ÖĞRENCİLERİ

Âsım b. Behdele³⁰⁴

Şa'bî Âmir b. Şerâhîl El-Kûfî Abdullah b. Şübrüme³⁰⁵

Muhammed b. Abdurrahmân İbn Ebî Zîb³⁰⁶

sahiptir.³¹⁴ Abdurrahmân b. Mehdî; “Hicaz bölgesinin hadislerini ondan daha iyi bilen yoktur” demiştir. İmâm Şafiî ise; "Mâlik ve Süfyân b. Uyeyne olmasaydı Hicaz’ın ilmi yok olup giderdi" tesbitini yapmıştır.³¹⁵ Hadîslerin tefsir ve izahını en güzel yapanlardan biriydi. Ayrıca tefsir ve fıkıh ilminde de mahirdi.³¹⁶

Alî b. el-Medînî, İbn Uyeyne hakkında: “Zühri’den gelen rivayetlerde en esbetidir, yani sağlamıdır” tespitinda bulunmuştur.³¹⁷ İclî ise: “İbn Uyeyna sikadır ve 7000 den fazla hadisi vardır”³¹⁸ demiştir.

Süfyân b. Uyeyne ve Süfyân es-Sevrî; Ebu İshak es-Sebiî, Amr b. Dînâr, Abdullah b. Dînâr, Muhammd b. el-Münkedir, Mansur b. Mu’temir ve A‘meş ³¹⁹ gibi yaşadıkları devrin hocalarından istifade etmişlerdir. Ayrıca kendisinden hocaları; Sevrî, A‘meş, Şu’be, Evzâî gibi büyük imamlar rivayette bulunmuşlardır.³²⁰

Süfyân es-Sevrî ve Süfyân b. Uyeyne ‘Süfyâneyn’ diye anılırlardı.³²¹

İbn Uyeyne hicri 97 yılında ihtilata (karıştırmak, hâfıza kaybı) düştü. 98 yılında ise öldü.³²²

1.10.2. Abdullah b. Mübârek

Adı, Ebû Abdurrahmân Abdullah b. Mübârek b. Vâzıh el-Mervezî’dir. ³²³ İmamu şeyhi’l islam, hâfız, gâzi gibi ünvanlarla anılır. Hicri 118 yılında doğmuş, yirmi yaşında ilim öğrenmeye başlamıştır.³²⁴

Fıkhı Süfyân es-Sevrî ve İmam Mâlik’ten öğrendi ve Muvatta’yı rivayet etti.³²⁵ İbnü’l-Mübârek; A’meş, Evzâî, Ebû Hanife, İbn Cüreyc, Ma’mer, Süfyân es-Sevrî, Şu’be, İbn Ebî Zi’b, Mâlik ve İbn Uyeyne gibi seçkin muhaddislerden rivayette

312 İbn Hibbân, Sikat, VI, 404.

313 İbn Hallikan, II, 391.

314 ez-Zehebî, Mizanu’l-İtidal, II, 170.

315 İbn Ebî Hâtim er-Râziî, I, 32; ez-Zehebî, Siyer, VIII, 456.

316 İbn Ebî Hâtim er-Râziî, I, 33.

317 ez-Zehebî, Mizanu’l-İtidal, II, 170.

318 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 458.

319 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 456.

320 Yatkın, I, 69.

321 Özdirek-Çavuşoğlu, XXXVIII, 29.

322 ez-Zehebî, Mizanu’l-İtidal, II, 171.

323 İbn Hallikân, III, 32.

324 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 378/379

325

bulundu.³²⁶ Kendisinden de başta hocaları, Ma’mer ve Süfyân es-Sevrî olmak üzere, Abdurrahmân b. Mehdî, Abdürrezzâk b. Hemmâm, Yahyâ b. Saîd el Kattân, Yahyâ b.

Mâin gibi meşhur muhaddisler rivayette bulunmuşlardır.³²⁷

Onun Hadisinin hüccet olduğunda icmâ vardır.³²⁸ İclî: “İbnü’l Mübârek hadiste sika ve sebt sahibidir” demiştir.³²⁹ İbn Mehdî: “İmamlar dört tanedir. Bunlar; Sevrî, Mâlik, Hammad b. Zeyd ve İbnü’l Mübârek’tir”³³⁰ tespitinde bulunur. Yahyâ b. Mâin:

“O’nu sika, hadisleri sahih ve kitaplarında yirmi bin ya da yirmi bir bin hadisinin olduğunu söyler.”³³¹ Yine Yahyâ b. Mâin: “Süfyân’ın ashabı şu beş kişidir; ‘İbnü’l Mübârek, Vekî, Yahyâ, İbn Mehdi ve Ebû Nuaym’dır.”³³² Abdurrahmân b. Mehdî: “İki gözüm dört kişinin benzerini görmedi. Hadis hâfızlığında Süfyân es-Sevrî, zühd de Şa’bi, akılda Mâlik ve ümmetin en iyi nasihat edeni İbn Mübarrek”³³³değerlendirmesini yapmıştır.

İbnü’l Mübârek, Zamanının ilim merkezlerinden olan Hicaz, Şam, Mısır, Irak, Cezîre ve Horasan’a yolculuklar yapmıştır.³³⁴

İbnü’l Mübârek, hadisle meşgul olmayı çok severdi ve bundan sıkılmazdı. Nuaym b. Hammad şöyle anlatıyor; “Evinde oturup hadisle meşgul olmayı çok seven İbnü’l Mübârek’e, ‘Bu yalnızlıktan rahatsızlık duymuyor musun?’ diye sorulduğunda, ‘Hz Peygamber ve ashabıyla birlikte iken, nasıl yalnızlık duyarım!”³³⁵ Karşılığını vermiştir.

Kaynaklarda Mübârek’in soğuk bir gecede, bir tek hadisi yatsı namazından sabah ezanına kadar müzakere ettiğini bildirirler.³³⁶ Kûfe’de kaldığı bir dönemde bir hadis hakkında ihtilafa düşüldüğünde, “Geliniz bu ilmin tabibine gidelim” denilerek Mübârek’e başvurulması, zamanında hadisleri en iyi bilen muhaddis olarak kabul edildiğini gösterir.³³⁷

326 İbn Hibbân, Sikat, VII, 401; ez-Zehebî, Siyer, VIII, 379-380.

327 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 379-380.

328 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 380.

329 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 383.

330 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 387-388.

331 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 391.

332 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 392.

333 Mizzî, XI, 165; Hâtib el-Bağdâdî, Tarih, X, 240; ez-Zehebî, Siyer, VIII, 388

334 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 380.

335 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 382.

336 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 403; Raşit Küçük, “Abdullah b. Mübârek”, DİA, TDVY, İstanbul 1988, I, 123.

337 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 403; Küçük, I, 123.

İbnü’l Mübârek hicri 181 Yılı Ramanzan ayında altmış üç yaşında iken Fırat nehri kenarında bulunan Hitte’de vefat etmiş ve orada defnedilmiştir.³³⁸

1.10.3. Abdürrezzâk es-San’ânî

Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi' es-San'ânî el-Himyeri hicri 126/744 yılında San'â'da doğmuştur. Künyesi Ebû Bekr'dir. Hicri126 yılından doğmuş. Şevval ayının ortalarında hicri 211 yılında Yemen’de ölmüştür.³³⁹

Süfyân es-Sevrî (161/777), İbn Cüreyc (150/767)³⁴⁰, Ma’mer b. Râşid (152/769), el-Evzâî (159/775) Süfyân b. Uyeyne (198/813) ve Mâlik b. Enes (179/795) gibi meşhur muhaddislerden ilim tahsil etmiştir.³⁴¹ Ma'mer b. Raşid'e 7 yıl öğrencilik yapmıştır.³⁴²

Ondan ise hocaları, Süfyân b. Uyeyne, Mu’temir b. Süleyman başta olmak üzere Ahmed b. Hanbel, İshak b. Râhuye, Yahyâ b. Maîn, Alî b. Medînî gibi önemli muhaddisler rivayette bulunmuşlardır.³⁴³

Adem b. Musa, Buhârî’nin: “Abdürrezzâk’ın Kitabında rivayet ettiği her hadis sahihtir³⁴⁴ dediğini duydum, demiştir. Kaynaklarda “el-hâfızu’l-kebîr”, “allâme”,

“şeyhu’l-islam” ve “muhaddisu’l-fasl” gibi ünvanlarla anılan Abdürrezzâk, hepsini arz ve sema yoluyla aldığını söylediği on yedi bin hadisi ezbere biliyordu. Hadislerini yazılı kaynaklardan rivayet etmeye itina göstermiştir.³⁴⁵

Abbas b. Abdülazîm el-Anberî, Abdürrezzâk’ı yalancılıkla itham etmişse de Zehebî’nin de belirttiği gibi, onun bu görüşü muhaddislerce benimsenmemiştir.³⁴⁶

Fıkıh bilgisini ise Evzâî, Süfyân es-Sevrî ve Ebû Hanife’den almıştır. ³⁴⁷ Abdürrezzâk’tan İmam Buhârî 110 hadis, Müslim ise 409 hadisi eserlerine almışlardır.³⁴⁸

338 ez-Zehebî, VIII, 418.

339 İbn Hallikân, III, 216; Buhârî, et-Tarihu’l Kebir, VI, 130; İbn Sa’d, VIII, 108; İsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyatı, İFAV Yayınları, (6. Baskı), İstanbul 2008, s.74.

340 Buhârî, et-Tarihu’l Kebir, VI, 130.

341 İbn Hacer, VI, 311; ez-Zehebî, Siyer, IX, 564; İbn Hallikân, III, 216; Çakan, Hadis Edebiyatı, 74.

342 Çakan, Hadis Edebiyatı, s.74; Ali Akyüz, “Abdürrezzâk es-San’ânî”, DİA, I-IVL, TDVY, İstanbul 1988, I, 298.

343 ez-Zehebî, Siyer, IX, 564; İbn Hallikân, III, 216.

344 Buhârî, et-Tarihu’l Kebir, VI, 130; ez-Zehebî, Siyer, IX, 571.

345 Akyüz, I, 298.

346 Akyüz, I, 298.

347 Akyüz, I, 298.

348

1.10.4. Abdurrahmân b. Mehdî

Adı; Abdurrahmân b. el-Mehdî b. Hasân el-Basrî³⁴⁹ el-Anberî’dir.³⁵⁰ Seyyidu’l huffâz olup mükemmel bir münekkid olarak bilinmektedir. ³⁵¹ Künyesi Ebû Saîd’dir.³⁵² Hicri 135 yılında doğmuştur.³⁵³ Hicri 198 yılında Basra’da 63 yaşında ölmüştür.³⁵⁴

Şa’bi, Süfyân es-Sevrî, Mâlik b. Enes,³⁵⁵ Hammad b. Seleme,³⁵⁶ gibi hadis ve fıkıh âlimlerinden ilim tahsil etmiştir. Abdurrahmân b. Mehdî’den ise; İbnü’l Mübârek, İbn Vehb, Yahyâ b. Maîn, Ahmed b. Hanbel, İshak b. Râhûye, İbn Ebî Şeybe,³⁵⁷ Alî b.

el-Medînî³⁵⁸ gibi meşhur muhaddisler rivayet etmişlerdir.

Abdurrahmân b. Mehdî, hüccet bir imam olup ilim ve amelde örnek bir modeldi.³⁵⁹ Alî b. el-Medînî, onun hakkında: “ Hadisi en iyi bilen Aburrahmân b.

Mehdi’ydi”³⁶⁰ demiştir. Hadislerini Süfyân es-Sevrî’ye arz etmiştir.³⁶¹ Hâfızasının ne kadar kuvvetli olduğunu Abdullah b. Ömer el-Kavariri’nin: “Abdurrahmân bana 20 binden fazla hadisi ezbere yazdırdı”³⁶² sözlerinden anlıyoruz. Muhammed b. Yahyâ ez-Zühlî: “Abdurrahmân’ın elinde kitap görmedim. Ezbere rivayet ediyordu³⁶³ demiştir.

Alî b. el-Medînî: “Süfyân’ın ashabında en sika olanlar, Yahyâ b. Saîd el-Kattân ve Abdurrahmân’dır”³⁶⁴ diyerek Mehdî’nin sika olduğuna işaret eder. Ayrıca onun Süfyân’ın öğrencileri arasındaki konumuna dikkat çeker. Alî b. el-Medînî’den gelen bir rivayette Süfyân: “Eğer kitaplarım yanımda olsaydı sana feda ederdim”³⁶⁵ diyerek

349 Buhârî, et-Tarihu’l-Kebir, V, 354.

350 ez-Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 329.

351 ez-Zehebî, Siyer, IX, 192.

352 İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe el-Kûfî, el-Me’ârif, (4. Baskı), Dâru’l Meârif, Kahire 1119, s.513.

353 ez-Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 329; ez-Zehebî, Siyer, IX, 193; Buhârî, et-Tarihu’l-Kebir, V, 354.

354 İbn Kuteybe, 513.

355 Buhârî, et-Tarihu’l-Kebir, V, 354.

356 ez-Zehebî, Siyer, IX, 193.

357 ez-Zehebî, Siyer, IX, 193.

358 ez-Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 329.

359 ez-Zehebî, Siyer, IX, 194.

360 ez-Zehebî, Siyer, IX, 194.

361 ez-Zehebî, Siyer, IX, 195.

362 ez-Zehebî, Siyer, IX, 195.

363 ez-Zehebî, Siyer, IX, 203.

364 ez-Zehebî, Siyer, IX, 200.

365 ez-Zehebî, Siyer, IX, 201.

Abdurrahmân b. Mehdî’ye olan yakınlığını anlatmıştır. Abdurrahmân b. Mehdî: “Süfyân es-Sevrî’nin hadisini en iyi bilen Ahmed b. Hanbel’dir” demiştir.³⁶⁶

Abdullah b. Saîd, Abdurrahmân b. Mehdî’nin şöyle dediğini rivayet eder: “Bir kimse, sahih olanla olmayanı ayırıncaya kadar imam olması caiz değildir.”³⁶⁷ Abdurrahmân’ın: “ İnsanların imamları, Kûfe’de Süfyân, Basra’da Hammad, Hicaz’da Mâlik ve Şam’da Evzâî’dir”³⁶⁸ dediği rivayet edilir. Abdurrahmân b. Mehdî’den gelen başka bir rivayettede: " Hadîste dört imam vardır: Evzaî, Mâlik, Süfyân es-Sevrî ve Hammâd b. Zeyd’dir.³⁶⁹

1.10.5. Yahyâ b.Saîd el-Kattân

Ebû Saîd Yahyâ b. Saîd b. Ferrûh et-Temîmî el-Basrî el-Kattân (120-198/737-813), Tebe-i Tâbiîn'den olup büyük bir imam ve hadisçidir. Künyesi Ebû Saîd'dir.

Pamuk işleriyle uğraştığı için el-Kattân lakabı ile şöhret bulmuştur. 120 senesinde Basra'da doğmuştur. el-Kattân zamanının en önemli muhaddislerinden biridir.³⁷⁰

Yahyâ b.Saîd el-Kattân; Yahyâ b. Saîd el-Ensarî, İbn Cüreyc, Saîd b. Ebî Arûbe, Sevrî, İbn Uyeyne, Mâlik, Şu'be ve daha birçoklarından hadîs almıştır. Kendisinden Süfyân es-Sevrî, Süfyân b. Uyeyne, Ahmed b. Hanbel, Yahyâ b. Ma'în, Alî b. el-Medînî, İshak b. Râhûye, İbn Mehdî, Ebu Ubeyd el-Kasım b. Sellâm ve daha birçokları hadîs rivayetinde bulunmuştur.³⁷¹

Bilginler onun hadis imamı olduğunda, hıfzının kuvvetliliğinde, ilminin genişliği ve çok ihlaslı olduğu noktasında aynı görüştedirler.³⁷² Ahmet b. Hanbel; “Yahyâ b. Saîd el-Kattân gibi her halîyle iyi bir insan görmedim”³⁷³diyerek onu övmüştür. Son derece güçlü bir hâfızaya sahiptir. Süfyân es-Sevrî, onun hâfıza gücüne hayrandı.³⁷⁴

Abdurrahmân b. Mehdî, onunla ilgili olarak şu hadiseyi nakleder:

"Süfyân es-Sevrî, Basra’ya geldiği zaman benden, hadis müzakere etmek için bir

366 Ok Ahmet Şamil, Ahmet b. Hanbel ile Ebu Davud Arasındaki Rivayet İlişkisi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2006, s.34.

367 ez-Zehebî, Siyer, IX, 195.

368 ez-Zehebî, Siyer, IX, 205.

369 Ebû Zehv, s.312.

370 Yatkın, I, 69.

371 ez-Zehebî, Siyer, IX, 175-176; Ebu Zehv, s.312.

372 Ebû Zehv, s.312.

373 ez-Zehebî, Siyer, IX, 176.

374

muhaddis getirmemi istedi. Ben de Yahyâ'yı götürdüm. Müzakere sona erince, onun hâfıza gücünden dehşete düşen Sevrî bana şöyle demişti; "Ben sana bir insan getir demiştim, sen ise bir şeytan (çok uyanık, hafızası kuvvetli) getirdin ".³⁷⁵

Yahyâ b. Saîd Kattân, rical ilmini en iyi bilenlerden biriydi. Şöyle ki, Alî b. el-Medînî; “Rical ilmini, Yahyâ b. Saîd el-Kattân’dan daha iyi bilen birini görmedim³⁷⁶diyerek onun rical ilmindeki durumuna işaret etmektedir.

Yahyâ b. Saîd el-Kattân, hıfz, takva, fıkıh, erdem ve dindarlık bakımından kendi düneminin ileri gelenlerindendi. Hadisi yazıyla tespitte Iraklılara öncülük yaptı.

Güvenilir râvîleri araştırıp zayıfları terketme noktasında da son derece titiz davrandı.³⁷⁷ Rivayette titiz davranır ve sadece sika râvîlerden rivayet ederdi. Rivayetlerini hâfızadan yapardı.³⁷⁸ Ahmed b. Hanbel; “Yahyâ b. Saîd el-Kattân insanların en esbetidir”³⁷⁹ demiştir. Süfyân es-Sevrî’nin rivayet ettiği 50 şeyhten hadis almıştır.³⁸⁰

Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Hicri 198 yılında safer ayında ölmüştür.³⁸¹ 1.10.6. Fudayl b. İyâz

Ebû Alî el-Fudayl b. İyâz b. Mes‘ûd et-Temîmî el-Yerbûî³⁸² el-Horasani, sebt, örnek bir imam, şeyhu’l islâm.³⁸³ Horasan’ın zahitlerindendir.³⁸⁴ Semerkant‘ta doğmuş, Ebiverd’de yetişmiş ve ilim yolculukları yapmıştır.³⁸⁵ Muhammed b. Sa’d, Fudayl’ın Horasan’ın küçük bir kasabası olan Ebiverd’de doğduğunu, yaşı büyükken Kûfe’ye gittiğini, oradan Mekke’ye intikal edip orada yerleştikten sonra hicri 187 yılında Abbasi halîfesi Harun’un hilafeti zamanında öldüğünü, Fudayl’ın sika, âbid, vera sahibi ve hadislerinin çok olduğunu söylemiştir.”³⁸⁶

375 İbn Hibbân, Muhammde b. Ahmed Ebû Hatîm el- Bustî, Mecruhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d Duafâi ve’l Metrukîn, I-III, Thk, Mahmud İbrahim Zeyad, Da’ru’l Ma’rife, Beyrut 1992, I, 53; ez-Zehebî, Siyer, IX, 177; Yatkın, I, 69.

376 ez-Zehebî, Siyer, IX,176.

377 Ebû Zehv, s.312.

378 Yatkın, I, 69.

379 ez-Zehebî, Siyer, IX, 178.

380 Ebû Zehv, s.313.

381 ez-Zehebî, Siyer, IX, 1.87.

382 İbn Hacer, VIII, 294.

383 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 422.

384 İbn Hacer, VIII, 294.

385 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 422.

386 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 424.

Hocaları arasında Mansur b. Mu’temir, A‘meş ³⁸⁷ Ebû İshak eş-Şeybâbni, Yahyâ b. Saîd el-Ensâri, İbn Ebû Leylâ, Cafer es-Sadık³⁸⁸ gibi muhaddisler vardır. Ondan rivayet edenler ise fudayl’ın en büyük şeyhi Süfyân es-Sevrî³⁸⁹, akranı İbn Uyeyne³⁹⁰ İbn Mübârek, Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Abdurrahmân b. Mehdî, Şafiî³⁹¹ gibi önemli muhaddislerden rivayette bulunmuştur.

Fudayl b. İyâz, önceleri Serahs ve Ebiverd arasında eşkıyalık yapan bir çete reisiydi. Âşık olduğu bir cariyenin evine girmek için duvara tırmandığı bir sırada içeride Kur’an okunuyordu. Bu arada duyduğu “İman edenlerin Allah’ı zikretme ve ondan inen Kur’an sebebiyle kalplerinin ürperme zamanı hala gelmedi mi?” Hadid 57/16 mealîndeki ayetten çok etkilendi ve “Evet ya rabbi, o an geldi” diyerek oradan ayrıldı.

Yaptıklarına pişman oldu.³⁹² Daha sonra memleketini terk ederek Kûfe’ye gitti. Kûfe’de Ebû Hanife, Süfyân es-Sevrî ve A’meş gibi muhaddislerin meclislerine devam etti. Otuz yıl ilim ve ibadetle meşgul oldu.³⁹³

Fudayl hakkında; İbn Uyeyne, İclî, Nesâi ve Darekutni gibi muhaddisler sika demişlerdir.³⁹⁴ İbn Mehdi, İclî ve Nesâi ‘raculün sâlihun’ demiştir.³⁹⁵

1.10.7. Şu’be b. Haccâc

Adı Şu'be b. el-Haccâc b. el-Verd el-Atakî el-Ezdî Ebû Bistâm el-Vâsıtî³⁹⁶ el-Basrî’dir.³⁹⁷ Hüccetü’l hâfız, şeyhu’l İslâm³⁹⁸, emirü’l mü’minun fi’l hadis olup Basra’nın âlimlerinden ve şeyhlerindendir.³⁹⁹ Basra’ya küçük yaşta yerleşti ve Hasan-ı Basrî’yi görüp ondan fıkıh öğrendi.⁴⁰⁰

Şu’be’nin doğum tarihi hakkında, farklı rivayetler vardır. Hicri 80 yılında Abdülmelik b. Mervân’ın halîfeliğinde doğduğu rivayet edilmiştir. Herevî 82 yılında

387 İbn Hacer, VIII, 294.

388 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 422.

389 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 423.

390 İbn Hacer, VIII, 294.

391 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 423.

392 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 423; Osman Türer, “Fudayl b. İyâz”, DİA, I-IVL TDVY, İstanbul 1996, XIII, 208.

393 Türer, XIII, 208.

394 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 423-424.

395 ez-Zehebî, Siyer, VIII, 424.

396 Mizzî, XII, 479.

397 İbn Hacer, IV, 338

398 ez-Zehebî, Tezkiretü’l Huffâz, I, 193.

399 ez-Zehebî, Siyer, VII, 202-203.

400

doğduğunu söylemiştir. ⁴⁰¹ İbn Hacer’in Tehzîbinde ise 82, 83 ve 87 yılları zikredilmiştir.⁴⁰² Şu’be 77 yaşında⁴⁰³ hicri 160 yılında ölmüştür.⁴⁰⁴ Şu’be ile Süfyân es-Sevrî çağdaştırlar. Şu’be Süfyân’dan yaklaşık 10 yıl kadar önce doğmuş ve bir yıl önce vefat etmiştir.

Hocaları arasında Câfer Sâdık, Hammâd b. Ebî Süleyman, Saîd b. Mesrûk es-Sevrî, Süfyân es-es-Sevrî, A’meş, A’sım el-Ahvel, Abdullah b. Dînâr, Abdurrahmân b. Ebî Leylâ, Amr b. Dînâr, Amr b. Mürre, Mâlik b. Enes, Mansur b. Mu’temir⁴⁰⁵ gibi seçkin muhaddisler vardır. Öğrecileri arasında ise aynı zamanda hocaları da olan A’meş ve Muhammed b. İshak’ı görmekteyiz. Akranları arasında ise hem hocası hemde talebesi olan Süfyân es-Sevrî vardır. Diğer talebelerinden bazıları ise; Yahyâ b. Sâid el-Kattân, Abdurrahmân b. Mehdî, Vekî, İbnü’l Mübârek, Ebû Dâvût et-Tayâlisî ⁴⁰⁶ gibi muhaddislerdir. Süfyân ile Şu’be arasındaki hoca talebe arasındaki ilişkiyi göstermesi açısından Süfyân’nın şu sözü çok anlamlıdır. Bir gün Ebû Kuteybe Kûfe’ye gittiğinde Süfyân ona “Üstadımız Şu’be ne yapıyor”⁴⁰⁷ demiştir. Alî b. el-Medînî: “Şu’be ricalî (şeyhleri) en iyi ezbere bilen, Süfyân ise babları en iyi ezbere bilendir”⁴⁰⁸ diyerek Şu’be ile Süfyân es-Sevrî’yi karşılaştırmıştır.

İbn Mehdî, Süfyân’ın Şu’be hakkında “Şu’be hadiste Mü’minlerin Emiri’dir”⁴⁰⁹ dediğini nakleder. Şâfiî ise: “Şu’be olmasaydı Irakta hadis bilinmezdi”⁴¹⁰ diyerek onun hadis ilmindeki yerine işaret etmiştir. İbn Sa’d ve Îclî: “ Şu’be hakkında hadiste sika, sebt, me’mûn ve hüccettir”⁴¹¹ demişlerdir. Ayrıca 400’den fazla tâbiînden hadis alarak ashâbu’l hadisin en meşhur simalarından biri olmuştur.⁴¹²

401 ez-Zehebî, Siyer, VII, 203; ez-Zehebî, Tezkîretü’l Huffâz, I, 194.

402 İbn Hacer, IV, 345.

403 Mizzî, XII, 495.

404 ez-Zehebî, Siyer, VII, 227; ez-Zehebî, Tezkîretü’l Huffâz, I, 197.

405 İbn Hibbân, Sikat, VII, 401; İbn Hacer, IV, 338-342; Mizzî, XII, 482.

406 İbn Hacer, IV, 342; Mizzî, XII, 487.

407 İbn Hibbân, Mecruhîn, I, 47; ez-Zehebî, Tezkîretü’l Huffâz, I, 194; Mizzî, XII, 491.

408 ez-Zehebî, Siyer, VII, 213; ez-Zehebî, Tezkîretü’l Huffâz, I, 196; Mizzî, XII, 494.

409 İbn Hacer, IV, 344; İbn Hibbân, Mecruhîn, I, 46; ez-Zehebî, Siyer, VII, 206; ez-Zehebî, Tezkîretü’l Huffâz, I, 193; Mizzî, XII, 491.

410 İbn Hacer, IV, 344.

411 İbn Hacer, IV, 345; Mizzî, XII, 494.

412 İbn Hacer, IV, 346; ez-Zehebî, Siyer, VII, 206; ez-Zehebî, Tezkîretü’l Huffâz, I, 194; İbrahim Hatiboğlu, “Şu’be b. Haccâc”, DİA, TDVY, İstanbul 2010, IXL, 225.

Sâlih b. Muhammed: “Râvileri ilk defa eleştiren Şu’be’dir. Sonra onu Yahyâ el-Kattân izlemiş, daha sonra da Ahmed b. Hanbel ve İbn Maîn onların peşinden gitmişlerdir”⁴¹³ diyerek Şu’be’nin münekkid yönüne işaret etmiştir.

1.10.8. Evzâî

İsmi Ebû Amr Abdurrahmân b. Amr b. Yuhmid el-Evzâî (ö.157/774)’dir.⁴¹⁴ Şam ehlinin imamı,⁴¹⁵ şeyhü’l islâm,⁴¹⁶ sika, hayırlı, faziletli, me’mûn, ilmi, hadisi ve fıkhı çok, hüccet⁴¹⁷ olan bir âlimdir. Hicri 88 yılında Ba’lebek’te doğdu. Hicri 157 yılında safer ayında Beyrut’ta öldü.⁴¹⁸

Rivayet ettiği hocaları arasında, Atâ b. Ebî Rebâh, Mekhûl, Katâde, Zührî, Yahyâ b. Ebû Kesir, Muhammed b. Sirin ve Muhammed b. Münkedir⁴¹⁹ gibi meşhur muhaddisler vardır. Ondan rivayette bulununlar ise, Hocaları İbn Şihab ez-Zührî ve Yahyâ b. Ebî Kesir’in yanısıra Şu’be, Sevrî, Mâlik, İbnü’l Mübârek ve Yahyâ b. Saîd el-Kattân’dır.⁴²⁰ Evzâî ile Süfyân arasında hoca-talebe ilişkisine benzer bir durum vardır. Evzâî, Sevrî’nin hocası olmasına rağmen Sevrî’den rivayette bulunmuştur.⁴²¹

Alî b. Bekkâr, İbn İshak el- Ferazî’nin: “Evzâî ve Sevrî’nin benzerini görmedim”

dediğini duydum demiştir.⁴²²

Birçok defa hacca giden Evzâî hacda Mâlik b. Enes, Süfyân es-Sevrî ve Hakem b.

Uteybe başta olmak üzere çok sayıda âlimle karşılaşmış ve ilmi tartışmalarda bulunmuştur.⁴²³

Evzâî, döneminin ve sonraki nesillerin fıkıh âlimleri ve imamları tarafından bağımsız fıkıh ekolü, ictihad usulü, re’y ve fetvaları bulunan bir müctehid ve imam olarak benimsenmiştir. Görüşleriyle amel edilmiş ve fıkıh tarihi içinde Süfyân b.

Uyeyne, Hasan’ı Basrî, Süfyân es-Sevrî, Leys b. Sa’d, İshak b. Râhûye, İbn Cerir

413 İbn Hacer, IV, 345; Mizzî, XII, 494-495; Ebû Zehv, s.315.

414 İbn Hallikân, III, 127.

415 İbn Hallikân, III, 127.

416 ez-Zehebî, Siyer, VII, 107.

417 ez-Zehebî, Siyer, VII, 108; İbn Hacer, VI, 240.

418 İbn Hallikân, III, 127; ez-Zehebî, Siyer, VII, 108; İbn Hacer, VI, 240.

419 ez-Zehebî, Siyer, VII, 108.

420 ez-Zehebî, Siyer, VII, 108.

421 Ebû Zehv, s.314.

422 ez-Zehebî, Siyer, VII, 113.

423

Taberî, Dâvûd ez-Zâhirî ve Ebû Sevr el-Kelbî gibi mutlak müctehidler arasında yerini almıştır.⁴²⁴

İbn Teymiyye, tâbiîn asrının dört imamından birinin Dımaşk imamı Evzâî olduğunu, diğerlerinin ise Mâlik b. Enes, Leys b. Sa’d ve Süfyân es-Sevrî olduğunu söyleyerek Evzâî’nin fıkıhta üstün yerini belirtmektedir.⁴²⁵ Evzâî fıkıhta otorite olduğu kadar hadiste de tanınmış bir imamdı. Dımaşk’ta ondan daha fazla hadis bilen hiç kimsenin bulunmadığını belirten Abdurrahmân b. Mehdî; “Evzâî, Mâlik b. Enes, Süfyân es-Sevrî ve Hammad b. Zeyd’in devrin dört büyük hadis imamı olduklarını söylemiştir.”⁴²⁶

Evzâî mürsel hadisleri delil olarak kullanma yönüyle Süfyân es-Sevrî ve Mâlik b.

Enes’e benzer.⁴²⁷ Tedvin ve tasnif faaliyetlerinde Süfyân es-Sevrî Kûfe’de ilk olma özelliğini taşırken Evzâî’de Dımaşk’ta (Şam) ilk tedvin ve tasnif faaliyetinde bulunan âlim olarak tanınır.⁴²⁸ Şafiî, Evzâî hakkında: “Fıkhı, hadisine bu kadar benzeyen başka birini görmedim”⁴²⁹ demiştir. İshak b. Râhuye: “ Süfyân es-Sevrî, Evzâî ve Mâlik b.

Enes bir konuda icmâ ettiği zaman o sünnettir”⁴³⁰ demiştir.

Evzâî’den günümüze ulaşan tek eser Kitâb-ü Siyeri’l-Evzâî’dir.⁴³¹ 1.10.9. İbrâhim b. Edhem

Adı kaynaklarda Ebû İshak İbrâhim b. Edhem b. Mansûr b. Zeyd b. Câbir b. el-İclî et-Temîmi’dir.⁴³² Aslen Belh’li⁴³³ bir zâhid olan İbrâhim b. Edhem daha sonra Şam’a (Dımaşk) yerleşmiştir.⁴³⁴

İbrâhim b. Edhem, Ebû İshak es-Sebiî gibi tâbiînden bir gruptan rivayet etmiştir.

Ayrıca Katâde, Mâlik b. Dînâr, A’meş, Ebân b. Yezîd,⁴³⁵ Süfyân es-Sevrî, Şu’be b.

Haccâc, Evzâî, Muhammed b. Aclan, Yahyâ b. Saîd el-Ensârî gibi muhaddislerden

424 Öğüt, XI, 546.

425 Öğüt, XI, 547.

426 ez-Zehebî, Siyer, VII, 113; İbn Hacer, VI, 239; Öğüt, XI, 547.

427 Öğüt, XI, 547.

428 Öğüt, XI, 547.

429 ez-Zehebî, Siyer, VII, 113.

430 ez-Zehebî, Siyer, VII, 116.

431 Öğüt, XI, 548.

432 İbn Hallikân, I, 31; Mizzî, II, 27.

433 İbn Hallikân, I, 31.

434 Mizzî, II, 27.

435 İbn Hallikân, I, 31.

hadis almıştır.⁴³⁶ Ondan ise, hizmetçisi İbrâhim b. Beşşâr, Ebû İshak el-Fezârî, akranlarından Süfyân es-Sevrî, Şakîk b. İbrâhim el-Belhî, Evzâî⁴³⁷ gibi muhaddisler rivayette bulunmuşlardır. Süfyân es-Sevrî aynı zamanda hem hocası hem de ondan rivayet eden bir muhaddistir.

İbrâhim b. Edhem, eşraftan birisiydi. Babasına ait çokça mal, binek ve hizmetçi vardı. İbrâhim avlanmayı severdi. Bir seferinde avlanırken, “Sen bunun için yaratılmadın!” diye bir ses işitmiş. Bunun üzerine her şeyini bırakıp ailesinin yanından ayrılmıştır. İbrâhim b. Edhem bu safhadan sonra Irâk’a gider ve orada birkaç gün çalışır; fakat orada helal yoldan bir şeyler kazanamayacağını anlayınca Şâm’a gider.

Aradığını burada bulduğunu, Şâm’a helal rızık elde etmek için geldiğini ve rızık için Şâm’dan daha iyi bir yer bulmadığını söylemiştir. İbrâhim b. Edhem, Süfyân es-Sevrî ve Fudayl b. Iyâz gibi muhaddislerin ders halkasına katılmış ve onlardan istifade etmiştir.⁴³⁸

Edhem hakkında; Nesâi, “sika ve me’mûn”⁴³⁹ değerlendirmesini yapmıştır.⁴⁴⁰ Abdurrahmân es-Sülemî, İbrâhim b. Edhem’i Dârekutni’ye sordum, oda: “sika ve hadisi sahihtir”⁴⁴¹ dedi, demiştir.

İbrâhim b. Edhem Buhârî’ye göre hicri 161,⁴⁴² Ebû Dâvûd Süleyman b. el-Eş’as’a göre ise 162 yılında deniz sahilinde bir yerde defnedilmiştir.⁴⁴³

Daha önce ifade etiğimiz gibi Süfyân’ın yirmi bin kadar öğrencisi olduğundan bahsedilmektedir. Belki bu sayı abartılı olabilir ama kaynaklarda Süfyân’ın yüzlerce öğrencisi olduğu görülmektedir. Zehebî, Süfyân’ın öğrencilerinin bin civarında olduğunu ifade etmektedir. Bizim, Süfyân’ın tüm öğrencilerini tanıtmaya imkânımız yoktur. Ancak bazı özellikleriyle tanınan diğerlerine göre ön plana çıkan öğrencilerinden bazılarını tanıtmaya çalıştık.

436 Mizzî, II, 27-28.

437 Mizzî, II, 30

438 Mizzî, II, 30; Kanbaş, s.94,

439 Me’mûn; Ta’dîlin, Irâkî’ye göre 3. Sehâvî’ye göre 5. Mertebesinde bulunan bir râvî hakkında kullanılan bir sîga. Böyle bir ravinin rivayet ettiği yazılır ve araştırılır, yani itibâr için alınır; Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, s.175.

440 Mizzî, II, 30

441 Mizzî, II, 30

442 Mizzî, II, 36.

443

Belgede SÜFYÂN ES-SEVRÎ VE HADİS İLMİNDEKİ YERİ. Harun DURSUN (sayfa 54-66)