KIRGIZLAR, KIRGIZCA VE KIRGIZ EDEBĠYATI
I.1.2.1. Ünsüzlerle Ġlgili Ses Olayları
Ġncelediğimiz metinlerde ünsüzlerle ilgili ünsüz türemesi, ünsüz düĢmesi, ünsüz değiĢmesi, ünsüzlerin yer değiĢmesi, ünsüz ikizleĢmesi, ünsüz tekleĢmesi, hece düĢmesi olayları görülmüĢtür.
70
I.1.2.1.1. Ünsüz Türemesi
Kelimenin önünde, içinde ve sonunda olmayan bir ünsüz sesin getirilmesidir. Ġncelediğimiz metinlerde kelime ortasında ünsüz türediği görülmektedir.
I.1.2.1.1.2. Kelime Ortasında Ünsüz Türemesi
Ġncelediğimiz metinde bir örnekte kelime içinde /l/ sesi türediği görülmektedir.
Örnek:
yoġat- “kaybet-” > yoġalt- (ġ028/16).
I.1.2.1.2. Ünsüz DüĢmesi
Ġncelediğimiz metinlerde ünsüz düĢmeleri daha çok yabancı kelimelerde görülürken, bazı Türkçe kelimelerin baĢında içinde ve sonunda bulunan /-g-/, /-g/ sesinin zamanla /-v-/, /-v/ sesine dönüĢerek düĢmesinden kaynaklanan örnekler bulunmaktadır.
I.1.2.1.2.1. Kelime BaĢında Ünsüz DüĢmesi
I.1.2.1.2.1.1. Yabancı Kelimelerde Kelime BaĢında Ünsüz DüĢmesi ḫ-, ḥ->ø
Alıntı kelimelerde kelime baĢı, içi ve sonunda kullanılan /ḥ-/ sesi Çağatay Türkçesinde olduğu gibi yazılmaktadır. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise kelime baĢında, içinde ve sonunda gelen /ḥ-/ sesi genellikle düĢmektedir (Kasapoğlu, 2005: 102).
ÇağdaĢ Kırgız yazı diline Arapça kelimeler konuĢma dili Ģeklinde geçmiĢtir ve orijinal dilin imlası değil hedef dilin imlasına göre uydurulmuĢtur (Cumakunova, 2008: 108).
Ġncelediğimiz metinde de ikili Ģeklilde yazılan örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
ḫacı (M65/06, M66/14, M70/12, M73/14, ġ038/05, ġ039/02)~acı (M52/07, ġ078/04, ġ082/03, ġ126/11).
71 Hüseyin> Üsen (ġ095/12, ġ096/10).
n->ø
Çağatay Türkçesinde /n/ sesi kelime baĢında sadece soru kelimelerinde görülürken diğer kelime baĢında ve kelime sonunda kullanılan /n/ sesi alıntı kelimelerde kullanılmaktadır. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde kelime baĢı ve sonunda bulunan /n/ sesi korunurken, ağızlarda özellikle soru kelimelerinde ve alıntı kelimelerdeki kelime baĢı /n/ sesini düĢürerek kullandıkları görülmektedir (Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası, 1980: 69). Ġncelediğimiz metinde de aynı Ģekilde ikili kullanımlara rastlanmaktadır.
Örnekler:
Navruz “nevruz” (M25/02)>oruz (M59/09).
v->ø-
Ġncelediğimiz metinde Arapça kelimelerin baĢında bulunan /v-/ sesinin düĢerek yanında bulunan düz ünlüyü yuvarlaklaĢtırdığı ikili kullanım örnekleri bulunmaktadır.
Örnekler:
vafa “vefa” (M65/20)>ofa (ġ066/20, ġ070/07).
vefat (M15/15, M18/05, ġ024/13, ġ025/07)~ofat (ġ104/05, ġ104/05, ġ107/20).
I.1.2.1.2.1.2. Türkçe Kelimelerde Kelime BaĢında Ünsüz DüĢmesi c->ø
Çağatay Türkçesinde hem ırla- (Ünlü, 2013: 501), hem yırla- (Ünlü, 2013: 1252) Ģeklinde kullanılan bu kelime ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde y->c->ø- Ģeklinde düĢerek ırda- Ģeklini almıĢtır. Ġncelediğimiz metinde de hem /c-/‟li hem /c-/‟siz Ģekilde ikili kullanımlar görülmektedir.
Örnekler:
cır “şarkı” (M03/01, M52/10, M63/09)~ır (ÇKT).
cırla- “şarkı söyle-” (M30/05)~ırla- (ġ063/05)~ırda- (M67/08, ġ081/18).
b->ø
Çağatay Türkçesinde hem bol- (Ünlü, 2013: 162), hem ol- (Ünlü, 2013: 862) fiili kullanılırken ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde bol- Ģekli kullanılmaktadır. Ġncelediğimiz metinde Çağatay Türkçesinde olduğu gibi ikili örnekler görülmektedir.
72
Örnek:
bol- (M75/09, M75/09, ġ004/09, ġ011/11)~ol- (M10/01, ġ020/01).
I.1.2.1.2.2. Kelime Ortasında Ünsüz DüĢmesi -ġ->-ø-
ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde /-g-/ ünsüzünün kelime içinde düzenli olarak eriyip düĢtüğü ve yerini de ikiz ünlülere bıraktığı görülmektedir (BağdaĢ vd., 2016: 59).
Ġncelediğimiz metinde bir örnekte kelime içinde bulunan /-g-/ sesi düĢerek yanında bulunan yuvarlak-geniĢ ünlüyü, yuvarlak-dar ünlüye değiĢtirerek oġıl kelimesinden ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde kullanılmakta olan uul Ģeklini oluĢturmuĢ ikili Ģekilde kullanılmıĢ örnek bulunmaktadır. Uul kelimesi okunuĢta uzun okunsa da yazılıĢta kısa /u/ ile gösterilmiĢtir.
Örnek:
oġl (M70/01, M70/14, M71/19, ġ023/02, ġ024/13)~ul (ġ030/02, ġ051/08, ġ107/14).
-v->-ø-
Eski Türkçede /-ġ-/ sesi Çağatay Türkçesinde /-v-/ sesine dönüĢerek ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde /oo/, /uu/ Ģeklinde uzun hȃlini almıĢtır.
Örnekler:
avru “ağrı” (M75/19, ġ073/02)~oru (ġ63/07).
pavr “kara ciğer, kardeş” (ġ064/05)~bor (ġ082/10, ġ081/15).
Arapça kelimelerin içinde bulunan /-v-/ sesinin de düĢerek yanındaki düz ünlüyü yuvarlaklaĢtırdığı örnekler de bulunmaktadır.
Örnekler:
avliya “evliya” (ġ072/20, ġ073/01, ġ073/11, ġ119/04)~olya (ġ073/07, ġ073/09).
yavmert “cömert” (ġ067/12, ġ072/07)~cavmert (ġ056/09, ġ056/11)~comartlıḳ (M22/15, M41/06).
73
I.1.2.1.2.3. Kelime Sonunda Ünsüz DüĢmesi
I.1.2.1.2.3.1. Yabancı Kelimelerde Kelime Sonunda Ünsüz DüĢmesi -t>-ø
Farsçadan giren alıntı kelimeler Çağatay Türkçesinde olduğu gibi kullanılırken ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde /x/, /s/ ve /Ģ/ seslerinden sonra kullanılan /-t/ sesi telaffuz zorluğundan dolayı düĢmektedir (Kasapoğlu, 2005: 102). Ġncelediğimiz metinde de buna uygun olarak ikili kullanım örnekleri bulunmakla birlikte TaĢkent kelimesinde +kent isimden isim türeten ekte /n/ sesinden sonra da /-t/ sesinin düĢerek kullanıldığı ikili örnek görülmektedir.
Örnekler: dost> dos (M22/05, M48/13, ġ038/01). past>baṣ (ġ122/14). rast>ras (ġ091/19). vaḳt (ġ014/10, ġ057/05, ġ099/16)~vaḳ (ġ042/18). TaĢkent (ġ115/19, ġ124/15, ġ125/12)~TaĢken (M68/08, M68/14, ġ068/11, ġ068/24). dürüst> durus (M50/02). -h>-ø
Ġncelediğimiz metinde alıntı kelimelerde kelime sonunda bulunan /-h/ sesinin hem düĢmediği hem de düĢerek yazıldığı ikili Ģekilde örnekler görülmektedir.
Örnekler:
dünya (M27/08, M65/20, ġ050/07, ġ066/02)~dünyah (ġ054/08, ġ066/11, ġ070/07, ġ075/07).
padiĢah (M15/20, M16/15, ġ024/15, ġ025/12)~padiĢa (M15/17, ġ025/09). temaĢa (M42/03)~temaĢah (ġ045/02, ġ065/07, ġ122/15).
I.1.2.1.2.3.2. Türkçe Kelimelerde Kelime Sonunda Ünsüz DüĢmesi -l>-ø
Ġki heceli kelimelerde ilk veya ikinci hecenin sonundaki /-l/ sesi bazen düĢmektedir (Kasapoğlu, 2005: 101). /-l/ sesinin düĢmesi ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde
74
daha çok zamirlerde görülmektedir ve bunlar ikili Ģekilde yazılmaktadır (Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası, 1980: 68). Ġncelediğimiz metinde de /-l/ düĢmesi iĢaret zamirlerinde ve diğer kelimelerde görülmektedir.
Örnekler:
bul “bu” (M72/09, M75/01, ġ024/18, ġ028/12)>bu (M54/09, M69/05, ġ007/05, ġ018/13).
uĢul “işbu” (ġ083/04)>uĢu (ġ076/19, M07/13).
bol- “ol-” (-up M75/15, M76/14, ġ013/10, ġ016/18)> bo- (-p ġ006/08, ġ041/13, ġ068/19).
ṣal- “koy-” (ġ013/08, ġ046/07, ġ062/07)>ṣa- (ġ036/05). al- (ġ074/16, ġ076/07, ġ076/13)>a- (M52/16).
-g>-ø
Ġncelediğimiz metinde kelime sonunda bulunan /-g/ sesinin düĢerek yanındaki kısa ünlüyü uzattığı görülür. Tirig>tirü olması gerekirken tiri Ģeklinde düz Ģeklini korumuĢtur.
Örnekler:
tirig “diri, canlı” (M13/16, ġ023/06)~tiri (M10/10).
uluġ “ulu” (M15/15, M27/07, ġ024/13, ġ025/07)~uluḳ (M70/06, M75/20)~ulu (M40/04, M44/06, M45/15, ġ036/16, ġ119/06)~ulı (ġ030/02, ġ107/14).
tuġ- “doğum yap-” (M55/11)~tuḳ- (ġ004/19)~tu- (ġ063/04, ġ102/10, M46/01, M46/13).
-v>-ø
Eski Türkçede kelime sonunda bulunan /-g/ sesinin zamanla /-v/ sesine dönüĢtüğü görülmektedir. /-v/ sesinin de ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde düĢerek yanındaki ünlüleri uzun ünlü hȃline getirdiği görülmektedir. Ġncelediğimiz metinde de aĢağıdaki kelimelerde ikili Ģekilde kullanılmıĢ örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
tirüv “canlı” (ġ097/04)~tirü (ġ032/18, ġ066/03, ġ082/13). ḳuv- “kovalamak” (M32/04)~ḳu- (ġ018/02, ġ114/19, M29/07).
75
I.1.2.1.3. Ünsüz DeğiĢmesi
Ġncelediğimiz metinde tonlulaĢma, tonsuzlaĢma, süreklileĢme, süreksizleĢme benzeĢme ve diğer ünsüz değiĢmelerine bağlı ünsüz değiĢmeleri görülmektedir. Bu ünsüz değiĢmelerini kelime baĢında, kelime ortasında ve kelime sonunda Ģeklinde değerlendirilmiĢtir.
I.1.2.1.3.1. Kelime BaĢında Ünsüz DeğiĢmesi p->b-
Çağatay Türkçesinde kelime baĢında /p-/ sesinin bulunması Ģüpheliyken (Eckmann, 1988: 22), incelediğimiz metinde de kelime baĢında aslı /p-/ sesiyle baĢlayan yabancı kelimeleri /b-/ sesine dönüĢtürerek tonlulaĢtırdığı yazılan ikili kullanımlara rastlanmaktadır.
Örnekler:
padiĢah (M16/15, ġ024/15)~padiĢa (M15/17, ġ025/09)>badiĢah (M42/20, ġ089/07).
peygamber (M10/02, M45/04, ġ032/06, ġ117/16)>bayġambar (ġ100/08, ġ106/04).
PiĢpek (M53/15)~PiĢbek (M26/13, M62/16)>BiĢbek (M54/01, ġ002/09, ġ033/04).
pul “para” (M41/07)>bul (ġ014/12, ġ073/18).
t->-d
Eski Türkçeden beri kelime baĢında yer alan /t-/ sesi ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de genellikle korunmuĢtur (Kasapoğlu, 2005: 86). Bu konuda “Divanü
Lÿgat‟it-Türk”te Oğuz Türklerinin diğer Türklere aykırı olarak /d/ sesini /t/, /t/ sesini de /d/
sesine çevirdiğini: Oğuzların deve, takı öbür Türklerin tewey, dakı Ģeklinde kullandıkları anlatılmaktadır (Atalay, 1988: 31). Ġncelediğimiz metinde de Eski Türkçede ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde kelime baĢında /t-/‟li olan bu kelimelerin Oğuzcanın devamı olan ÇağdaĢ Türkiye Türkçesinde olduğu gibi /d-/ sesine değiĢerek tonlulaĢarak ikili Ģekilde kullanıldığı görülmektedir.
76 tört (M17/13)>dört (M62/20, M70/09, M72/03, M72/03, ġ034/09, ġ035/13, ġ035/16, ġ037/10). tüz (ġ081/17)>düz (ġ083/18). tuman (M43/02)> duman (ġ058/16) b->f-
Çağatay Türkçesinde kelime baĢında /f-/ sesi kullanılmazken (Eckmann, 1988: 22), incelediğimiz metinde kelime baĢı /b-/‟li olan Türkçe kelimelerin hem /b-/ sesiyle hem /f-/ sesiyle yazıldığı ikili kullanımlar bulunmaktadır. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde bu örneklerde kelime baĢı /b-/ sesi korunmaktadır. Kelime baĢında kullanılan /b-/ sesinin tonsuzlaĢarak /f-/ sesine dönüĢtüğü görülmektedir.
ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde kelime baĢında /f/ sesi sadece Rusçadan giren kelimelerde görülmektedir (Gülensoy, 2016; 64).
Örnekler:
bolaṭ (ġ108/15, M50/14, M69/11)>folaṭ (M61/16, M73/09, ġ075/17, ġ111/09). baytal (ġ055/16, M69/12)>faytal “kısrak” (ġ055/12).
biye (M63/16)>fiye “yılkı” (ġ054/11, ġ055/11, ġ080/05).
f->p-
Yabancı kelimelerde kelime baĢı, kelime içi ve kelime sonunda bulunan diĢ-dudak ünsüzü /f-/, çift-diĢ-dudak ünsüzü /p-/‟ye dönüĢmektedir (Kasapoğlu, 2005: 91). Ġncelediğimiz metinde de yabancı kelimelerde kelime baĢı ve kelime sonunda bulunan /f-/ sesinin aynı Ģeklini korunduğu ve /p-/ Ģekline dönüĢtüğü ikili kullanımlara rastlanmaktadır.
Örnek:
peydā (ġ026/05, M16/13)<fayda (M09/01, M36/11, ġ078/07, ġ087/03).
p-> f-
Yabancı kelimelerde kelime baĢı, kelime içi ve kelime sonunda bulunan diĢ-dudak ünsüzü /f-/, çift-diĢ-dudak ünsüzü /p-/‟ye dönüĢürken (Kasapoğlu, 2005: 91), incelediğimiz metinde kelime baĢında kullanılan /p-/ sesi /f-/‟ye dönüĢtüğü görülmektedir.
Örnek:
77
b->p-
Ġncelediğimiz metinde kelime baĢında tonlu /b-/ sesinin tonsuzlaĢarak /p-/ sesine dönüĢtüğü ikili kullanımlı bir örnek bulunmaktadır.
Örnek:
beĢ (M69/19, M73/11, ġ031/11, ġ035/16)>peĢ (M28/03, M51/08, ġ030/14, ġ075/02).
z->s-
Ġncelediğimiz metinde kelime baĢında kullanılan tonlu ve sızıcı olan /z-/ sesinin tonsuz ve sızıcı olan /s-/ sesine değiĢerek ikili biçimde kullanıldığı örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
zorġa “zorla” (M43/15)>sorġa (ġ030/15).
zor “büyük” (M63/03, ġ060/09, ġ062/07)> ṣor (ġ061/19, ġ062/20). zalal “ziyan” (M64/01)>ṣalal (M64/08).
s->ç-
Kelime baĢındaki /s-/ ünsüzü gerileyici ünsüz benzeĢmesinden dolayı /ç-/‟ye dönüĢmüĢtür. Ġncelediğimiz metinde de bu Ģekilde ikili kulanım örnekleri bulunmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 93).
Örnekler:
sürüĢdür- “araştır-” (ġ022/08, M12/11)>çürüĢdür- (M12/10, ġ022/07).
saç- “saç-, dağıt-” (M07/06, M41/08, M44/16)> çaĢ- (ġ080/17)~çaç- (M06/14, ġ016/08).
s->Ģ-
Çağatay Türkçesindeki sayla- (Ünlü, 2013: 958) fiilinin incelediğimiz metinde ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde olduğu gibi şayla- (Kırgız Tilinin Sözdügü, 2011: 773) Ģekline de rastlanmaktadır.
Örnek:
sayla- “seç-” (M63/15)>Ģayla- (ġ079/11, ġ040/01).
78
Ġncelediğimiz metinde yabancı kökenli jurnal kelimesinin /j-/ ünsüzü /c-/‟ye dönüĢmektedir. Hem jurnal hem curnal Ģeklinde ikili kullanımlar bulunmaktadır.
Örnek:
jurnal (M06/15)>curnal “dergi” (ġ016/09, ġ038/14, ġ099/17).
y->c-
Kelime baĢında y->c- seslerinin değiĢmesi üzerine Besim Atalay tarafından çevirlen “Divanü Lūgat-it-Türk Tercümesi”nin 1. cildinin 31. sayfasında ve 2. Cildinin 301. sayfasında Oğuzlarla Kıpçakların kelime baĢında bulunan /y/ sesini /c/ yaptıklarından, Türk ile Türkmenlerin de aslî Ģeklini yani kelime baĢı /y-/ sesini koruduklarından bahsedilmektedir. Eserin 3. cildinin 229. sayfasında da Kıpçakların ve baĢkaların kelime baĢında bulunan /c-/ sesinin, /y-/ sesinden geldiğinden bahsetmektedir.
Orhun yazıtlarının ve Mahmut KaĢgarlının eserlerinin ortaya çıkmadığı dönemlerde Kırgızistan topraklarında derlemeler yapan Radloff biriktirmiĢ olduğu halk edebiyatı ürünlerinin dil değerlendirmesini yaptıktan sonra “Phonetik der
Nördlihen Türksprachen” adlı eserinde Kazakların söz baĢında /Ģ-/ sesini kullandığını,
Kırgızların ise /ç-/ sesini kullandığını, Kazakların kelime baĢında /c-/ ünsüzünü, Kırgızların ise kelime baĢında /y-/ ünsüzünü kullandığını açıklamıĢtır (AĢçı, 2009: 77-79).
Çağatay Türkçesinde de kelime baĢında /c-/ sesi kullanılmamaktadır (Eckmann, 1988: 22). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise Çağatay döneminde Türkçe kelimelerde kelime baĢında bulunan /y-/ sesi, diĢ eti-ön damak ünsüzü /c-/ sesine dönüĢmektedir (Kasapoğlu, 2005: 92).
Ġncelediğimiz metinde de Türkçe ve yabancı kelimelerde aynı kelimenin y~c Ģeklinde yazıldığı ikili kullanım örneklerine çok rastlanmaktadır. Bu konu üzerinde
“Divanü Lūgati‟t-Türk”te verilmiĢ bilgilerden yola çıkarak aslında Kırgızların kelime
baĢında kullanılan /c/ sesini eskiden beri konuĢma dilinde koruduklarını ama yazı dilinde de yazı dilinin kurallarına göre kelime baĢında kullanılan /c-/ sesini /y-/ sesiyle göstermek zorunda kaldıklarını söyleyebiliriz. Bu durum Çağatay döneminde de devam ederken, Çağataycanın son dönemlerinde artık kelime baĢında /c-/ sesini de yazıda kullanmaya baĢladıklarını söyleyebiliriz.
79 yār (M08/09)~cār (ġ066/22). Yapon (M15/12, M17/11, ġ025/04, ġ026/20)~Capon (ġ119/01). yeti (M18/08, M41/15, M62/17, ġ035/14, ġ037/16, ġ050/04)~ceti (M26/16, M46/11, ġ026/08). yan (M62/11, ġ009/17, ġ081/14)~can (M32/02, M75/06, ġ120/20). yılḳı (M41/16)~cılḳı (M49/10, M52/09, ġ043/12, ġ064/17). yigit (M43/03, M56/11, ġ008/09, ġ014/03)~cigit (M56/02, M57/14, ġ008/10, ġ120/17). yer (M05/10, ġ004/14, ġ014/19, ġ042/02)~ cer (M59/18, M60/06, M68/16). yolbars (M37/02, M65/11, ġ120/17)~colbars (M25/17, M53/13, ġ125/18). yol (M21/16, ġ049/06, ġ054/20, ġ062/03)~col (ġ006/20, ġ017/14, M49/19, M76/03). yurut (ġ039/18, ġ045/11, ġ126/08)~curut (M27/07, M34/05, M70/17, ġ044/14, ġ051/18). yür- (M30/07, M68/07, ġ069/01)~cür- (M56/03, M58/12, ġ075/10). yorġa (M66/11, ġ055/11)~ corġa (M68/06, M68/16, ġ067/15). yorġo (ġ061/07, ġ075/10)~ corġo (M68/16). c-> ç-
Ġncelediğimiz metinde ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde caşır- Ģeklinde kullanılan fiilin çaşır- Ģeklinde kullanıldığı görülmektedir.
Örnek:
caĢır-(ÇKT)> çaĢır- “gizle-” (M65/18).
‘(ayn)->ġ-
Ġncelediğimiz metinde kelime baĢında kullanılan „(ayn)- sesinin telaffuz zorluğundan dolayı /ġ/ ünsüzüne değiĢtirilerek yazıldığı görülmektedir.
Örnekler:
„aziz (M09/07, ġ018/01, ġ072/16)> ġaziz (ġ018/05).
„ādil (M29/02, M29/07, M39/14, ġ009/14, ġ043/01)> ġādil (ġ007/19).
I.1.2.1.3.2. Kelime Ortasında Ünsüz DeğiĢmesi -l->(-d-)-t-
80
Kelime içi tonlu /l/ sesi kendinden önce gelen tonsuz ünsüzlerin etkisi ile tonsuzlaĢarak /t/ sesine döner. Ġncelediğimiz metinde tonlu /l/ sesinden sonra gelen tonlu /d/ sesi bir örnekte ünsüz uyumuna aykırı bir Ģekilde /t/ sesine değiĢerek ikili Ģekilde kullanıldığı görülmektedir. Diğer örneklerde de /s/, /Ģ/ seslerinden sonra gelen /l/ sesi hem korunarak hem tonsuzlaĢarak /t/ sesine dönüĢtüğü ikili Ģekilde kullanılmıĢ örnekler bulunmaktadır. Örnekler: arslan (M29/03, M30/08, ġ010/19, ġ060/11)>arstan (ġ028/04). ḳıĢlaḳ (ġ036/02, ġ036/02, ġ058/18, ġ100/07)>kıĢtak (ġ103/11). dāsdān (M04/07, M66/15, ġ005/11)>dāstān (M11/17, M12/09, ġ022/06, ġ021/12). yıldız (M67/12, ġ16/03)>yıltız (M06/09). -z->-s-
Ġncelediğimiz metinde kelime ortasında kullanılan tonlu ve sızıcı olan /-z-/ sesinin tonsuz ve sızıcı olan /-s-/ sesine değiĢerek ikili biçimde kullanıldığı örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
arzu (ÇKT)>„arṣu “arzu, istek” (ġ058/19).
arzan (ÇKT)>arsan “ucuz” (M63/20, M67/01, ġ016/06).
Ġazı “kadı” (M65/11, M65/18)>ġaṣı (ġ030/14, ġ068/11, M34/15, M36/03). ḥażır “şimdi” (M29/10, M71/04, M70/20, M75/13, ġ105/11)~ḥaṣır (ġ076/15, ġ010/12, ġ032/18, ġ036/05, ġ039/18).
nazdan- (ÇKT)> naṣlan- “nazlan-” (ġ062/11).
buzuḳ “bozuk” (M64/04, ġ012/13, ġ014/04)>busuḳ (M21/18). özön (ÇKT)> ösen “ırmak” (M76/01).
uzun (M42/11, ġ063/09, ġ068/08)> usun (ġ083/04). uzak (ÇKT)>usa-~usaḳ “uzak” .
tüzük (ÇKT)>tüsük “iyi” (ġ058/13). sozul- (ÇKT)>ṣosul- “uza-” (ġ061/18).
-g->-y-
Eski Türkçede kelime içinde bulunan /-g-/ sesinin ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde bazen süreklileĢerek /-y-/ sesine dönüĢtüğü görülmektedir (Kasapoğlu, 2005: 90).
81
Ġncelediğimiz metinde de aĢağıdaki örneklerde hem /g/‟li hem /y/‟li Ģekilde ikili kullanımlar görülmektedir.
Örnekler:
kigiz “keçe” (M44/13, M46/03, ġ087/04, ġ087/13)> kiyiz (ÇKT). ṣıġın- “tapın-” (ġ003/02)> sıyın- (ÇKT).
baġla- (ġ007/14)>bayla- (M63/16, ġ067/23, ġ072/16, ġ080/05). ege “sahip” (M38/05, M47/01)>eye (M70/14)> ee (ÇKT).
-l->-d-
ÇağdaĢ Kırgız Türkçesinde /l/ ve /n/ ünsüzleri, /y/, /z/, /l/, /n/, /ñ/, /r/ ünsüzleriyle biten kelimelerden sonra gelince /d/‟ye dönüĢmektedir. Bu olay daha çok /l/ ünsüzüyle baĢlayan eklerde görülmektedir (Kasapoğlu, 2005: 91). Ġncelediğimiz metinde de /r/ ünsüzünden sonra gelen isimden fiil türeten +la- eki ile isimden isim türeten +lık ekinin hem /l/ hem /d/ Ģeklinde yazıldığı ikili kullanımlar bulunmaktadır. Bu kural dıĢında /s/ ve /Ģ/ seslerinden sonra da hem /l/ hem /d/ sesleriyle yazılmıĢ örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
arslan (M30/08, ġ010/19)>arsdan (ġ120/14).
taĢla- “bırak-” (M13/06, M48/17, ġ022/17, ġ086/16)>taĢda- (ġ068/01). ırla- “şarkı söyle-” (ġ063/05)>ırda- (M67/08, ġ081/18).
Ģorlu “zavallı” (M07/16)>Ģordu (M08/01).
-p->-f- Örnek:
yalpı “bütün” (ġ070/09)>yalfı (ġ071/03).
-h->-y-
Çağatay Türkçesine alıntı kelimelerde /h/ sesi olduğu gibi yazılırken, ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde kelime içinde yer alan /-ḥ-/ ve /-h-/ sürekli ünsüzleri bazı kelimelerde /-y-/ sürekli ünsüzüne dönüĢür (Kasapoğlu, 2005: 93). Ġncelediğimiz metinde de bir örnekte hem /-h-/‟li hem /-y-/‟li Ģekilde yazılmıĢ ikili kullanım görülmektedir.
Örnek:
82 naṣiḥat (ġ063/15)> naṣiyet (M63/11).
-m->-b-
/-m-/ ve /-b-/ sesleri her ikisi de dudak ünsüzü olduğu için bu iki sesin sık sık birbirine dönüĢtüğü sık yaĢanan ses hadiselerinden biridir. Ġncelediğimiz metinde aĢağıdaki örneklerde kelime içinde /-m-/ sesi /-b-/‟ye dönüĢtüğü görülmektedir.
Örnek:
ġadman (ġ020/06, ġ002/01)> ġabdan (M65/02, M67/05, M76/15, ġ042/17, ġ047/12, ġ052/01).
Ümmet (M10/03)>ümbet (ġ128/09).
-b->-m-
Ġncelediğimiz metinde aĢağıdaki örnekte olduğu gibi kelime içinde /-b-/ sesinin /-m-/‟ye dönüĢtüğü görülmektedir.
Örnek:
ḳurban (ġ056/10, ġ068/13)>ḳurman (ġ072/13, ġ079/01).
-ġ->-v- Örnek:
aġru “ağrı” (ġ032/14)>avru (M75/19, ġ073/02).
-r->-l-
/r/ sesinin bazen /l/‟ye dönüĢtüğü görülmektedir(Atalay, 1988: 33). Ġncelediğimiz metinde de bir örnekte /r/‟li ve /l/‟li Ģeklinde ikili kullanıldığı görülmektedir.
Örnek:
yaltıra (ġ062/16, M65/20)>yaltıla- “parla-” (ġ072/03).
I.1.2.1.3.3. Kelime Sonunda Ünsüz DeğiĢmesi -s>-z
/s/ sesinin bazen /z/sesine, /z/ sesinin de /s/ sesine dönüĢtüğü Karahanlı Türkçesinden beri görülen bir ses hadisesidir (Atalay, 1998: 33).
Ġncelediğimiz metinde kelime sonunda yer alan tonsuz ve sızıcı olan /-s/ sesinin tonlu ve sızıcı olan /-z/ sesine değiĢtiği ikili kullanımlar görülmektedir.
83
Örnekler:
es (ÇKT)>ez “akıl” (ġ18/14, ġ075/02).
imes “değil” (M37/10, M43/17, ġ007/05)>imez (M57/04, M64/13, M67/02, ġ007/10, ġ017/08).
mas “sarhoş” <mest (ġ026/04, M16/12)>maz (M30/03, ġ069/19, ġ089/17).
-z>-s
Ġncelediğimiz metinde kelime sonunda kullanılan tonlu ve sızıcı olan /z/ sesinin tonsuz ve sızıcı olan /s/ sesine dönüĢerek ikili biçimde kullanıldığı örnekler bulunmaktadır.
Örnek:
farô (ġ082/12, ġ119/19)> farṣ (ġ030/10).
-ç>-Ģ
Ġncelediğimiz metinde kelime içinde ve kelime sonunda bulunan diĢ eti-ön damak süreksiz /ç/ ünsüzünün süreklileĢerek diĢ eti-ön damak ünsüzü /Ģ/‟ye dönüĢtüğü ve ikili Ģekilde kullanıldığı örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
kuçakta- (ÇKT)>ḳuĢaḳla- “kucakla-” ( ġ029/07). çaç- “dağıt-, saç-” (M06/14, ġ016/08)>çaĢdı (ġ080/18).
-f>-p
Ġncelediğimiz metinde alıntı kelimelerin sonunda kullanılan diĢ-dudak ve sızıcı olan /-f/ ünsüzü çift-dudak süreksiz /-p/ ünsüzüne dönüĢerek ikili biçimde kullanılmıĢ örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
inṣaf (M33/13, M57/08)>inṣap (M16/02, ġ025/14).
aṭraf “etraf” (M27/11, M31/04, ġ040/09)>atrap (ġ122/08).
manaf “bey” (M19/17, M44/07, ġ010/09, ġ034/08)> manap (ÇKT).
ṭaraf (M31/19, M39/11, ġ033/12, ġ035/18)>tarap (ġ052/07, ġ057/02, ġ058/17). ṣarf (M38/08, ġ047/15)>ṣarıp (ġ109/02).
84
Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde beş Ģeklinde kullanılan sayı sıfatının incelediğimiz metinde bes Ģeklinde yazılmıĢ örneği de bulunmaktadır.
Örnek:
beĢ (M73/11, M75/16, ġ022/06, ġ031/11)>bes (ġ126/13).
-n>-m
Çağatay Türkçesinde arslan (Ünlü, 2013: 52), ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de
arstan (Kırgız Tilinin Sözdügü, 2011: 141) Ģeklinde kelime sonu /-n/ sesiyle yazılan
bu kelimenin incelediğimiz metinde /-m/ sesiyle yazılmıĢ örneği de bulunmaktadır.
Örnek:
artsan “aslan” (ġ028/04)>arstam (M64/12). Sultanbay (M26/03) ˂ Sultambay (ġ075/04).
-Æ>ñ>n
Ġncelediğimiz metinde, ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde kalıñ (baĢlık parası) (Kırgız Tilinin Sözdügü, 2011: 747) anlamındaki kelimenin hem /Æ/, /ñ/ ve /n/‟li Ģeklinde yazıldığı görülmektedir.
Örnek:
ḳalıÆ (M63/17)~ḳalıñ (M63/19)>ḳalın (M66/20).
-ġ>-v Örnekler:
taġ “dağ” (ġ117/09, ġ118/13, ġ124/04)~tav (ġ005/03, ġ017/16, ġ060/16, ġ061/19).
tirig “diri, canlı” (M13/16, ġ023/06)~ tirüv (ġ097/04).
-p>-v
ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde /p/ ile biten tek heceli fiiller -Ip zarf-fiil ekini alınca fiilin son sesi olan /p/ ünsüzünün önce /b/‟ye sonra /w/‟ye dönüp erimesinden uzunluk oluĢmaktadır: çap-ıp>çawıp>çaap (Kasapoğlu, 2005: 48). Ġncelediğimiz metinde de tap- ve çap- fiillerine -Ip zarf-fiil ekinin gelmesiyle çav-ıp, tav-ıp Ģeklinde kullanıldığı görülmektedir.
85
Örnekler:
çap- “öldür-, ele geçir-” (M31/17, ġ068/22, ġ107/13)> çav-ıp (M06/05, ġ048/13, ġ065/07).
tap- “bulmak” (M54/03, M75/05, ġ009/02, ġ016/11)>tav-ıp (M59/05, ġ058/20, ġ088/17).
I.1.2.1.4. Ünsüzlerin Yer DeğiĢtirmesi
Kelime içinde sesin yer değiĢtirmesidir. Genellikle komĢu iki sesi etkiler. Ġki bölüm Ģeklinde ele alınmaktadır birinci bölümde sırası bozulan ünsüzlerden biri akıcı ünsüzdür. Bunun iki çeĢidi bulunmaktadır biri yeri değiĢen diğer ses akıcı olmayan bir ünsüz iken, diğer biri de yeri değiĢen bir ünlüdür. Ġkinci bölüm ise yeri değiĢen iki ünsüzden biri ıslıklı veya fısıltılı bir sestir bu da oldukça nadir olarak görülür (Deny, 2000: 66).
I.1.2.1.4.1. Yakın Yer DeğiĢtirme
Ġncelediğimiz metinde aĢağıdaki örneklerde seslerin yer değiĢtirerek ikili Ģekilde kullanıldığı görülmektedir.
Örnekler:
ġadman (ġ020/06, ġ002/01)~ġabdan (M65/02, M67/05, M76/15, ġ042/17, ġ047/12, ġ052/01).
inṣaf (M33/13, M57/08)~inṣap (M16/02, ġ025/14)~nisap (ġ030/18). oġrıla-> oġırla- “çal-” (M31/13, ġ058/08)~oġurla- (ġ087/08). Müsülman (ġ026/18)~ Müslüman (ġ050/01).
I.1.2.1.4.2. Uzak Yer DeğiĢtirme
Üzerinde çalıĢtığımız metinde bu baĢlık için bir örnek tespit edilememiĢtir.
I.1.2.1.5. Ünsüz ĠkizleĢmesi
Türkçede kelime köklerinde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulunmaz. Ġkiz ünsüzler ancak birkaç Türkçe kelimelerde mevcuttur: anne, elli, ıssı örneklerinde
86
olduğu gibi (Ergin, 1993: 66). Ġncelediğimiz metinde de aĢağıdaki örneklerde ikiz ünsüzlerin kullanıldığı örnekler gösterilmiĢtir.
Örnekler:
elig>Elli (ġ048/15).
ısıġ>Issı “sıcak” (M15/09).
I.1.2.1.6. Ünsüz TekleĢmesi
Türkçede asli olarak aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulunmaz. Fakat bazı ekleĢme, birleĢme ve türetme gibi ses hadiselerinin sonucunda aynı cinsten iki ünsüzün yan yana gelmesi belli, elli, yassı, anne gibi kelimelerde görülmektedir. Dilimize baĢka dillerden giren bazı kelimelerde aynı cinsten olan iki ünsüzün biri düĢmektedir (Vural vd., 2012: 106).
Ġncelediğimiz metinde de aĢağıdaki örneklerde biri Türkçe, diğerleri alıntı kelimelerde iç seste bulunan ikiz ünsüzlerin tekleĢtiği görülmektedir.
Örnekler:
Ḳuat (ġ064/06, ġ071/10, ġ072/09, ġ083/12)˂ kubat˂kuwat˂ kuvvet Ṣıdıḳ (ġ098/13, ġ098/15, ġ099/03, ġ100/15)˂ sıddīk
Kiçkine (ġ060/08)˂ kiçik +kine Mikem (ġ110/08)˂ mikkem˂ muhkem Obalbek (ġ084/03)˂ ewel˂ evvel Obo (ġ094/04)˂ awa˂ hawa ˂ Havvā Anıñ/anıÆ ˂annıñ/annıÆ˂ al+ nıñ/nıÆ
I.1.2.1.7. Ünsüz Uyumu
Çağatay Türkçesinde tam bir ünsüz uyumu yoktur. Bazı eklerin kalıplaĢmıĢ imlaları sebebiyle tonlu ve tonsuzluk uyumu bozulmaktadır. Bazı ekler sürekli tonsuz ünsüzlerle birleĢirken (+ça, +çak, +çı, +çuk) tonlu ünsüzle biten kelime tabanlarında ünsüz uyumunu bozmaktadır (ArgunĢah, 2014: 87).
87
ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ünsüz uyumu ileri seviyede geliĢmiĢtir. Tonlu ünsüzle biten kelime tabanları, tonluyla; tonsuzla biten kelime tabanları da tonsuzla baĢlayan ekler alır. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ünlü ve ünsüz uyumunun güçlü olması yapım eklerinin ve çekim eklerinin varyant sayılarını arttırmıĢtır (Kasapoğlu, 2005: 83).
Ünsüz uyumu meselesi Çağatay Türkçesinde çağdaĢ Kırgız yazı dilinde olduğu kadar ileri derecede değildir. Bu durumu incelediğimiz metindeki Kırgız Türçesi için de söylemek mümkündür. Ancak, bazı eklerin varyant sayısının Çağatay Türkçesinden daha fazla olduğu dikkat çekmektedir. Örneğin aşbaz (M75/19),
ḳırġızça (ġ111/17), kelişdir- (ġ006/06), açdır (ġ074/13), atġa (M41/13) gibi bazı
ekler Çağatay Türkçesinde olduğu gibi ünsüz uyumuna uymamaktadır. Bazı eklerin de müyüzdi (ġ092/01), bilimdü (ġ107/10), şordu (M08/01), baḥtlu (ġ077/02), mizlü (ġ026/18), ġastıḳ (ġ069/10), artıḳlıḳ (ġ014/13), beldik (ġ063/17), boluşduk (M07/11) Ģekilde varyant sayısının çokluğu incelediğimiz metindeki Kırgız Türkçesinde ünsüz uyumunun bu günkü Kırgız yazı dilindeki kadar güçlü olmasa da Çağatay Türkçesinden daha güçlü olduğunu göstermektedir.
I.1.2.1.8. Kelime Sonunda Çift Ünsüzlerin Durumu
Türkçede kelime ve hece sonunda her ünsüz kombinezonu bulunamaz (Ergin, 1993: 67). Ġncelediğimiz metinde de Türkçe kelimelerde kelime sonunda Ģu lt, rt, st,
nç, rk, nt, vr çift ünsüzlerinin yan yana geldiği örnekler bulunmaktadır. Örnekler:
Alt (ġ054/19, ġ113/07, ġ114/11), art (M15/19, M32/03, ġ025/11, ġ056/01, ġ061/01), art- (M57/15, ġ004/15), aṣt (ġ124/17), börk (ġ062/09), canç- (ġ040/16), ḳart (ġ064/08, ġ047/05), pavr (ġ064/05), sırt (M13/02, ġ022/13), tart- ( M15/13, M45/06, M45/15, ġ020/14, ġ025/05), ürk- (ġ103/08), üst (M05/09, ġ014/18, ġ103/20), ant (ġ006/16), olturt- (M61/20), çaḳırt- (M45/10).
Bu çift ünsüzleri dıĢında Eski Türkçede yt çift ünsüzü de sonda bulunuyordu:
aytmak “söylemek” örneğinde olduğu gibi. Batı Türkçesinde aralarına ünlü türeyerek
bu çift ünsüzü sonda yan yana bırakılmamıĢtır: ayıtmak gibi (Ergin, 1993: 67). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise -yt Ģeklinde aĢağıdaki örneklerde çift ünsüzü yan yana korunmuĢtur.
88
Ayt- (M74/12, ġ092/02), ḳayt- ( M24/09, M37/19, M71/09, ġ024/14, ġ064/04, ġ071/16).
Bunlar dıĢında aĢağıdaki örneklerde kelime sonunda yan yana gelen çift ünsüzlerin, incelediğimiz metinde hem korunduğu hem de arasına bir ünlü türetilerek ikili biçimde yazılmıĢ örnekleri görülmektedir.
ökinç “pişmanlık” (ġ030/09)~öküniç (ġ045/04).
yurt (M16/07, M29/17, ġ025/17, ġ025/19)~ yurut (ġ045/11, ġ126/08).
curt (M53/12, M60/15, ġ020/14, ġ034/16)~curut (M34/05, M70/17, ġ044/02, ġ044/14).
I.1.2.1.9. Ünlü-Ünsüz Uyumu
Ġncelediğimiz metin Arap alfabesi ile yazılmıĢ bir metin ve fonetik bir imlaya sahip değildir. Ünlü karĢılığı kullanılan iĢaret sınırlı olup aynı iĢaretler bir sesin hem kalın hem de ince Ģeklini karĢılamaktadır. Bundan dolayı kalın ünzüzlerin bulunduğu hecedeki ünlüleri Türk dilinin yapısı gereği kalın telaffuz etmek gerekir. Bu Ģartlar altında metinden ünlü-ünsüz uyumu konusunda sağlıklı örnekler çıkarmak mümkün değildir.
I.1.2.1.10. Hece DüĢmesi
Bir kelimede ses bakımından birbirine benzer ve eĢit seslerden oluĢmuĢ olan iki heceden birinin eriyip kaybolmasıdır (Vural vd., 2012: 101).
Ġncelediğimiz metinde verilen örneklerde hecelerin düĢtüğü görülmektedir. Ancak aynı metinde aynı kelimelerin hece düĢmemiĢ örnekleri de mevcuttur.
Örnekler:
bal (+larıġ115/07, ġ115/14, +darı ġ067/27, ġ080/10)˂ bala (+ları M69/13, M75/14, ġ012/03, ġ023/05).
yür iken (ġ069/19)<yürer iken (ġ041/10). özü tur (ġ082/09, ġ082/10)<özü turat (ÇKT).
89
II. BÖLÜM
II. ġEKĠL BĠLGĠSĠ
ġekil bilgisi, bir dilin kök kelimelerini, eklerini, kökler ile eklerin birleĢme yollarını, eklerin anlam ve gövdelerini, türetme ve çekim özelliklerini ve Ģekil ile ilgili diğer konularını inceleyen gramer dalıdır. ġekil bilgisinin asıl inceleme alanı