Sözlü Edebiyat Türleri

Kırgız sözlü edebiyatı içinde yer alan ürünleri muhtevalarını, konularını dikkate alarak çeĢitli Ģekillerde tasnif etmek mümkündür (Yıldız, 2007: 25).

Emek Türküleri

Ġnsanların çalıĢırken hoĢça vakit geçirmek, sıkıntılarını dile getirmek veya dert ve sıkıntılarını paylaĢmak için söyledikleri anonim ürünlerdir. Bunlar da değiĢik baĢlıklar altında değerlendirilmiĢtir (Yıldız, 2007: 26).

Bekbekey: Hayvancılığın esasında ortaya çıkan emek türkülerinin biridir.

Bekbekey türküsü yaz aylarında hayvanları güderken söylenen türkülerdendir.

ġırıldañ: Kırgızlarda tarihden beri atın önemli bir yeri vardır. ġırıldañ türküsü

de yılkı atlarına bakan insanların zor ve ağır hayat Ģartlarını anlatan emek türkülerinden biridir.

Op Mayda: Çiftçilikle ilgili emek türkülerindendir. Bu türkü hasat zamanında

buğday, arpa toplama zamanında söylenmiĢtir.

Ton Çık: Ton çık türküsü daha çok ev iĢleriyle uğraĢan ustalar tarafından elbise

dikerken, keçe yaparken, av derilerinin iĢlenmesi sırasında söylenen emek türkülerinden biridir.

Eski ĠnanıĢlara Göre Türküler (Efsun Irları): çeĢitli felaketlerin

uzaklaĢtırılması, bazı istek ve dileklerin yerine gelmesi için sözün gücünden faydalanmak üzere bir çeĢit tılsım olarak söylenen Ģiirlere efsun ırları denir (Yıldız, 2007: 255).

Badik aytuu: Badik bir çeĢit hastalık adıdır.

Sanat-Nasıyat Irları/ Nasihat Türküleri: Halk edebiyatında didaktik türdeki

Ģiirler bu terimlerle anılır. Sanat nasihat türküleri belli bir konu üzerinde söylenmeyip insan yaĢamında her türlü konuyu içine alan, atasözleri gibi genel kabul görmüĢ sözleri bir araya getirerek ifade edilen Ģiirlere sanat, nasihat türküleri denir (Yıldız, 2007: 284).

Sanat ve nasihat Ģiirleri emek sanatı, kadınlar sanatı, eğitim-bilim sanatı ve sanat nasihat Ģiirleri Ģeklinde gruplar hȃlinde ele alınmıĢtır (Sanat, Nasıyat Cana Emgek Irları, 2003).

13

Efsaneler: Efsane anlatı türleri içinde destan, masal, halk hikâyelerine göre

daha kısa olup içerisinde abartma ve olağanüstülük taĢıyan nesir anlatıdır. Nedeni belli olmayan varlık, hadise ve oluĢumlara açıklık getirme, toplumsal ideal ve kurumları geçerli kılma gibi iĢlevleri bulunur. Herhangi bir yerde, zamanda herhangi bir kiĢi tarafından söylenebilir (Oğuz vd., 2016: 145).

“Ürkördün Kızı Ülpüldök Suluu”, “Ceti Ögüz”, “Müröktün Suusu” gibi efsaneler bulunmaktadır.

Dinî türküler: Kırgız sözlü edebiyatı ürünlerinden biri olan dinî türkülerinin de

diğer türküler gibi ayrı bir önemi bulunmaktadır. Bu türkülerin ortaya çıkmasına, insanoğlunun çocukluk döneminde dünyayı mitlerin aracılığıyla tanıması etkili olmuĢtur. Dinî türkülerin söylenmesine herhangi bir yaĢam Ģartı sebep olarak o Ģarta bağlı efsunların, geleneklerin uygulanması Ģeklinde söylenir. Bazı dinî türkülerin eskiden beri kullanıla gelen kendine has besteleri ve söyleyicileri bulunmaktadır (Kırgız Adabiyatının Tarıhı 1, 2004: 316).

“Tükürükçünün Emi” ve “Caramazan”, “Cay Taş”, “Dambır Taş”.

Süyü ırları (AĢk türküleri): AĢk türküleri sevgilinin özelliklerini, ona karĢı

duyulan sevgiyi, hasreti, daveti, Ģikâyeti, sitemi dile getiren türkülerdir (Yıldız, 2007: 147).

“Seketpay”, “Ürpükan”, “Ak köynök”, “Kelincan”, “AkSelki”, “Ak Çabak”, “Aşık Car”, “Perizat”, “Ak Tamak”, “Asıl Car”, “Özgöçöm”, “Mırzayım”, “Ak Irgal”, “Nazik Can”.

AĢk türkülerinin içinde yanma, yakarma Ģekline de rastlanır: “Alımkan”, “Ak

Çabak”, “Kerme Kaş”, “Ak Selki”, “Kara Köz”, “Ay Tamak”, “Zardalım”, “Datka Ayım”, “MırzaAyım”, “Dardi Zar” gibi örnekleri bulunmaktadır (Süyüü Irları, 2003).

Ağıtlar (KoĢok): Üzülmek, piĢmanlık duymak ve yanmak anlamında bun,

sıkıntılı bir Ģekilde söylenen kaygılı, üzüntülü Ģiirlerdir. Ağıtlar kendi içinde ikiye bölünmektedir bunlardan biri insan ölünce söylenen ağıtlardır, ikincisi de kızını everirken söylenen ağıtlardır (KoĢoktor, 2002: 5).

“Mergendin Ayalının Koşogu”, “Mergen CönündöKoşok”, “Kargul”, “Manas” destanındaki Kanıkey‟in ağıdı, “Kococaş” destanındaki Zulayka‟nın ağıdı, “UstanınAyalının Koşogu”, “Dıykandın Ayalının Koşogu”.

14

Arman ırları(PiĢmanlık Ģiirleri): Ġnsanların ulaĢmak istedikleri hedefler,

kavuĢmak istedikleri kiĢiler ve hayatları ile ilgili arzuları bulunmaktadır. Bu arzularına, iseklerine kavuĢamayınca insanlarda yaĢama arzusu kaybolarak piĢmanlıklar ortaya çıkar. Bu duyguların dile getirdiği türkülere de arman ırları denir (Yıldız, 2007: 142).

“Cokçuluk”, “Koyçulardın Armanı”, “Oyday”, “CaşBalaga Bergen Kızdın

Armanı”, “Anciyanga BergenKızdın Armanı”, “Küñötay KızdınArmanı”, “Çalga Bergen KızdınArmanı” (Kırgız Elinin Oozeki Çıgarmaçılık Tarıhının Oçerki, 1973:

85).

Bulmacalar: Bulmacalar tabiat unsurları ile bu unsurlara bağlı olayları, insan,

hayvan, bitki gibi canlıları, eĢyaları akıl ve zekâ gibi soyut kavramlarla, dinî konu ve motifleri kapalı Ģekilde, yakın-uzak iliĢkiler ve çağırıĢımlarla düĢünce, muhakeme ve dikkatimize aksettirerek bulmayı hedef tutan kalıplaĢmıĢ sözlerdir (Güleç, 2011: 25).

Bulmacalar Kırgız halkının sözlü edebiyat ürünlerinden en eskisi ve çok geniĢ bir Ģekilde kullanılan türlerinden biridir. Tür olarak çok eski dönemlerde ortaya çıkmıĢsa da günümüze kadar kendi özelliklerini yitirmemiĢtir (TabıĢmaktar, 2002: 9).

Atasözleri: Atalarımızın uzun gözlem ve tecrübeler sonunda vardıkları

düĢünceleri, öğüt ve örneklemeler yoluyla aktaran, kısa ve özlü sözlerdir. Birçoğu değiĢmeceli anlam taĢıyan, yüzyılların oluĢturduğu biçimle kalıplaĢarak nesilden nesile geçerek anonim nitelikteki anlatımlardır (Güleç, 2011: 9).

Çocuk Türküleri: Çocuk türkülerinin asıl amacı gençleri eğitmeye ve terbiye

etmeye yönelik ortaya çıkmıĢtır. Bazı çocuk türküleri çocukların konuĢma yeteneklerini geliĢtirme amaçlı söylendiği gibi, bazı türküler de çocukların zekâsının geliĢmesine yönelik söylenir. Bu bakımdan çocuk türkülerinin konuları çeĢitlilik kazanmıĢtır. Çocuk türkülerinin üslubu daha kolay olmakla birlikte hacim bakımından kısa, içindeki olayları ilginç ve abartılı Ģeklinde söylenir (Kırgız Elinin Oozeki Çıgarmaçılık Tarıhının Oçerki, 1973: 125).

Çocuk Türküleri ninniler, oyun türküleri, hayvanlar ve tabiat olaylarını konu alan çocuk türküleri, Ġkinci Dünya SavaĢı dönemindeki çocuk türküleri, bebekler için söylenen oyun türküleri, hayatı ve tabiatı tanımaya yönelik söylenen çocuk türküleri Ģeklinde sınıflandırılmıĢtır (Baldar Folkloru, 2002: 6).

15

“Baldar Irları”, “Ürkör-ürkör TopCıldız”, “Kurbaka”, “Cele Tart”, “Satuu Irı”, “Akıynek”, “Elkin Too”, “Turumtay”, “Torpogum”, “Taylak”, “Ulagım”, “BizdinKoy”, “Ceerde Tay”.

AytıĢ Irları/AtıĢma Türküleri: KarĢılıklı bir Ģekilde iki kiĢi tarafından

söylenen türkülerdir. Bu türkilerde iki taraftan birinin diğerine göre daha ustaca söyleyip yenmesi esastır. AytıĢlar bir yarıĢma Ģeklinde geçtiği için karĢılıklı atıĢanların söz ustası, hazır cevap, kültürlü ve geleneği bilen kiĢiler olmalıdır (Yıldız, 2007: 228).

“Car Car Ay”, “Kız-Cigit”, “Kaynaga-Kelin”, “Mırza Uul Menen Aksatkın”, “Eşmambet Menen Toktoguldun Toydo Aytıkanı”, “Toktogul Menen Kalıktın Aytışı”, “Toktogul MenenAlımkuldun Aytışı”, “Papı Kalpa”, “Artıkbay Kalpa”.

Çeçendik Sözler: Çeçenlik sözler söz cambazı tarafından duruma göre

söylenen etkili çarpıcı sözlerdir (Kırgızca-Türkçe Sözlük I, 2017: 705).

Kırgızlar arasında Asan Kaygı, Buudaybek Sabır Uulu, Ceerençe Çeçen, Akılkaraç, Kalıgul Bay Uulu, Moyut Ake, Sadır Ake gibi söz cambazçılığın ustaları bulunmaktadır (Kırgız Elinin Çeçendik Önörü, 2015: 350).

“Bektin Zordukçulugun Mataydın Cengeni”, “Carkın Ayal”, “Kuyruçuktun

Baylandı Aldaganı”, “Şarşendin Baylardı Aldaganı”, “Karaçunaktın Breseden Kutulganı”.

Masallar: Sözlü edebiyatta nesilden nesile söylenegelen sözlü edebiyat

türlerinden biridir. Kırgız sözlü edebiyatında masalları “comoktor” ve “cöö comoktor” Ģeklinde iki grupta ele alınmıĢtır. “Comoktor” diğer sözlü edebiyat ürünlerine göre anlam bakımından geniĢ ve hacim bakımından da diğerlerine göre büyüktür. Bol miktarda kahramanlık olaylarını içine alır ve yetenekli Ģairler tarafından dillendirilir. “Comoktor” genel olarak kahramanlık destanları için kullanılmaktadır. “Cöö comok” ise kısa ve genelde nesir Ģeklinde olup anlattığı olaylar da sıradan basit Ģekildedir ve gündelik hayatta yaĢlılardan gençlere kadar söylenildiği görülür (Kırgız Adabiyatının Tarıhı 1, 2004: 480).

“Ceerençe Çeçen”, “Apendi”, “Aldar Kösöö”, “Asan Kaygı”, “Tülkü menen

16

Destanlar: Ġster boy, ister bir ulus bazında olsun, ister dar ya da geniĢ alanda

yaĢanmıĢ olsun toplumun bütün bireylerini ilgilendiren herhangi bir olayı belli bir tip etrafında toplayarak destancı dediğimiz insanlar tarafında müzik aleti eĢliğinde ya da herhangi bir müzik aleti kullanmadan kendine uygun bir akıĢ ve üslup ile nakledilen sanat ve estetik kaygıları taĢıyan geçmiĢteki olayları tam anlamıyla gerçekçi ve abartılı bir Ģekilde anlatılan kahramanlık konulu manzum-mensur Ģeklidir (Oğuz vd., 2016: 162).

“Manas”, “Semetey”, “Seytek” (Kırgız Adabiyatının Tarıhı 2, 2004), “Kococaş”, “Er Töştük”, “Er Bolot”, “Coodarbeşim”, “Coloy kan”, “Bagış”, “Toltoy”, “Canış,

Bayış”, “Kurmanbek”, “Er Tabıldı”, “Cañıl Mırza”, “Er Soltonoy”, “Kız Saykal”,

“Kedeykan”, “Sarinci, Bököy”, “Mendirman”, “Olcobay menen Kişimcan”, “Buudayık”, “Seyitbek”, “Şırdakbek”, “Karaç Döö”, “Boston”, “Alp Tobok”, “Ak

Maktım”, “Kulmırza menen Aksatkın”, “Taylak Baatır”, “Karagul Botom”, “Kız Cibek” vb (Kırgız Adabiyatının Tarıhı 3, 2004: 675).