Veri tabanı denildiğinde akla ilk önce internet üzerinden erişilen on-line veri tabanları yani web siteleri gelmekle birlikte, veri tabanlarının off-line şekilde hazırlanan çeşitleri de bulunmaktadır. Compact Disc (CD), Digital Video Disc (DVD), Digital Audio Tape (DAT) gibi taşınabilir araçların içeriğinde hazırlanan ansiklopediler, sözlükler, rehberler, haritalar gibi veri tabanları, tıpkı on-line veri tabanları gibi, içeriği dijital teknoloji ile hazırlanan geniş kapsamlı veri tabanlarıdır. Off-line veri tabanlarının çoğaltılmaları ve kamuya iletimleri internet üzerinden sanal ortamda değil, CD, DVD gibi taşınır araçlarla sağlanır.
Dijital içeriğe sahip olmaları nedeniyle off-line veri tabanları hızlı ve kolay kopyalanırlar. Ancak, bu tür veri tabanlarının içeriğinin iletimi, taşınabilir araçların elden ele dolaştırılması suretiyle sağlandığından, on-line veri tabanlarındaki gibi hızlı ve kolay gerçekleşmez. Çoğaltılmaları ve kamuya iletimleri sınırlı sayıda ve yavaş olmakla birlikte, on-line veri tabanlarındaki web teknolojisinin özelliklerine bağlı fikri hak ihlalleri off-line veri tabanlarında oluşmaz.
II. DİJİTALLEŞTİRMENİN AVANTAJLARI
Bilgisayarların birbirleriyle veri alışverişi sağlamak üzere bağlanması ile oluşan bilgisayar ağları, dijitalleştirme teknolojisindeki gelişmeler neticesinde, veri iletiminde çok büyük güç kazanmıştır. Veri paylaşımını sağlayan ağların toplamından oluşan internet üzerinden, yüksek hacimli veri ve bilgi kaynaklarına evrensel erişim sağlanmaya başlanmıştır. İnternet bağlantı maliyetlerinin düşmesi ve farklı işlevleri yerine getirebilen bilgisayar programlarının üretilmesi neticesinde, bilgiye erişim ve dijital yayıncılık günümüzde herkese açık hale gelmiştir. Dijitalleştirme ve internet, her türlü verinin paylaşımına bağlı sosyal ve kültürel gelişmeyi hızlandırmanın yanında, fikri mülkiyet alanında girişimcilik ve yeni ticaret imkânlarının doğumuna da yol açmıştır42
.
42 Bkz. CONLEY, John / BROWN, Mary / BRYAN, Robert, Database Protection in a Digital
World: Why the United States Should Decline to Follow the European Model, Information & Communications Technology Law, Vol.9(1), 2000, s.27.
22
Gerçekten de günümüz ekonomilerinin en önemli varlığı fikri mülkiyet haklarıdır. Fikri mülkiyet haklarının korunması yaratıcı yeteneğin desteklenmesini sağladığı gibi, oluşturulan hukuki çerçeve ile yaratıcının eseri üzerinden gelir kazanmasına olanak vererek ekonomiye de katkı sağlamaktadır. Gelişmiş ülke ekonomilerinde fikri mülkiyet haklarından doğan gelirler gün geçtikçe artış göstermekte olup, fikri mülkiyet hakları ülkelerin rekabet güçlerini artıran en temel etkenlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır43.
Dijital teknolojideki gelişmeler neticesinde, farklı tür ve unsurlardan oluşan fikir ve sanat eserleri, orijinalinden hiçbir fark olmaksızın bilgisayar ortamına aktarılarak, web siteleri üzerinden kişilere kolaylıkla iletilmektedir. Artık, internete bağlanmakla web sitelerinden dijital dergi ve kitaplar okunabilmekte, müzik dinlenmekte, video ve televizyon programları izlenmekte, bilgisayar oyunları oynanmakta, eğitim programları takip edilmektedir. Web sitesi yatırımcıları, sahip oldukları bant genişliğine (bandwith) göre, diledikleri kapsamda eser ve veriyi son kullanıcıların hizmetine sunabilmektedirler44
.
Dijitalleştirme nedeniyle eser sahipleri, kendi kurdukları veya profesyonel yatırımcılara ait web siteleri üzerinden eserlerini tüketicilere sunabilirler. Bazı web siteleri, site içeriğindeki eser ve verileri ücret karşılığında kullanıcıların yararlanmasına sunarken, bazı web siteleri kullanıcı sayılarının çokluğuna bağlı olarak, reklam verenlerden aldıkları ücretlerle faaliyetlerini sürdürürler. Bu sayede eser sahipleri eserlerini, ilgili kimselere daha çabuk ve daha düşük maliyetle tanıtabilme şansına sahip oldukları gibi, dijital ortamda hiçbir masraf yapmadan yayma imkânına da kavuşurlar. Eserlerin dijital olarak satışa sunulması suretiyle telif ücreti de elde edilmektedir. Site sahipleri yayımlanan eserler karşılığında eser sahiplerine telif ücreti ödeyeceğinden, eser sahipleri emeklerinin karşılığını alırlar.
43 HELVACIOĞLU / ERASLAN / BULU, s.486.
44 CONROY, Marlize, A Comparative Study of Technological Protection Measures in Copyright
Law, South Africa, Nowember 2006, s.10; MULA, Davide / LOBINA, Mirko, Legal Protection of the Web Page as a Database, 2009, http://ssrn.com, s.5. Bizzat kendi eserlerini yayımladıkları durumlar haricinde, web sitesi sahipleri site içeriğindeki eserler üzerinde, eser sahiplerinden mali hakların kullanımını devralmaları nedeniyle, lisans sahibi sayılırlar. İNANICI, s.9.
23
Buna karşılık tüketiciler de bulundukları yerden kısa sürede ve kolayca diledikleri kitap, dergi, makale, müzik, film gibi her türlü esere veya haber, magazin, sağlık, spor, eğitim gibi alanlardaki bilgiye ücretsiz ya da düşük değerde abonelik ücreti ödemek suretiyle ulaşma imkânına kavuşurlar45
.
III. DİJİTALLEŞTİRMENİN DEZAVANTAJLARI
Fikri ürünlerin korunması zorunluluğu, eserlerin iletimini kolaylaştıran elektronik ortamda yaşanan teknolojik gelişmelerle hız kazanmıştır. Elektronik ortamda bilgi ve verilerin dijital olarak iletimindeki gelişmeler neticesinde, fikri haklar içeren eserlerin hızlı ve ucuz şekilde çoğaltılıp el değiştirmeleri, eser sahiplerine bazı yönlerden avantaj sağlamakla birlikte, telif hakkı ihlallerinin yaygınlaşmasına yol açmıştır46
. Gerçekten de dijital eserler, bilgisayar klavyesinde bir kaç tuşa dokunmakla masrafsız ve kalite kaybı olmaksızın istenilen sayıda kopyalanmaktadır. Kopyadan yeni kopyalar üretiminde dijital eserlerin kalitesinde hiçbir değişme olmamaktadır. Dijital eserler üzerinde ses değişimi, renk değişimi ve yeni karakterler ekleme gibi eylemler de kolayca gerçekleştirilmektedir47.
Dijitalleştirilen eserler Winamp, Winzip, Mp3, Mp4 ve DivX gibi sıkıştırma programları kullanılarak, sahibinin izni alınmadan elektronik posta (e-mail) ve veri değişim (peer to peer) programları yardımıyla veya web sitelerine link atarak binlerce kişiye anında iletilebilmektedir48. Dijital veri tabanları, derleme veya koleksiyon şeklinde çok sayıda ve farklı türden eserin bir arada sunulduğu elektronik ortamlardır. Dijital veri tabanı içeriğine haksız erişim sağlandığı takdirde, veri tabanı içeriğinde yer alan bütün eserler yönünden telif hakkı ihlali tehlikesi doğar49
.
45
SANKS, s.992; BAŞPINAR / KOCABEY, s.81; ÖZDİLEK, s.72.
46 AKİPEK / DARDAĞAN, s.47; ALICA, Türkay, İnternette Telif Hakları İhlalleri ve Önlenmesi,
Ankara Barosu Uluslararası Hukuk Kurultayı 2008, Bilişim ve Hukuk, C.2, s.192.
47 CONLEY / BROWN / BRYAN, s.28; CONROY, s.8; ACUN, Ramazan, İnternet ve Telif
Hakları, Bilgi Dünyası, 2000, S.1, s.13.
48 CONROY, s.10; ATEŞ, Eser, s.110-111; MEMİŞ, Tekin, Fikrî Hukuk Bakımından İnternet
Ortamında Müzik Sunumu, Ankara 2002, s.40.
49
24
Ele geçirilen eserler, kötü niyetli kişiler tarafından bilgisayarlara yüklenerek, e-posta ve veri değişim programları kullanarak kamuya iletilebilir veya CD, DVD gibi araçlarla kişilerin kullanımına sunulabilir. Veri tabanı içeriğinde telif korumasına sahip olmayan verilerin bulunması halinde de, verilerin ele geçirilmesi suretiyle menfaat sağlanabilir50.
Dijital veri tabanlarında veri tabanı içeriğindeki eser ve verilere doğrudan bir müdahale olmamakla birlikte, veri tabanı yapısını oluşturan yaratıcı düşünce taklit edilmek suretiyle, hiçbir masraf ve fikri emek harcanmadan benzer alanlarda rakip dijital veri tabanları kısa sürede ve kolaylıkla yaratılabilir. Dijitalleşmeye bağlı erişimler ve yaratıcı düşüncenin taklidinden kaynaklanan ihlaller nedeniyle, eser sahipleri ve veri tabanı yatırımcıları mali hakları yönden büyük kayıplar yaşarlar. Dijital teknoloji kaynaklı tehditler nedeniyle, eser sahipleri yeni fikir ve sanat eseri üretmekten, veri tabanı yatırımcıları ise yeni yatırımlardan kaçınırlar51
.
§ 4. DİJİTAL VERİ TABANLARININ HUKUKİ NİTELİĞİ
I. GENEL OLARAK
Fikri mülkiyet hukukunun konusunu, kişilerin fikri emek ve yaratıcı zekâlarının mahsulü olan gayri maddi varlığa sahip fikir ve sanat eserleri ile patentler, faydalı modeller, endüstriyel tasarımlar ve entegre devre topografyaları gibi fikri ürünler oluşturur52. Bunlardan, bilgisayar programları ve veri tabanlarının da yer aldığı fikir ve sanat eserleri, eser sahibine manevi ve mali haklar tanıyan telif hakları (copyright) ile korunurken53; diğer gruptaki fikri ürünler, sınai mülkiyet hakları ile korunurlar.
50
MOLINA, Carlos, The Legal Protection of Databases: Current Situation of the International Harmonisation Process, New Information Perspectives, Vol. 56 (6), 2004, s.326.
51 DERCLAYE, s.2; CONROY, s.12; THONEBE, s.3; GALLEGOS, Frederick, Database
Protection: Selected Legal and Technical Issues, Information Security Journal: A Global Perspective, Vol. 9 (1), 2000, s.1.
52
TEKİNALP, Fikri Mülkiyet Hukuku, İstanbul 2005, s.1; AYHAN, Rıza, Ticari İşletme Hukuku, Ankara 2007, s.276; KARAHAN / SULUK / SARAÇ / NAL, s.1.
53 Copyright, bir eserin çoğaltılması hakkı anlamına gelse de, günümüz hukuk sistemlerinde umuma
25
Fikri mülkiyet hakları, en geniş anlamıyla edebiyat, sanat, bilim ve sanayi alanlarında, zihinsel faaliyetler sonucunda üretilen fikir ürünlerini korumaya yönelik haklardır. Ülkeler iki temel nedenden ötürü fikir ürünlerini korumaya yönelik düzenlemeler yapma ihtiyacı duymuşlardır. Birinci neden, toplumun kullanımına açılacağından fikir ürünlerini meydana getiren kişilere, fikir ürünleri üzerinde yasal haklar tanıyarak, onların emeklerini ödüllendirme gayesidir. Diğer neden ise, fikri ürünleri toplumla paylaşmayı teşvik edip, ekonomik ve sosyal kalkınmayı sağlayarak, ticaretin rekabete uygun yürümesini teşvik etmektir. Fikri ürünler üzerinde ürün sahiplerine bazı haklar tanınarak, üçüncü kişilerin yararlanmalarının ürün sahibinin iznine bağlı tutulması, serbest rekabet açısından sakıncalı görülebilir. Ancak, fikri ürünlerin korunmasına yönelik düzenlemeler ile rekabet hukukuna ilişkin düzenlemelerin amacının aynı olduğu da gözden kaçmamalıdır.
Gerçekten de fikri ürünlerin korunmasına yönelik düzenlemeler bilim, kültür ve sanat alanında gösterilen çabalar ve yapılan yatırımların garanti altına alınmasını sağlar. Rekabet hukukuna ilişkin düzenlemeler ise, hem hukuki koruma ile elde edilen tekelin kötüye kullanılmasını önler, hem de serbest rekabet için gerekli zeminin oluşmasını sağlar54
.
Fikir ve sanat eserleri üzerinde tanınan hakların, bilgiye erişim hakkını engelleyip engellemediği de tartışılmaktadır. Özellikle günümüz teknolojik gelişmeleri ve insanların bilgi edinme ihtiyaçlarını internetten ve diğer dijital ortamlardan sağlama eğilimleri, buna karşılık olarak da eser sahiplerinin fikir ve sanat eserleri üzerinde münhasır haklarının bulunması, her iki menfaatin kanun koyucular tarafından dengelenmesi ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır. WIPO ve Avrupa Birliği bünyesinde bu menfaatlerin dengelenmesi amacıyla çalışmalar yapılmakla birlikte, bu konuda henüz yeterli düzenlemeler yapıldığı söylenemez.
Bkz. SOYAK, Alkan, Fikri ve Sınai Mülkiyet Hakları: Tarihsel Gelişimi ve Gelişmekte Olan Ülkeler Açısından Önemi, LFSHD. S.1, 2005, s.12.
54
ÇELİK, Abdullah, Fikir ve Sanat Eserleri Üzerindeki Çoğaltma ve Yayma Hakkının İhlali ve İhlallerin Sonuçları, Ankara 2010, s.23; ODMAN, Ayşe, Fikri Mülkiyet Hukuku ile Rekabet Hukukunun Teknolojik Yeniliklerin Teşvikindeki Rolü Ankara 2002, s. 25; PINAR, Hamdi, Fikri Mülkiyet Hakları ve Rekabet Hukuku, RD. Eylül 2005, s.30-84.
26
Fikri ürünlerin bir çeşidi olan dijital veri tabanlarının hukuki niteliğinin belirlenmesi ve bu tür ürünlerin korunmasında uygulanacak hukuk kurallarının tespiti için, dijital veri tabanlarının kendilerine benzer fikri ürünlerle karşılaştırılarak incelenmesinde fayda bulunmaktadır. Bu yüzden, aşağıda öncelikle hukuki yönden benzer fikir - sanat eserleri ve bağlantılı haklar ile farklı hukuki korumaya tabi olmakla birlikte, teknolojik ürün olma özellikleri nedeniyle dijital veri tabanlarına benzeyen, patent ve faydalı modeller ile endüstriyel tasarımların korunmaları genel hatlarıyla incelenecektir. Benzer ürünlerle karşılaştırma sonrasında yapacağımız değerlendirme ile veri tabanlarının hukuki niteliği tespit edilmeye çalışılacaktır.
II. BENZER KAVRAMLARLA KARŞILAŞTIRMA