Dolayısıyla muhtelif yerlerde balıkçılık yapıldığı gibi Akka ve Sur gibi önemli iki iskeleye sahipti. Balıkçılıktan elde edilen gelir mukataa usulüyle işletiliyordu. Minye, Bahr Kadas (Hula) mahsulü, Şam’daki Sultan Süleyman Han İmaretine vakfedilmişti. Bunun gibi Taberiye’in Şutayra (Katil) ve ‘Ubeydiye mezralarının mahsulü ise Safed’deki Şeyh Ahmed bin Nafi ile Hacı Muhammed’in uhdelerine verilmişti. Balıkçılık sahaları ve iskele gelirleri aşağıda Tablo- 25 ve Tablo- 26’da gösterilmiştir.
Tablo - 25: Balıkçılık Sahaları
Yer Miktar (Akçe) Nahiye
1548 1555 1570 1595
Minye - 3300 3300 5000 Taberiye
Bahr Kadas 1100 1700 1700 3000 Cire
Kasımiye 1000 1000 1000 1500 Tibnin
Bahr Malih - 1000 1000 1500 Tibnin
Akka - 500 500 750 Akka
Balıkçılık yapılan bölgelerden Minye, Şutayra ve ‘Ubeydiye Taberiye Gölü’nün yanı başındaki yerlerdir. Bahr Kadas, Hula Gölü’ne verilen diğer ad olmakla beraber Kasımıye, Bahr Malih ve Akka dalyanı Akdeniz kıyısında olan yerlerdir.
Tablo - 26: İskele Gelirleri
Yer Miktar (Akçe) Nahiye
1555 1570 1595
Sur 2.000 2.000 3.000 Tibnin
Akka 10.000 10.000 13.500 Akka
Akka’nın iskele gelirleri içerisinde Simsariye-i Keyyaliye ve Nehr en- Nu’ayman’da yapılan avcılık da dâhildir. Görüldüğü üzere, Akka iskelesi gelir olarak Sur’un çok önündedir. Akka iskelesinde Simsariye-i Keyyaliye gelirinin bulunması küçük çapta da olsa bir ticaretin varlığından söz etmemize imkân vermektedir. Bilindiği üzere, bu dönemde Akka, Beyrut’un gölgesinde kalmıştır. Sur iskelesi için ise eldeki verilerden hareketle ticaretin ne ölçüde yapıldığını söylemek zordur.Beyrut iskelesinin geliri 1548’de 130.000 akçeydi763. Dolayısıyla, Akka ve Sur iskeleleri, Beyrut’a nazaran küçük ve ticareti bakımından önemsiz iskeleler olarak görülmektedir.
Safed Çuka Tamgası Mukataası
Safed’de satılan çukalardan damga vergisi alınırdı. Mukataa yoluyla toplanan bu verginin yıllık geliri; 1555’te 12.000, 1570’de 12.000 ve 1595’te de 15.000 akçedir. Bu vergi tahsil edilirken her pastav karziyeye birer pare ve enlüye ikişer pare alınması kanundur.
Kışlak Resmi Mukataası
Safed’de meskûn olan Arap aşiretlerinden alınan “kışlak resmi”, “hakk-ı mer’a” ile birlikte mukataa yoluyla toplanmış ve Sancakbeyinin tasarrufuna sunulmuştur. Mukataa yoluyla kışlak resmi toplanan Arap aşiretleri başta Beni Davud, Beni Cilas, Beni Şakir ve ‘Anza’dır. 1555, 1570 ve 1595 yıllarında 4.000 akçe toplanmıştır. 1595 yılında toplanan kışlak resmi diğerler tahrirlerden farklı olarak Padişah gelirleri içerisinde zikredilmiştir.
763
Mustafa Öztürk, “1548 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Beyrut”, XII. Türk Tarih Kongresi, Ayrıbasım, Ankara, 2000, s. 852
Mahsul-ı Ser’asesiye
Sancakbeyi tasarrufunda olan bir gelir kalemidir. 1555, 1570 ve 1595’te 7.000 akçelik bir gelire sahipti.
Sukü’d-Devvab
Safed’de at, katır, eşek, deve gibi hayvanların satıldığı bir pazar bulunmaktaydı. Bu pazarda satılan hayvanlardan alınan vergilerin toplanması işi mukataa usulüyle yapılıyordu. Sancakbeyi hassı olarak bu vergi, 1555, 1570 ve 1595’te 300 akçelik bir gelire sahipti.
Mahsûl-ı Bâd-ı Hevâ
Sancakbeyi hassı olarak kaydedilen ve cürm-i cinayet ile resm-i ‘arusane gibi vergileri de kapsayan bu gelir kalemi, 1555’te 16.500, 1570 ve 1595 yıllarında 20.000 akçe getiriyordu.
Mahsûl-ı ‘Adet-i ‘Arab
Bika’ Araplarından alınan vergi olup yine sancakbeyi hassı olarak kaydedilmiştir. 1555, 1570 ve 1595’te 10.000 akçelik bir gelire sahipti.
Tablo - 27: Safed Şehri Mukataaları (1520-1595)
Mukataalar 1520 1548 1555 1570 1595 İhtisab 7.200 20.000 80.000 74.500 88.000 Kapan - 13.400 20.000 22.500 25.000 Nahire el-Yahud 1.200 15.000 15.500 17.500 20.000 Simsariye el-Fevakih - 600 830 1.000 1.500 Mahsûlât-ı Tahun - 3.840 2.840 10.800 10.800 Mahsûlât-ı Tahun - 1.920 - - - Mahsûlât-ı Tahun - 4.560 3.280 5.800 5.800 Hamam es-Sultan - 1.600 1.200 1.600 1.200
Simsariye-i Attarin ma’ Keyyaliye ve
Simsariye-i Bac-ı Bazar-ı Üsera - 4.000 5.700 8.300 9.000
Mukata’-i Boyahane-i Çuka ma’
Boyahane-i Akmişe764 3.000 2.000 4 Bab 2.236 4 Bab 2.250 4 Bab 2.250 Beytü’l-mâl, Mâl-ı gaib ve Mâl-ı mefkûd,
Yave, ‘Abd-i abık - 10.000 10.000 10.000 12.000
‘Öşr-i arazi, Bostan, Kürüm, Vakıf, Mülk, Kasm-ı arazi-i mirî, Haracü’l-kürüm ve Eşcar-ı sa’ire
- - 2.500 2.500 4.000
Bâc-ı Ağfar (Minye) 6.000 29.300 23.000 23.000 25.000
Bac-ı Ağfar (Cisr Yakub) 6.000 18.700 25.000 25.000 28.000
764
Bâc-ı Ağfar (Cubb Yusuf) 6.000 12.950 13.000 13.000 15.000
Bâc-ı Ağfar (Mumsiya)765 5.700 17.300 21.500 21.500 23.000
Bâc-ı Ağfar (‘Uyun et-Tüccar)766 12.000 12.350 11.500 11.500 13.000
Bâc-ı Ağfar (Sura) 1.720 2.000 6.000 6.000 8.000 Rüsûm-ı Mu’ayyenân - 800 1.000 3.000 4.000 Mahsûlât-ı Sayd - 1.100 3.300 3.300 5.000 Mahsûlât-ı Sayd - 1.000 1.700 1.700 3.000 Mahsûlât-ı Sayd - - 4.000 4.000 6.000 Mahsûlât-ı İskele - - 11.000 11.000 15.000
Tamga-i çukaha-i Safed - - 12.000 12.000 15.000
Mukata’a-i Sayd - - 800 1.200 1.200
‘Adet-i Rüsum-ı Kışlak - - 4.000 4.000 4.000
Mahsûl-ı Ser’asesiye767 - 6.000 7.000 7.000 7.000
Mahsûl-ı Sukü’d-Devvâbb768 - 300 300 300 300
Mahsûl-ı Bâd-ı Hevâ769 - 15.000 16.500 20.000 20.000
Mahsûl-ı Adet-i Arab770 - 6.000771 10.000772 10.000 10.000