Sağlığa Erişim Hakkı

Ceza İnfaz Kurumlarında sağlığa erişim hakkı, özgürlüğün- den yoksun bırakılmış mahpuslara hastalık teşhisi ve gereken tedavinin sağlanması, ilaç temini ve tedavi ücretlerinin kar- şılanması, hastaneye sevk, düzenli doktor ve sağlık persone- li, sosyal hizmetler uzmanı ve psikolojik destek hizmetinin sağlanması, hijyenin sağlanması, spor aktiviteleri, havalan- dırma, açık hava, gün ışığı, sıcak-soğuk su temini gibi fiziksel koşulların sağlanması gibi pek çok alt başlığı içinde barındır- maktadır. Bu konuda yaşanan sıkıntılar Avrupa İnsan Hak- ları Sözleşmesi’nin özellikle İşkence Yasağını düzenleyen 3. maddesi19 _{kapsamında pek çok açıdan ihlal iddialarına konu}

olabilmektedir20_.

Avrupa Konseyi bünyesinde ceza infaz kurumları ile ilgili or- taya konmuş uluslararası nitelikteki standartlara baktığımız- da özellikle sağlığa erişimin sağlanması ile ilgili meselelerin önemli bir yer taşıdığını görmekteyiz. Avrupa Cezaevi Ku- ralları Hakkında REC (2006) 2 Sayılı Tavsiye Kararının sağlığı etkileyen fiziki koşullar, hijyen ve beslenme ile ilgili kısımları özel olarak ihtiva etmektedir.21

18 _{Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin üye devletlere Avrupa Cezaevi} Kuralları Hakkında 2006-2 Nolu Tavsiye Karaları 43.

19 _{AİHS md 20; “Hiç kimse işkenceye veya insanlık dışı ya da aşağılayıcı} muamele veya cezaya tabi tutulamaz.”.

20 _{AİHM Kudla – Polonya [Büyük Daire], Başvuru no: 30210/96,} 26/10/2000; AİHM Khodorkovskiy ve Lebedev – Rusya, Başvuru no: 11082/06 ve 13772/05, § 479, 25/07/2013

21 _{Avrupa Cezaevi Kuralları Hakkında REC (2006) 2 Sayılı Tavsiye Kararı} md 18.1 “Mahpuslara sağlanan barınma yerleri ve özellikle bütün yatak- hane bölümleri, insan onuruna ve mümkün olabildiğince özel yaşama saygı gösterecek biçimde olmalı, iklim koşulları ve özellikle zemin alanı, havanın metreküp miktarı, aydınlatma, ısıtma ve havalandırma dikkate alınarak, sağlık ve temizlik gereklerini karşılamalıdır.18.2 Mahpusların yaşadığı, çalıştığı veya bir araya geldiği tüm binalarda: a. Pencereler,

Belirtilen standartlar ışığında, Türkiye’deki ceza infaz kurum- ları ile geri gönderme merkezlerinde tespit edilen şikayetler birlikte değerlendirildiğinde aşağıdaki hususlar ön plana çık- maktadır:

Öncelikle kapasite üzeri mevcut sebebiyle22 _{de katlanan bazı} mahpusların normal koşullarda gün ışığında okumalarını veya çalışma- larını mümkün kılmaya yeterli büyüklükte olmalı ve klima sistemiyle yeterli ölçüde bir havalandırmanın yapıldığı haller hariç, temiz havanın içeriye girmesini sağlamalıdır; b.Yapay aydınlatma, onaylanan teknik standartlara uygun olmalıdır.(…).”

md 19 Hijyen; “19.1 Her cezaevinin bütün bölümleri gerekli şekilde bakılmalı ve her zaman temiz tutulmalıdır. 19.2 Mahpuslar cezaevine kabul edildiklerinde kalacakları odalar veya diğer yatma yerleri temiz olmalıdır. 19.3 Mahpuslar, hijyene ve mahremiyete saygı gösteren sıhhi imkanlara her an ulaşabilmelidirler.19.4 Genel hijyenin sağlanması için her mahpusun, iklime uygun sıcaklıkta ve mümkünse her gün, değilse haftada en az iki kez (veya gerekiyorsa daha sık olarak) banyo veya duş yapabilmesi için uygun tesisler sağlanmalıdır.19.5 Mahpuslar kendile- rini, giysilerini ve kaldıkları yerleri temiz ve düzenli tutmalıdırlar.19.6 Mahpusların temizlik koşullarını yerine getirebilmeleri için cezaevi yet- kilileri onlara tuvalet malzemeleri de dahil olmak üzere genel temizlik alet ve malzemelerini sağlamalıdırlar. 19.7 Kadınların sıhhi ihtiyaçları için özel düzenleme yapılmalıdır.”

Md 20 Giyim ve Yatak Malzemeleri; “20.1 Kendine ait uygun giysisi olma- yan mahpuslara iklime uygun giysiler verilmelidir. 20.2 Bu giysiler aşağı- layıcı veya küçük düşürücü olmamalıdır. 20.3 Bütün giysiler iyi durumda muhafaza edilmeli ve gerektiğinde değiştirilmelidir. 20.4 Cezaevinden dı- şarı çıkmak için izin alan mahpuslardan, mahpus olduklarını belli edecek giysiler giymeleri istenmemelidir. 21. Her mahpusa, düzenli biçimde mu- hafaza edilen ayrı bir yatak ile temiz tutulmasının sağlanması için gerekli sıklıkta değiştirilen ayrı ve uygun bir yatak takımı sağlanmalıdır.

Md 22 Beslenme; “22.1 Mahpuslara, yaşlarını, sağlıklarını, fiziki koşul- larını, dinlerini, kültürlerini ve çalıştıkları işin özelliğini hesaba katan besleyici gıdalar temin edilmelidir. 22.2 Asgari enerji ve protein miktarı da dahil olmak üzere besleyici bir gıdanın gerekleri ulusal mevzuatta düzenlenmelidir. 22.3 Yiyecekler hijyenik olarak hazırlanmalı ve da- ğıtılmalıdır. 22.4 Mahpuslara makul aralıklarla günde üç öğün yemek verilmelidir.22.5 Mahpuslar temiz içme suyuna her zaman ulaşabilme- lidir.22.6 Pratisyen hekim veya nitelikli bir hemşire tıbbi sebeplerle özel bir mahpusun beslenmesinde değişiklik yapmalıdır..”

22 _{World Prison Brief tarafından yapılan çalışmaya göre Türkiye mahkûm} nüfusu en fazla olan ülkeler arasında 9. sırada yer almaktadır bkz: http://www.dogrulukpayi.com/bulten/turkiye-de-cezaevlerinin- durumu;

sağlığa erişim ile ilgili problemlerin ağırlıklı olarak ön planda olduğu görülmektedir. Kapasitenin artışı, cezaevlerinde özel- likle doktor ve sağlık personelinin düzenli ve yeterli müda- halesini, düzenli ve yeterli ilaç temini, zamanında ve düzenli tedavi sağlanması ve gerektiğinde gecikmeksizin hastaneye sevk gibi konularda gecikmelere sebebiyet verdiği görülmek- tedir. Diğer bir ifadeyle, bir ceza infaz kurumlarındaki tüm hizmetlerde olduğu gibi sağlık hizmetleri de planlanandan çok kişinin olması durumunda olumsuz yönde etkilenmekte- dir23_{. Bu şekilde yaşam kalitesi düşmekte ve aşırı kalabalıklaş-}

ma özellikle kurumun fiziki koşulları yönünden insanlık dışı ya da aşağılayıcı muamele düzeyine erişebilmektedir.

Ceza infaz kurumlarında sağlığa erişimin belki de en temel unsurlarından biri hijyenin sağlanmasıdır. Özellikle yoğun kapasite sebebiyle yatak mevcudunun yeterli olmaması ve ko- ğuşlarda yaşam alanına ilişkin standartların24 _{karşılanamıyor}

olması bir problem olarak karşımıza çıktığı söylenebilir. Diğer taraftan, açık havaya çıkarılma zamanlarının seyrekliği ve sportif aktiviteye izin verilmemesi ya da çok kısıtlı şekilde sportif aktiviteden faydalanılması ayrı bir problem olarak or- taya çıkmaktadır25_.

mission 2015, § 24 bkz: http://www.refworld.org/docid/54c109084. html ;

1 Ocak 2016 itibariyle Avrupa Konseyi Yıllık Ceza İstatistiklerine göre karşılaştırmalı oranlar için bkz: http://wp.unil.ch/space/space-i/ prison-stock-on-1st-january/prison-stock-on-01-jan-2015-2016/;

Avrupa Komisyonu 2016 yılı Türkiye Raporu SWD(2016) 366, 9 Kasım 2016, s. 71, https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/ near/files/pdf/key_documents/2016/20161109_report_turkey.pdf. 23 _{TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, 26. Dönem 2. Yasama Yılı,}

17/5/2017 tarihli toplantıda kabul edilen, Balıkesir L Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumu İnceleme Raporu, s. 10 https://www.tbmm.gov.tr/ko- misyon/insanhaklari/docs/2017/balikesir_L_tipi_raporu.pdf.

24 _{CPT/Inf /2015) 44 sayılı “Living space per prisoner in prison establish-} ments: CPT Standards” adlı belgenin gayriresmî çevirisi için http:// www.cte.adalet.gov.tr/duyurular/2015/12-4/EK-A.pdf.

Sıcak su veriliş saatleri, örneğin somut vakalarda görüldüğü şekilde haftada 2 kez ve 3 saat düşük basınçla verilen suyun temizlik için yeterli olmadığı26 _{ve verilen su miktarının yeter-}

sizliği yine hijyenle ilgili sıkıntıları beraberinde getirmektedir ve bu şartların iyileştirilmesi gerektiği söylenebilir27_.

Yine, özellikle kış aylarında yeterince ısıtma olmaması, özel- likle yatakhane katındaki peteklerin yetersiz olması ve kalori- ferlerin ağırlaşan kış koşullarına rağmen yanmaması, rutubet- li ortam, kalınan yerlerin yeterli güneş ışığı almaması 28 _sağlık

koşullarını olumsuz yönde etkileyen faktörlerdir.

Fiziki koşullardaki yetersizlik ve kapasitede yaşanan yoğun- luk nedeniyle sağlık hizmetinin verilmesi, özellikle hastaneye sevklerin gecikmesi, ilk teşhis, hastayı takip ve tedavinin sağ- lanmasında da gecikmelere sebebiyet verdiği görülmektedir29_.

Bu çerçevede sağlık hizmetlerinde kalitenin, personelin ve ka- pasitenin arttırılması önem arz etmektedir.

Bu noktada değinilmesi gereken başka bir mesele de, cezae- vinde hafta içi ve özellikle hafta sonu düzenli olarak doktor bulunmasının bir cezaevinde ulaşılması gereken asgari stan- dartlardan bir diğeri olduğudur. Özellikle hasta mahpusların ceza infaz kurumlarındaki durumu ile ilgili veriler basına yan-

17/5/2017 tarihli toplantıda kabul edilen Bursa H Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumu İnceleme Raporu, s. 4 https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/ insanhaklari/docs/2017/bursa_h_tipi_raporu.pdf. (Son Erişim Tarihi 20/11/2017).

26 _{Balıkesir L Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumu İnceleme Raporu, s. 9} 27 _{Bursa H Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumu İnceleme Raporu, s. 4-5} 28 _{TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, 26. Dönem 2. Yasama Yılı,}

17/5/2017 tarihli toplantıda kabul edilen İstanbul Çocuk Eğitimevi ile Ümraniye E ve T Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumları İnceleme Raporu s. 10;, CPT/Inf (2017) 32, § 7Geri Gönderme Merkezleri ile ilgili olarak Avrupa İşkence ve İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele ya da Cezayı Önleme Komitesi [CPT] 16-23 Haziran 2015 tarihli Geri Gönderme Mer- kezlerine ilişkin Ziyaret Raporu

29 _{Bursa H Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumu İnceleme Raporu s. 5; Ümraniye} E ve T Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumları İnceleme Raporu s. 11

sıdığı kadarıyla bilinmektedir30_{. Acil durumda müdahale ede-}

cek sağlık personelinin mevcudiyeti ile ilgili elimizde bir veri bulunmamakla birlikte, bu gibi durumlarda en yakın hastane- ye sevklerin nasıl ve ne kadar sürede gerçekleştirildiğinin de bilinmesi ve envanterinin tutulması da önem arz etmektedir. Örneğin Balıkesir L tipi cezaevinde yıllık 20-25.000 muayene yapıldığı belirtilmiştir. Yapılan hesaba göre bir günde 100-125 hasta muayenesine denk gelmektedir. Sadece 1 doktor tara- fından verilen sağlık hizmeti mahpuslar tarafından ulaşılabi- lir olmaktan çıkmakta, aciliyet gereken durumlarda hastane sevklerinde uzun süreler sora yapılabilmesine yol açmaktadır. Ağır hastalık, engellilik, yaşlılık gibi özel bakım gerektiren du- rumları kapsayan bir takım özel uygulamaların olduğu teorik olarak söylenebilir31_{. Ancak uygulamada, OHAL kaynaklı ve}

personel azlığına ve iş yüküne bağlı sebeplerle özellikle ağır hastaların hastaneye sevki ile ilgili bazı sorunların gündeme geldiği basına yansımaktadır32_{. Avrupa İnsan Hakları Mahke-}

mesi tarafından Nuriye Gülmen – Semih Özakça başvurusun- da, açlık grevi sebebiyle ceza infaz kurumunda ağır hasta du- rumda bulunan tutuklular ile ilgili AİHM İç Tüzük madde 39 kapsamında tahliyelerinin sağlanması için talep edilen tedbir kararı reddedilmiştir. Ret kararının gerekçesi olarak, başvuru- cuların hastaneye sevk edilmiş olmalarının vücut bütünlüğü ve yaşam hakkı üzerinde salıverilme konusunda tedbir uygu- lanmasını gerektirecek gerçek ve yakın bir risk oluşturmadığı gösterilmiştir. Ancak her ihtimalde AİHM, bu aşamada, dava-

30 _{Ceza infaz kurumlarında bulunan hasta mahpuslara ilişkin Adalet Ba-} kanlığı verileri hakkında bkz: http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/ siyaset/736673/Cezaevlerinde_tahliye_sirasi.html#

31 _{Ceza İnfaz Kurumlarında Hükümlü ve Tutuklulara Sunulan Sağlık} Hizmetleri Hakkında İnceleme Raporu, 24. Dönem 5. Yasama Yılı 2015, s. 13-16, bkz: https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/ docs/2015/saglik_hizmetleri_hakkinda.pdf.

32 _{http://siyasihaber3.org/vanda-hasta-tutuklular-hastaneye-} goturulmuyor-ohal-var-idare-edin; https://www.evrensel.net/ha- ber/328500/hasta-tutuklular-sevk-edilmiyor

lı Hükümetin başvurucuların vücut bütünlüğü ve yaşam hak- kını koruma çerçevesinde her türlü tedbiri alması, dosyada mevcut raporlar ışığında günlük ihtiyaç ve bakımın sağlanma- sı konusundaki yükümlülüğünü ve kendi seçtikleri doktorlara danışarak açlık grevine son verip vermeme konusunda karar almalarına izin verilmesi gerekliliğine de vurgu yapmıştır33_.

Öte yandan, ceza infaz kurumu koşullarında, mahpusların diş sağlığının korunması da en çok gündeme gelen sağlıkla ilgili şikayetlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu konuda özellikle kurumlarda diş hekimi bulunmamasının diş sağlığı ile ilgili muayene teşhis ve tedavilerin gecikmesine sebebiyet verdiğinden şikayetçi olunduğu görülmektedir34_.

Diğer taraftan, muayene sırasında kelepçe kullanılması35 _ve

hasta mahremiyetinin sağlanmasına aykırı olarak ceza infaz kurumu personelinin muayenede hazır bulunması ve sağlıkla ilgili verilerin gizliliği konularının da ayrı bir şikâyet konusu olarak ortaya çıktığı görülmektedir36_.

Beslenme ile ilgili sıkıntılara gelince, özellikle diyabet hasta- larına ya da özel gereksinimi olan hasta mahpuslara gereken beslenme imkanının sağlanamaması ayrı bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Yine kurum kantinlerinde kalitesi dü- şük ürünlerin satılması, yemeklerin kalitesiz olması gibi şika- yetler de gündeme gelebilmektedir37_.

33 _{AİHM Özakça – Türkiye, Başvuru no: 45940/17 ve Gülmen – Türkiye,} Başvuru no: 46171/17, 2 Ağustos 2017 tarihli Tedbir Talebinin reddi ka- rarı.

34 _{Balıkesir L Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumu İnceleme Raporu, s. 10.} 35 _{TUAD-ÖHD-ÖDAV Cezaevi İzleme Komisyonu Marmara Bölgesi Ha-}

pishane ve Hasta Tutsaklar Raporu http://www.hukukpolitik.com.tr/ wp-content/uploads/2016/08/HApishaneRaporu.pdf

36 _{Avrupa İşkence ve İnsanlık Dışı veya Aşağılayıcı Muamele ya da Cezayı} Önleme Komitesi [CPT] 16-23 Haziran 2015 tarihli Geri Gönderme Mer- kezlerine ilişkin Ziyaret Raporu, CPT/Inf (2017) 32, § 42 ve 43

37 _{Balıkesir L Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumu İnceleme Raporu s. 9; Ümra-} niye E ve T Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumları İnceleme Raporu s.10

Psiko-sosyal servis hizmetlerine ilişkin olarak, özellikle anne yanındaki çocuklar ile ilgili olarak destek sağlanması önemli bir konudur38_{. İnternet üzerinden erişilen resmi olmayan ve-}

rilerde, 549 mahkûma 1 psikolog düşerken 986 mahkûma bir sosyal sağlık uzmanı düştüğünün tespit edildiği göze çarp- maktadır39_{. Özellikle çocuklar açısından düzenli ve devamlı}

sosyal danışmanlık verilmesinin önemi büyüktür. Psikolog, sosyal hizmetler uzmanı ve sosyologların bulunmaması ya da yetersizliği, kurumda bulunan kişilerin rehabilitasyonu- nun sağlanması konusunda olumsuz etki yaratmaktadır. Bu çerçevede bu konuda profesyonel olarak çalışan sivil toplum kuruluşlarının rehabilitasyon desteği vermesine izin verilmesi düşünülebilir. Hücre hapsinin sıklıkla disiplin cezası olarak başvurulan bir yöntem olması da bu açıdan tartışılabilir bir meseledir40_.

Elde bulunan veriler ışığında genel olarak bakıldığında, sağlık hizmetlerini karşılama ve fiziki koşulların yeterliliği konula- rında yukarıda da bahsedilen uluslararası standartlarla uyum bakımından yetersiz kaldığı söylenebilir41_{. Bu konularda yapı-}

lacak iyileştirme çalışmaları açısından özellikle ulusal denetim mekanizmalarının yanında, ceza ve tutukevlerine resmi ziya- retler gerçekleştiren Avrupa İşkence ve İnsanlık Dışı veya Aşa- ğılayıcı Muamele ya da Cezayı Önleme Komitesi’nin güncel tespit ve raporlarının önemi büyüktür. Ancak bu Komite’nin 2016-2017 yıllarına ilişkin olarak gerçekleştirdiği 10 - 23 Mayıs

38 _{Balıkesir L Tipi Kapalı Ceza İnfaz Kurumu İnceleme Raporu s. 8} 39 _{Türkiye’de cezaevlerinin durumu, Doğruluk Payı 31 Mayıs 2016, http://}

www.dogrulukpayi.com/bulten/turkiye-de-cezaevlerinin-durumu 40 _{Turkey 2016 Report, European Commission Staff Working Document,}

SWD(2016) 366 Final, Brüksel, 9 Kasım 2016, s. 71 https://ec.europa. eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/pdf/key_docu- ments/2016/20161109_report_turkey.pdf

41 _{Independant Advisory Group on Country Information tarafından hazır-} lanan Türkiye’nin Cezaevi Koşulları Raporu, Şubat 2016, https://www. gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/ file/566296/CIG_-_Turkey_-_Prison_Conditions.pdf

2017 tarihli periyodik ziyareti, 29 Ağustos - 6 Eylül 2016 ve 28-29 Nisan 2016 tarihli ziyaretlerine ilişkin raporları henüz yayınlan(a)mamıştır42_{. Bu raporlar ışığında sağlık hizmetle-} rine ve sağlığa erişim ile ilgili güncel durum hakkında daha somut veriler çerçevesinde değerlendirme yapmak mümkün olacaktır.