DENETİM VE HESAP VERİLEBİLİRLİK

Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin Üye Devletlere Avru- pa Cezaevi Kuralları Hakkında REC (2006) 2 Sayılı Tavsiye Ka- rarının “Sorumluluk” ile ilgili bölümünde özellikle cezasızlık ile mücadele ve Kötü muamelenin tıbbi kanıtlarının belgelen- dirilmesi ve rapor edilmesi ile ilgili ilkelere vurgu yapılmıştır. Söz konusu tavsiye kararında idari Denetim (§ 92) konusunda Cezaevlerinin ulusal ve uluslararası hukukun gereklerine ve bu Kurallarda yer alan hükümlere uygun bir biçimde yöneti- lip yönetilmediğinin değerlendirilmesi için düzenli olarak ida- ri bir kuruluş tarafından teftiş edilmesi gerektiği ve bağımsız denetim (§ 93) ile ilgili olarak Hapsedilme koşulları ve mah- puslara uygulanan iyileştirme faaliyetleri, raporlarını açıkla- yabilen bağımsız bir kurul veya kurullar tarafından denetlen- mesi ve bu tür bağımsız izleme kurul veya kurulları, hukuken cezaevlerini denetleme konusunda yetkili olan uluslar arası kuruluşlar ile işbirliğine teşvik edilmesine vurgu yapılmıştır. Ulusal idari denetim mekanizmaları konusunda özellikle Birleşmiş Milletler İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı

109 _{10.12.2014 Karar Tarihli Mehmet Reşit Arslan ve Diğerleri Başvurusu} (http://kararlaryeni.anayasa.gov.tr/BireyselKarar/Content/bc52b607- c861-403d-bbee-73536f681bd6?excludeGerekce=False&wordsOnly=Fal se (Son Erişim Tarihi, 20.10.2017).

ya da Aşağılayıcı Muamele ya da Cezaya Karşı Sözleşmenin Seçimlik Protokolü’nün [A/HRC/23/47/Add.2] 4. Bölümü kapsamında bir önleyici ulusal mekanizmanın kurulması ko- nusunda 6701 sayılı Kanun ile kurulan Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu pozitif bir adım olarak değerlendirilebilir. Ancak bu Kurum’un bağımsızlık ve işleyişini yerine getirebil- mesi için yeterli ve uzman personel ve bütçe açısından kaygı- ların giderilmesi gerekmektedir.

Bu çerçevede Türkiye Kamu Denetçiliği Kurumu [Ombuds- manlık] ile Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu’nun şika- yetleri almaları ve ön izne gerek kalmadan denetim faaliyetini ceza ve tutukevlerinde gerçekleştirmeleri mümkün görün- mektedir.

Bunun yanı sıra Türkiye Büyük Millet Meclisi İnsan Hakları Soruşturma Komisyonu da, yasama organının denetimi çer- çevesinde cezaevlerini ziyaret edebilmekte ve soruşturma ve denetim yürütebilmektedir. Müfettişlerin daha etkin şekilde denetim sağlaması gerekir ancak bunun için de yeterli kaynak, eğitim ve tecrübe de gereklidir.

Bu noktada, 8/03/2013 tarihli ve 28601 mükerrer sayı- lı Resmi Gazete’de yayımlanan Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu’nun Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkın- da Yönetmelik’te Kamu Denetçiliği Kurumunun inceleme ve araştırma yaparken insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde; kanunlara uygunluk, ayrımcılığın önlenmesi, ölçülü- lük, yetkinin kötüye kullanılmaması; eşitlik, tarafsızlık, dü- rüstlük, nezaket, şeffaflık, hesap verilebilirlik, haklı beklentiye uygunluk, kazanılmış hakların korunması, dinlenilme hakkı, savunma hakkı, bilgi edinme hakkı, makul sürede karar ver- me, kararların gerekçeli olması, karara karşı başvuru yolları- nın gösterilmesi, kararın geciktirilmeksizin bildirilmesi, kişi- sel verilerin korunması gibi iyi yönetim ilkelerine uygun işlem ve eylem ile tutum veya davranışta bulunup bulunmadığını gözeteceği düzenlenmiş olduğu görülmektedir. Kamu Denet-

çiliği Kurumu tarafından 2016/107 numaralı şikayete ilişkin verilen 29 Eylül 2016 tarihli kararda bu ilkelere vurgu yapıldı- ğı ve şikayete konu ceza infaz kurumunun şikâyet başvurucu- sunun talebi ile ilgili olarak makul sürede ve gerekçeli olarak cevap verip vermediği, “kanunlara uygunluk”, “ölçülülük”, “tarafsızlık”, “şeffaflık”, “hesap verilebilirlik”, “makul sürede karar verme”, “kararların gerekçeli olması”, “kararın gecikti- rilmeksizin bildirilmesi” ve “karara karşı başvuru yollarının gösterilmesi” ilkelerine uygun davranıp davranmadığını ince- lediği görülmektedir110_.

Uluslararası denetim konusunda ise, Avrupa İşkenceyi Önle- me Komitesi ve Birleşmiş Milletler İşkencenin Önlenmesi Alt Komitesi ve Keyfi Tutuklamalar üzerine Çalışma Grubu da ceza infaz kurumlarına ve geri gönderme merkezlerine adhoc ve periyodik olarak ziyaretler gerçekleştirmekte ve raporla- ma faaliyetinde bulunmaktadır. Ancak bu ziyaretlere ilişkin hazırlanan bazı raporların son dönemde yayınlanmasına izin verilmediği görülmektedir. Örneğin, Avrupa İşkenceyi Önle- me Komitesi en son 16 – 23 Haziran 2015 2015 tarihli adhoc Geri gönderme merkezlerine yaptığı ziyaret raporları 17 Ekim 2017 tarihinde yayımlanmış ancak 10 - 23 Mayıs 2017 tarihli periyodik ziyareti, 29 Ağustos - 6 Eylül 2016 ve 28-29 Nisan 2016 tarihli adhoc ziyaretlerine ilişkin raporlar henüz yayınlan- mamıştır. Bu çerçevede bu raporların da yayınlanması dene- tim mekanizmasının işlerlik kazanmasında ve iyi yönetişim ve şeffaflık ilkeleri çerçevesinde önem arz etmektedir111_.

110 _{Kamu Denetçiliği Kurumu’nun 2016/107 numaralı 29 Eylül 2016 tarihli Red} Kararı, § 31 https://www.ombudsman.gov.tr/contents/files/Ceza%20 %C3%84%C2%B0nfaz%20Kurumlar%C3%84%C2%B1ndan%20Biri- sine%20Naklinin%20Sa%C3%84%C5%B8lanmas%C3%84%C2%B1y la%20%C3%84%C2%B0lgili.pdf

111 _{Aynı yönde bkz: Turkey 2016 Report, European Commission Staff} Working Document, SWD(2016) 366 Final, Brüksel, 9 Kasım 2016, s. 70 https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/ pdf/key_documents/2016/20161109_report_turkey.pdf

Yine objektif bilgi akışının sağlanabilmesi için şikayet alan si- vil toplum kuruluşlarının da tutukevi ve cezaevlerini denetle- mesine izin verilmesi gerektiğinin de altı çizilmelidir.

Birleşmiş Milletler 2015 tarihli Türkiye’ye ilişkin periyodik ra- porunda cezaevi şartlarının denetimi için daha güçlü standart- lar getirilmesini salık vermiştir112_.

IV) SONSÖZ

15 Temmuz sonrası ilan edilen Olağanüstü Hal sürecinde KHK’lar ile temel ceza kanunlarımıza ve ceza infaz rejimimize getirilen önemli değişiklikler neticesinde Ceza İnfaz Kurum- larımızın, temel hak ihlallerinin en sıklıkla karşılaşıldığı, öz- gürlüklere getirilen kısıtlamaların en yoğun yaşandığı yerler olarak kabul edilmesini beraberinde getirmiştir.

Özellikle mahpuslar arasında yapılan ayrımcı yaklaşımlar ve her kurumun birbirinden farklı uygulamalar geliştirmiş ol- ması, Türkiye’de cezaevlerinin, hak ihlalleri ile açlık grevleri, şiddet, işkence, tecrit, istismar yerleri olarak görülmesine se- bebiyet vermektedir.

Mahpus sayısının artması ile ortaya çıkan kapasite sorunu, koşulların elverişsizliği, personel yetersizliği, tutuklu yargıla- maların bir istisna olarak değil adeta olmazsa olmaz bir kural olarak ceza infaz sistemimize yerleşmeye başlamış olmasının neticesidir.

Uluslararası standartlar uyarınca, bir insanın cezaevinde bu- lunması, onun tüm haklarının yok sayılması anlamına gelme- diği için, cezaevi koşullarının ek bir cezalandırma yöntemi olarak görülmesi yerine iyileştirilmesi mutlak bir zorunluluk- tur. Şüphesiz ki, hak mahrumiyeti tek taraflı da olmamakta-

112 _{UN Report of the Working Group on the Universal Periodic Review} Turkey, 13 Nisan 2015, http://www.un.org.tr/humanrights/vm/Re- port_of_the_working_group_document_2015.pdf

dır. Mahpusların yakınları ve adalete erişim hakkının olmazsa olmazı avukatları da sayısız caydırıcı engelle mücadele etmek zorunda bırakılmakta; adeta cezalandırılmaktadırlar. Keza sı- ralanan eksiklikler, infaz koruma memurlarının, cezaevi per- sonelinin de hak kaybına sebebiyet vermektedir.

İnsanın en temel vazgeçilemez hak ve ihtiyaçlarından biri olan özgürlük ve güvenlik hakkından mahrum bırakılan mahpus- ların cezaevinde geçirdikleri süre, içsel bir muhakeme ile top- luma yeniden adapte olma, hayata kazandırılma amacı güt- melidir.

MEVZUAT

1) Ulusal

• 2709 s. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası

• 1721 s. Hapishane ve Tevkifhanelerin İdaresi Hakkında Ka- nun

• 2802 s. Hakimler ve Savcılar Kanunu

• 2992 s. Adalet Bakanlığının Teşkilat Ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde

Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun

• 4301 s. Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri İşyurtları Ku- rumunun Kuruluş ve

İdaresine İlişkin Kanun

• 4675 s. İnfaz Hakimliği Kanunu

• 4681 s. Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri İzleme Kurul- ları Kanunu

• 4769 s. Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri Eğitim Mer- kezleri Kanunu

• 5237 s. Türk Ceza Kanunu

• 5252 s. Türk Ceza Kanunun Yürürlülük ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun

• 5271 s. Ceza Muhakemesi Kanunu

• 5275 s. Ceza ve Güvenlik Tebdirlerinin İnfazı Hakkında Ka- nun.