Süfyân’a Yönelik Ta’dil Değerlendirmeleri

Süfyân es-Sevrî hakkında kullanılan ta’dil lafızları oldulça fazladır. Süfyân, hadis ilminde “emîru’l-mü’minin” vasfına layık görülen, sika, sebt, me’mûn, hüccet, hadisleri çok, abid, hâfız, imam… vb vasıflarla anılan bir muhaddistir.⁸⁶¹ Zehebî, Mizân’ında onun sebt ve hüccet sahibi olduğunda ittifak edildiğini haber vermiştir.⁸⁶² Süfyân hakkında bazı âlimlerin kullandıkları ta’dil lafızlarından örnekler verecek olursak, Taberî’nin, Süfyân’ı şu şekilde tanıttığını görürüz: “fakîh, âlim, âbid, kesîru’l-hadîs, Rasûlullâh’dan (s.a.v) ve dinde güvenilir kişilerden rivayet ettiklerinde emin ve sika.”⁸⁶³ Yine Muhammed Ebû Zehv ise onu şöyle tanıtır: “Bilginler onun hadîste, fıkıhta, zühd ve takvada, sade yaşayış ve hakkı söyleme gibi güzel hasletlere sahip olma hususunda önde gelen imamlardan olduğu hususunda aynı görüştedirler.”⁸⁶⁴ Ayrıca Babanzâde Ahmet Naim bir râvide adalet vasfının sübutunun ya cerh ve ta’dil konusunda uzman olan iki veya bir kişinin şehadetiyle vuku bulduğunu ya da şöhret sahibi olmaları gerektiğini söyler. Aşağıda isimleri zikredilen imamların ayrıca kimsenin şehadetine gerek olmadığını belirtir: Mâlik, Ahmed b. Hanbel, Süfyân es-Sevrî, Süfyân b.

Uyeyne, Evzâî, Leys b. Sa^’d ile Şu'be, Abdullâh b. el-Mübârek, Vekî b. el-Cerrâh, Yahyâ b. Maîn, Alî b. el-Medînî, Abdurrahmân b. Mehdi gibi -muaddil ve müzekkîye muhtâc olmayacak derecede ehl-i ilm beyninde adaletle müştehir- zevât-ı âliyenin ta^’dîl ve tezkiye olunmağa ihtiyaçları yoktur. Böyleleri umûmun makbul ve müsellemi olduklarından rivâyetleriyle ihticâc edebilmek için haklarında acaba kimlerin hüsn-i şahadeti vardır diye araştırmak abesle iştigaldir.⁸⁶⁵

Daha önce üzere Abdurrahmân b. Mehdî: “İnsanların imamları kendi zamanlarında dört tanedir. Bunlar; Kûfe’de Süfyân es-Sevrî, Hicaz’da Mâlik, Şam’da Evzâî, Basra’da Hammâd b. Zeyd" ⁸⁶⁶ diyerek Süfyân’ın, yaşadığı dönemdeki konumuna işaret etmiştir. Yaşadığı dönemde Ashâbu’l hadiste ondan başkasının adı zikredilmez. İbn Uyeyne: “Ashâbu’l hadis üçtür; İbn Abbâs ve Şa'bî kendi

861 el-İcli, I, 407; Ebû Nuaym, VI, 392; İbn Sâd, VIII, 492; İbn Hacer, IV, 111; Nevevi, I, 222.

862 ez-Zehebî, Mizânu’l İ’tidal, II, 169.

863 Fatma Akdokur, “Tehzibu’l-Âsâr” Bağlamında et Taberî’nin Hadisçiliği, (Basılmamış Doktora Tezi) 2010, s.66.

864 Ebû Zehv, s.314.

865 Ahmet Naim, I, 366; Yücel, s.159.

866

dönemlerinde ne idiyse Sevrî de kendi zamanında oydu”⁸⁶⁷ diyerek sanki sahabe arasında İbn Abbas’ın hadisteki konumuna, Şa’bi’in tabiî içindeki durumuna ve Süfyân’ında tebe-i tabiîn arasındaki konumuna işaret eder.

Süfyân anlatılırken belki abartılmış olabilir ama Verkâ: “Süfyân kendi gibisini bile görmedi”⁸⁶⁸ diyerek onun eşsiz bir imam olduğunu belirtmek ister. Aynı konu ile ilgili İbnü’l Mübârek ve Ebû İshak el-Fezâiri arasında geçen diyalog şöyledir: “Fezâiri, İbnü’l Mübârek’e Süfyân’ın benzerini gördün mü diye sorar, oda hayır cevabı verir, aynı soruyu bu defa İbn Mübârek sorar, oda hayır cevabını alır. Bunun üzerine Süfyân, kendi bezerini görmedi, biz nasıl onun bir benzerini görürüz dediler.”⁸⁶⁹

Süfyân’a hiç kimsenin takdim edilmediği yani onun önüne kimsenin geçirilmediği pekçok yerde rivayet edilir. Bu rivayetlerden birinde Yahyâ b. Saîd el-Kattân’ın, Süfyân ve Şu’be’nin önüne hiç kimseyi takdim etmediği rivayet edilmiştir.⁸⁷⁰

Önceki konularda geçtiği üzere Evzâî: “Ümmette rıza ve sıhhat ilmini kendisinde toplayan Süfyân’dan başka kimse kalmadı”⁸⁷¹ sözleriyle onun ilminin genişliğine işaret eder. Ayrıca gönül dünyasına hitap eden rıza ilmi ile sıhhat ilmi olan hadis ilmini kendisinde toplayıp bu iki ilmi birleştiren bir âlim olduğuna dikkat çekmiştir. Benzer bir rivayettede Evzaî, ölen bilginleri anmış ve şöyle demiştir: "Sevrî'den başka, halkın gönül rızasıyla ve güvenerek kendisine kulak verip dinleyeceği kimse kalmadı"⁸⁷² demiş ve Süfyân’ın yeri doldurulmaz, eşsiz bir imam olduğu konusunda düşüncesini paylaşmıştır. Alî b. el-Medînî ise: “Süfyân ve Ebû Hanife bir konuda icmâ ettikleri zaman o kuvvetlidir, kavidir”⁸⁷³demiştir.

Süfyân’ın hâfızasının çok kuvvetli olduğu çeşitli rivayetlerde haber verilmiştir.

Bu konuda Yahyâ b. Saîd el-Kattân: “Süfyân’dan daha hâfız birini görmedim, eğer bütün insanlar ona muhalîf olsa Süfyân’ın dediği olurdu”⁸⁷⁴ diyerek Süfyân’ın hıfzının ne kadar kuvvetli olduğuna işaret etmiştir. Yahyâ b. Saîd el-Kattân başka bir rivayette de Süfyân’dan daha hâfızını görmediğini ve ona bir mesele veya bir hadis sorulduğunda

867 İbn Hibbân, Mecruhîn, I, 50; Nevevî, I, 222; Ebû Nuaym, VI, 356; Hâtip el-Bağdâdi, Tarih, X, 222; ez-Zehebî, Siyer, VII, 240; Mizzî, XI, 166.

868 Hâtib el-Bağdâdi, Tarih, X, 222; ez-Zehebî, Tezkiretü’l Huffâz, I, 204.

869 İbn Ebî Hâtim er-Razî, I, 55; Hâtib el-Bağdâdi, Tarih, X, 222.

870 İbn Hibbân, Sikat, I, 49.

871 ez-Zehebî, Tezkiretü’l Huffâz, I, 204.

872 Ebû Zehv, s.316.

873 ez-Zehebî, Siyer, VII, 246.

874 İbn Ebî Hâtim er-Razî, I, 63; İbn Hibbân, Mecruhîn, I, 49; Nevevî, I, 222.

ondan daha güçlü, güvenilir birinin olmadığını söyler.⁸⁷⁵ Süfyân da kendi hâfızasının ne kadar kuvvetli olduğunu: “kalbim bana hiçbir şeyde ihanet etmedi”⁸⁷⁶ diyerek anlatmıştır. Ayrıca Şerik b. Abdullah ve Selim el-Efdas arasında geçen şu olay Süfyân’ın hâfızasının ne kadar kuvvekli olduğunu anlatması açısından önemlidir. Şerik şöyle anlatır: “Selim el-Efdas bizim yanımıza geldi. İçinde yüz tane hadis bulunan bir kâğıt verdi. Kâğıttaki hadisleri bana sordu, onları ona okudum. (Bu arada) Süfyân da hadisleri dinledi. (Hadisleri okumam) Bitince Süfyân, ‘o kâğıdı bana göster’ dedi. Ona kâğıdı verdim. Süfyân kâğıdı yaktı. Eve döndüğümde hadislerin 97 tanesini ezberlemiştim. Üçünü ezberleyemememiştim. Süfyân ise hepsini ezberlemişti.” ⁸⁷⁷ Hâfızasının kuvvetli olduğu ve yanılmadığı konusunda, Alî b. el-Medînî: “Süfyân’ın kelimeleri yanlış okuduğunu veya harekelediğini bilmiyorum. Sadece Ebû Ubeyde’nin karısının ismi konusunda Cufeyne yerine Hufeyne okudu”⁸⁷⁸ demiştir. Ayrıca Süfyân es-Sevrî, hadisleri bilme ve onları ezberleme konusunda benzersizdir. İbn Mehdi: “Hadisi Sevrî’den daha iyi bilen birini görmedim”⁸⁷⁹demiş, Abdurrazzak ise: "Sevrî'den daha iyi hadîs ezberleyen birini görmedim"⁸⁸⁰diyerek aynı zamanda Sevrî’nin hâfızasına vurgu yapmıştır. Huraybî ise: “Sevrî’den daha efdal bir muhaddis görmedim”

demiştir. ⁸⁸¹ Eyyub es-Sahtiyânî ise: “Kûfe’de Süfyân’dan daha efdal birisiyle karşılaşmadım”⁸⁸² demek suretiyle onun Kûfe’de de eşsiz biri olduğuna işaret eder. Ebû Usâme’de: “Kim sana Süfyân’ın benzerini gördüğünü söylerse ona inanma.”⁸⁸³ Şerik ise: “Süfyân’ın Allah’ın kulları üzerine, Allah’ın hücceti olduğunu gördük” demiştir.⁸⁸⁴ Şu’be ise; “Süfyân’dan bir hadis duyup ta o hadisi başka insanlara sorduğumda Süfyân’ın söylediğinden başka bir şey söylemedirler”⁸⁸⁵ demiştir.

Süfyân, bazen de başka bir muhaddisle karşılaştırılmış onun, hadis ilminde daha üstün olduğu kanaati vurgulanmıştır. Bu konuyla ilgili olarak Süfyân, Malik b. Enes’le

875 ez-Zehebî, Tezkiretü’l Huffâz, I, 204.

876 İbn Hibbân, Sikat, I, 50; Nevevî, I, 222; Hâtib el-Bağdâdî, Tarih, X, 237; Mizzî, XI, 165; İbn Hallikân, II, 387; ez-Zehebî, Tezkiretü’l Huffâz, I, 204.

877 el-İcli, I, 409.

878 ez-Zehebî, Siyer, VII, 240; Mizzî, XI, 166; İbn Hacer, IV, 114.

879 ez-Zehebî, Siyer, VII, 241,248.

880 ez-Zehebî, Siyer, VII, 246.

881 ez-Zehebî, Siyer, VII, 255.

882 Hâtib el-Bağdâdi, Tarih, X, 223.

883 İbn Ebî Hâtim er-Razî, I,57; ez-Zehebî, Siyer, VII, 255; ez-Zehebî, Tezkiretü’l Huffâz, I, 204.

884 ez-Zehebî, Siyer, VII, 255.

885

karşılaştırılmış ve Yahya b. Said el-Kattân: “Süfyân herşeyde Mâlik’ten üstündü”⁸⁸⁶ demiştir. Ayrıca İbn Mehdi: “Vehb, hıfz konusunda Süfyân’ı, Mâlik’e takdim ederdi”⁸⁸⁷ demektedir. Zehebî’nin Tezkiretü’l Huffaz’ında Süfyân ile İmam Mâlik karşılaştırılarak şu tespit yapılır: “Süfyân daha hâfız (hıfzı kuvvetli) ve hadisleri daha çoktur. Mâlik ise ricalî seçerken daha dikkatlidir.”⁸⁸⁸

Süfyân Şu’be b. Haccac’la da karşılaştırılmıştır. Süfyân’ın hıfzı konusunda Şu’be:

“Süfyân benden daha hâfızdır” demiştir.⁸⁸⁹ Şu’be başka bir sözünde ise: “Süfyân hadiste bana muhalefet ederse onun hadisi geçerlidir”⁸⁹⁰ açıklamasında bulunur.

Ayrıca Süfyân es-Sevrî’nin hadisteki otoritesi tartışılmazdı ve ona kim muhalefet ederse hepsinde Süfyân haklı çıkardı. Ebû Ubeyde el-Ûcarrî: “Süfyân ve Şu’be herhangi bir konuda ihtilafa düşse Süfyân haklı çıkardı. Elliden fazla hadiste ihtilaf olmuş ve Süfyân’ın haklı olduğu ortaya çıkmıştır”⁸⁹¹ demiştir. Aynı konuda Yahyâ b. Ma'în:

"Sevrî'ye her kim itiraz etmişse, mutlaka Sevrî haklı çıkmıştır."⁸⁹² Süfyân ile Şu’be karşılaştırılarak Süfyân’ın daha az yanıldığı anlatılır. Ez-Zeğferânî’nin anlattığına göre, Ahmed b. Hanbel’in Affân’a: “Süfyân mı yoksa Şu’be mi daha çok yanılır? Diye sorduğunda, cevap olarak Affân, ‘Şu’be daha çok yanılır’ demiştir. Ayrıca ricalîn isimlerinde Şu’be’nin daha çok yanıldığı söylenmiştir.”⁸⁹³ el-Fellâs, Süfyân b. Ziyâd’ın bir sözünde, Yahyâ b. Saîd el-Kattân’a: “Ey Ebû Saîd, sana dört kişi muhalefet etti.

Dedim ki onlar kim? ‘Onların Zâide, Şerik, Ebû’l Ahvâs ve İsrâil olduğunu söyledi.’

Bunun üzerine Yahyâ; ‘Eğer bunlar dört bin kişi olsa bile Süfyân onlardan daha esbet (güvenilir)’tir⁸⁹⁴ dedi. Ebû Zur’a: “Süfyân, isnad ve metinde Şu’be’den daha çok hâfızdı”⁸⁹⁵ diyerek Süfyân’ın isnaddaki konumuna işaret eder. İbn Ebî Hâtim, Ebû Zür’a ve İbn Main: “Süfyân Şu’be’den daha çok hâfızdır” demişlerdir.⁸⁹⁶ Süfyân ve Şu’be’nin hangisinin ilmi daha fazladır? Diye sorulduğunda; Şu’be’nin ilminin

886 İbn Ebî Hâtim er-Razî, I, 57; İbn Hacer, IV, 114; ez-Zehebî, Siyer, VII, 246; ez-Zehebî, Tezkiretü’l Huffâz, I, 204.

887Mizzî, XI, 165; İbn Hacer, IV, 113.

888 ez-Zehebî, Tezkiretü’l Huffâz, I, 206.

889 Hâtib el-Bağdâdî, Tarih, X, 234; Mizzî, XI, 165; ez-Zehebî, Siyer, VII, 237.

890 İbn Ebî Hâtim er-Razî, I, 63.

891 ez-Zehebî, Siyer, VII, 240; İbn Hacer, IV, 113; Mizzî, XI, 166.

892 ez-Zehebî, Siyer, VII, 240; Mizzî, XI, 166.

893 ez-Zehebî, VII, 247.

894 İbn Ebî Hâtim er-Razî, I, 79; İbn Hibbân, Mecruhîn, I, 51; ez-Zehebî, Siyer, VII, 248-249.

895 ez-Zehebî, Siyer, VII, 270.

896 İbn Hacer, IV, 114; ez-Zehebî, Tezkiretü’l Huffâz, I, 206.

Süfyân’ın ilmi yanında denizde bir damla gibi olduğu söylenmiştir.⁸⁹⁷ Yine Süfyân’ın hadisinin Mâlik ve Şu’be’den çok olduğu ifade edilmiştir.⁸⁹⁸

İbnü’l-Mübârek, Süfyân hakkında şunları söyler: "Bin yüz şeyhten hadîs yazdım, bunlar içerisinde Sevrî'den daha üstünü yoktu. Bunu duyan biri Abdullah b. Mubârek’e:

‘Sen Sa’id b. Cübeyr gibilerini görmüş bir adamsın; nasıl böyle söylersin, ey Ebû Abdullah? Diye sorduğu zaman İbnü’l Mübârek ona şu cevabı verdi: ‘Söyledim, yine söylüyorum; ondan daha üstün birini görmedim.”⁸⁹⁹ Benzer bir nakil de ise Bera b.

Ratim, Yunus b. Ubeyde’den rivayetle: “Süfyân’dan daha üstününü görmedim dediği.

‘Ona sen Sâid b. Cübeyr, İbrâhim en-Nehâî, Atâ ve Mücahidi gördüğün halde yine böyle mi diyorsun denildiğinde,’ yine: ‘Süfyân’dan daha üstünü yoktur diyorum” diye cavap vermiştir.⁹⁰⁰ Başka bir rivayette de Abbâs ed-Dûrî: "İbn Ma'în'in, kendi döneminde hiçbir kimseyi; fıkıhta, hadiste, zühd ve başka hiçbir konuda Sevrî'den daha üstün tuttuğunu görmedim" demiştir.⁹⁰¹ Ayrıca İbn Mehdi: “Dört kişiden daha üstün veya benzerini gözlerim görmedi: ‘hadis hâfızlığında Sevri, zahitlikte Şu’be, zekilikte Mâlik ve nasihat etmede Abdullah ibnü’l Mübârek”⁹⁰² demiştir.

Bazen imamlar otorite oldukları ilimlere göre sınıflandırılırlar. Süfyân bu sınıflandırmalarda hadiste insanların imamı olarak anılır. Fadl b. Muhammed eş-Şağranî, Yahyâ b. Eksem’in: “İnsanların liderleri (imamları) şunlardır; hadiste Süfyân es-Sevrî, kıyasta Ebû Hanife, kurrada el-Kisâi, fen ilimlerinde ise bugün lider kalmadı”

dediğini duydum, demiştir.⁹⁰³

Konuştuğu zaman boş yere konuşmaması hakkında “O boş yere ağzını ıslatmazdı” denilmiştir.⁹⁰⁴ Süfyân’ın Yemen’e geldiğinde, Ma’mer’e haber verilince, Ma’mer: “Şüphesiz ki arabın muhaddisi size geldi”⁹⁰⁵ diyerek onun konumuna işaret olarak onu ta’dil etmiştir.

Süfyân es-Sevrî, tebe-i tâbiînden olmasına rağmen, onun tâbiîn âlimlerinden

897 Hâtib el-Bağdâdî, Tarih, X, 234.

898 İbn Hacer, IV, 114; ez-Zehebî, Tezkiretü’l Huffâz, I, 206.

899 Mizzî, XI, 164; Hâtib el-Bağdâdi, Tarih, X, s.224; İbn Hacer, IV, 113; Zehebî, Siyer, VII, 237; ez-Zehebî, Tezkiretü’l Huffâz, I, 204; Nevevi, I, 222.

900 ez-Zehebî, Siyer, VII, 237.

901 İbn Hacer, IV, 113; ez-Zehebî, Siyer, VII, 237; Mizzî, XI, 166.

902 Mizzî, XI, 165; ez-Zehebî, Siyer, VII, 237; İbn Hallikân, II, 387.

903 ez-Zehebî, Siyer, VII, 249.

904 el-İcli, I, 409.

905

olması durumunda onların arasında önemli bir konumda olacağı zikredilmiştir. Ebû Yahyâ el-Himmenî, Ebû Hanife’den şöyle duyduğunu söyler: “Süfyân tâbiînden olsaydı, onların arasında önemli bir konuma sahip olurdu. Eğer o mecliste, Alkame ve Esved’de bulunsaydı Süfyân’a ihtiyaç duyardı.”⁹⁰⁶ Başka bir rivayette ise İbu’I Hâkim:

“Tabiî’nden sonra Süfyân’ın benzerini görmedim”⁹⁰⁷ demiştir. Ayrıca Ebû Hanife:

“Süfyân, İbrâhim en-Nehâî zamanında yaşasaydı, insanlar yine Süfyân’a ihtiyaç duyardı”⁹⁰⁸ demiştir. Yine İbn Ebî Zib: “Tâbiîne Süfyân’dan daha çok benzeyen birini görmedim”⁹⁰⁹ demiştir. Bişri el-Hâfî de: “Sevrî katımızda insanların imamı idi. Kendi zamanlarında Ebû Bekir ve Ömer ne ise, Süfyân’da kendi zamanında onlar gibidir.”⁹¹⁰ Değerlendirmesini yapar.

Süfyân özü sözü bir olan, içi dışı aynı olan bir muhaddistir. Abdullah ibnü’l Mübârek şölye anlatır: “Bana kim özellikleriyle tanıtıldıysa ben onu aksi özellikleriyle tanıdım. Ancak Süfyân’ı anlatılan özellikleriyle tanıdım”⁹¹¹ diyerek Sevrî’nin onu yanıltmadığını ifade eder.

Süfyân, bazı muhaddislerin hadislerini bilme konusunda uzman mertebesindedir.

Mesela A‘meş’in hadislerini Süfyân’dan daha iyi bilen biri yoktur. Ebû Muaviye:

“A‘meş’in, hadislerini Süfyân’dan daha iyi ezberleyen birini görmedim” diyerek onun bu özelliğini belirtmiştir.⁹¹² İbn Mehdi: “A‘meş, Mansur ve Ebû İshak’ın hadislerini Sevrî’den daha iyi bilen biri yoktur” ⁹¹³ demiştir. A‘meş’in hadisleri ile ilgili olarak, Muhmmed İbn Gaylan, Ebû Dâvûd ve Zaide’den: “A‘meş’e gidip ondan hadis yazıyorduk. ‘Sonra Süfyân’a gidip onları arz ediyorduk.’ ‘Süfyân, hadislerden bazıları için bu A‘meş’in hadisi değil diyordu.’ ‘Süfyân, gidin ve ona söyleyin (düzeltsin) diyordu.’ Bizde ona gittiğimizde, Süfyân doğru söylemiş diyordu.”⁹¹⁴ Yine A’meş’in ashabında ondan (Süfyân’dan) daha hâfızı yoktu.⁹¹⁵

906 Hâtib el-Bağdâdî, Tarih, X, 239; ez-Zehebî, Siyer, VII, 238.

907 İbn Ebî Hâtim er-Razî, I, 57.

908 Hâtib el-Bağdâdî, Tarih, X, 239.

909 el-İcli, I, 410; ez-Zehebî, Siyer, VII, 238.

910 ez-Zehebî, Siyer, VII, 239.

911 ez-Zehebî, Siyer, VII, 238.

912 İbn Ebî Hâtim er-Razî, I, 63; Hâtib el-Bağdâdî, Tarih, X, 236; ez-Zehebî, Siyer, VII, 239.

913 İbn Ebî Hâtim er-Razî, I, 64; ez-Zehebî, Siyer VII, 239.

914 İbn Ebî Hâtim er-Razî, I, 70-71; Hâtib el-Bağdâdî, Tarih, X, 237.

915 İbn Ebî Hâtim er-Razî, I, 64.