1. Patent ve Faydalı Modeller
Patent90 korumasının konusunu buluşlar oluşturmaktadır. Buluş, farkında olunmayan bir usulü veya ürünü ortaya çıkarmak; bir sorunu çözen kural, formül, teori, teknik alana ait bir çözüm; sanayide ve zanaatta yararlanılan ve yeni bulunan netice, ürün, usul şeklinde değişik şekillerde tanımlanmaktadır91. Teknik alanın konusu doğadır. Doğa üzerinde fizik, kimya, matematik gibi bilimlerle etkili olunur. Bu yüzden, teknik alan dışındaki edebiyat, sanat, iktisat, sosyoloji gibi alanlarda yapılan yaratıcı fikri çalışmalar “buluş” olarak kabul edilmemektedir92
.
Buluşlara patent verilmesinin amacı buluşları özendirmektir. Patent sisteminin buluşçu faaliyeti teşvik ettiği düşüncesi, aynı zamanda tekelci sistemin meşrulaştırılmasının gerekçesi olarak gösterilmektedir. Patent sisteminin yokluğu halinde, buluşu gerçekleştirmek için harcayacağı zaman, para ve diğer kaynakların karşılığını alamayacak olan buluş sahibi, en başından böyle bir çabaya
88 TEKİNALP, s.255; ATEŞ, Bağlantılı Haklar, s.33; SULUK, Korsan, s.108.
89 TEKİNALP, s.255; BAYGIN, Cem, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na Göre Eser Sahibinin
Hakları ve Bağlantılı Haklar, EÜHFD. C.5, S.1-2, 2001, s.298-329.
90 Patent dar ve geniş anlamda tanımlanır. Dar anlamda patent, endüstri alanındaki bir buluşun
sahibine resmi bir organ tarafından verilen ve bu buluşun belirli bir süre izni olmaksızın başkalarınca kullanılmasını engelleme yetkisi sağlayan belgedir. Geniş anlamda patent ise, hem buluş üzerindeki inhisari yetkiyi hem de bu yetkiyi ispatlayan belgeyi ifade eder. Bkz. SARAÇ, Tahir, Patentten Doğan Hakka Tecavüz ve Korunması, Ankara 2003, s.25.
91 TEKİNALP, s.494; NOYAN, Erdal, Patent Hukuku, Ankara 2009, s. 199. 92
39
girişmeyecektir. Oysa buluş üzerindeki münhasır hakkını kullanarak kazanç elde edebilme ihtimali, bu amaca yönelik çaba ve yatırımların artmasını sağlayacaktır93.
Bununla beraber, patent hukukunda her buluşa patent verilmez. Buluşun patent verilerek korunabilmesi için; 1. Yeni olması, 2. Tekniğin bilinen durumunu aşması ve 3. Sanayiye uygulanabilir olması gerekmektedir (PatKHK.m.5). Buluşun sanayiye uygulanabilir olması, tarım dâhil, sanayinin herhangi bir dalında üretilebilir veya kullanılabilir nitelikte olmasıdır. (PatKHK.m.10). Buluşun yeni kabul edilmesi, tekniğin bilinen durumuna dâhil olmaması şartına bağlanmıştır (PatKHK.m.7).
Tekniğin bilinen durumu ise, patent başvurusunun yapıldığı tarihten önce, buluş konusundaki bilginin dünyanın herhangi bir yerinde, toplumca erişilebilir biçimde yazılı veya sözlü tanıtım yoluyla ortaya konulması veya kullanım ya da bir başka yolla açıklanmasıdır94
. Bu sebeple tekniğin bilinen basamağını aşamayan buluşlar yeni sayılmayacağından patent hakkı elde edemezler. Bilinen durum basamağını aşıp aşmama ilgili alanın uzmanlarınca belirlenir (PatKHK.m.9).
PatKHK.m.6’da patent korumasından yararlanamayacak ürünler özel olarak belirtilmiştir. Bu madde gereğince: “a. Keşifler, bilimsel teoriler, matematik metotları, b. Zihni, ticari ve oyun faaliyetlerine ilişkin plan, usul ve kurallar, c. Edebiyat ve sanat eserleri, bilim eserleri, estetik niteliği olan yaratmalar, bilgisayar yazılımları, d. Bilginin derlenmesi, düzenlenmesi, sunulması ve iletilmesi ile ilgili teknik yönü bulunmayan usuller, e. İnsan veya hayvan vücuduna uygulanacak cerrahi ve tedavi usulleri ile insan ve hayvan vücudu ile ilgili teşhis usulleri” patent korumasından yararlanamazlar.
Bilginin derlenmesi, düzenlenmesi ve sunulmasına ilişkin faaliyetlerin teknik değil, fakat fikri nitelik taşıdığını ifade etmek gerekir. Söz konusu faaliyetin bu kapsamı aşmaması halinde teknik sonuç doğurmadığı, dolayısıyla buluş sayılamayacağı sonucuna varılacaktır. Buna karşılık, bilginin derlenmesi,
93
Patent sahibinin, patente konu olan buluşun üretilmesini, satılmasını, kullanılmasını veya ithal edilmesini engelleme yönünde tekelci hak ve yetkileri bulunmaktadır (PatKHK.m.73/2).
94 TEKİNALP, s.499; SARAÇ, Tahir, Sınai Hakların Korunmasında Yenilik Şartı Açısından
40
düzenlenmesi veya sunulmasında yeni bir takım teknik unsurlar kullanılmışsa ya da bilgi sunumu bir makinenin iç işleyişindeki aşamalardan birisiyse, patente konu olabilecek bir buluşun varlığından söz edilebilir95.
Faydalı modeller de teknik alandaki buluşlara verilen isim olarak karşımıza çıkmakla beraber, faydalı modeller ile patentler arasında bir takım farklılıklar bulunmaktadır. Küçük buluş olarak nitelenen faydalı model, patente benzemekle birlikte, faydalı modelin yenilik tanımında tekniğin bilinen durumunu aşma şartı ölçü alınmamıştır. Bu nedenle, buluş basamağını aşamayan, fakat yeni ve sanayiye uygulanabilen küçük buluşlar faydalı model korumasından yararlanırlar96.
2. Endüstriyel Tasarımlar
End.Tas.KHK.’ya göre tasarım, “bir ürünün tümü veya bir parçası veya üzerindeki süslemenin, çizgi, şekil, biçim, renk, doku, malzeme veya esneklik gibi insan duyuları ile algılanan çeşitli unsur veya özelliklerinin oluşturduğu görünümü” ifade eder (m.3/I,a). Tasarım korumasından yararlanacak ürünler ise, “bilgisayar programları ve yarı iletkenlerin topografyaları hariç olmak üzere, endüstriyel yolla veya elle üretilen herhangi bir nesnenin yanı sıra bileşik bir sistem veya bunu oluşturan parçaları, setler, takımlar, ambalajlar gibi nesneleri, birden çok nesnenin veya sunuşun bir arada algılanabilen bileşimlerini, grafik semboller ve tipografik karakterleridir” (End.Tas.KHK.m.3).
Bir tasarımın korunması için mutlaka, yeni ve ayırt edici niteliğe sahip olması gerekir. Bu iki özelliğe birlikte sahip olmayan tasarımlar koruma görmezler. Bir tasarımın aynısı, tescil için başvuru tarihinden önce dünyanın herhangi bir yerinde kamuya sunulmamış ise yeni kabul edilir97.
95 ÖZTÜRK, Özgür, Türk Hukukunda Patent Verilebilirlik Şartları, Ankara 2008, s.110. 96
KARAHAN / SULUK / SARAÇ / NAL, s.231.
97
TEKİNALP, s.615; KARAHAN / SULUK / SARAÇ / NAL, s.246. Yeni kavramı: 1. Başka türlü olan, aynı olmayan, 2. Bilinmeyen, hiç kullanılmamış veya az kulanılmış, 3. İlk defa ortaya atılan, öncekilerden farklı olan, o güne kadar düşünülmemiş, söylenmemiş, görülmemiş, tanınmayan, bilinmeyen anlamına gelir (http://tdkterim.gov.tr).
41
Sadece küçük ayrıntılarda farklılık gösteren tasarımlar aynı kabul edilir (End.Tas.KHK.m.6)98. Bir tasarımın bilgilenmiş kullanıcı üzerinde bıraktığı genel izlenim ile diğer bir tasarımın böyle bir kullanıcıda bıraktığı genel izlenim arasında, belirgin farklılık bulunması halinde, sonraki tasarım ayırt edici özellikte kabul edilir (End.Tas.KHK.m.7)99.
Tasarımlar, estetik ve işlevsel tasarımlar şeklinde sınıflandırılırlar. Estetik tasarımlar, kişilerin görme duyusuna hitap eden, iki veya üç boyutlu olabilen ürünlerin dış görünümleridir. Buna karşılık işlevsel tasarımlar, üç boyutlu ürünlerin her hangi bir ihtiyacı karşılamalarını sağlayan, teknik özelliğe sahip görünümleridir. İşlevsel tasarımlar, icra ettikleri fonksiyonelliğe göre, aynı zamanda patent ve faydalı modeller kapsamında da korunabilirler100.
Tasarımlar, fikir ve sanat eserleri gibi fikri çalışma ürünüdürler. Estetik nitelik taşıyan tasarımlar, aynı zamanda FSEK kapsamında eser olarak telif korumasına konu olabilirler (End.Tas.KHK.m.1). Örneğin bir grafik tasarımı tasarım mevzuatı yanında, estetik nitelikte olması halinde ayrıca FSEK.m.4 hükmünce güzel sanat eseri olarak da korunur101. Ancak bir ürünün fikir ve sanat eseri olarak korunması için, mevcut eserlere göre yeni olması gerekmez. Ayrıca, daha önce kamuya sunulmuş eserlerden belirgin bir farklılığa sahip olması da zorunlu değildir.
98 Kamuya sunma; sergileme, satış gibi yollarla piyasaya sürme, kullanma, tarif, yayım tanıtım veya
benzer amaçlı faaliyetleri kapsar. Üçüncü şahıslara yapılan ve açıkça veya zımnen gizlilik niteliği taşıdığı anlaşılan açıklamalar kamuya sunma kabul edilmez (End.Tas.KHK.m.6/II).
99
Ayırt edici niteliğin değerlendirilmesinde, birbirleri ile kıyaslanan tasarımların ilke olarak farklılıklarından çok ortak özelliklerinin değerlendirilmesine ağırlık verilir ve tasarımcının tasarımı geliştirme açısından ne kadar seçenek özgürlüğüne sahip olduğu göz önüne alınır (End.Tas.KHK.m.7/III).
100
KARAHAN / SULUK / SARAÇ / NAL, s.259. Teknik fonksiyonunun gerçekleştirilmesinde, tasarımcıya, tasarıma ilişkin özellik ve unsurlarda hiç bir seçenek özgürlüğü bırakmayan tasarımlar koruma kapsamı dışındadır (End.Tas.KHK.m.10/II).
101 SULUK, Cahit, Avrupa Birligi ve Hukukunda Tasarımların Kümülatif Olarak Korunması (Çoklu
42
III. DEĞERLENDİRMEMİZ