KIRGIZLAR, KIRGIZCA VE KIRGIZ EDEBĠYATI
II.1.3. Kelime Türleri
1. Çokluk Ģahıs: Özimiz, özmiz
DönüĢlülük zamirinin birinci çokluk Ģahıs Ģekli Çağatay Türkçesinde özümiz Ģeklindedir (Eckmann, 1988: 85). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de özübüz Ģeklinde kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 198).
Ġncelediğimiz metinde de özmiz ve özimiz Ģeklinde örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
Özmiz de “kendimiz de” (M21/20), özimizdin resmimizni “kendimizin resimlerimizi” (ġ020/10).
II.1.3.4. Zarflar
Zarflar; zaman, yer, tarz ve miktar isimleri olup kelime gruplarında sıfatın, fiilin veya baĢka bir zarfın anlamını belirleme, sınırlama ve daraltma özelliğine sahiptirler (Kasapoğlu, 2005: 198).
Ġncelediğimiz metinde de aĢağıda örnekleriyle göstermiĢ olduğumuz zarflara rastlanmaktadır.
II.1.3.4.1. Yer-Yön Zarfları
Fiilin yerini ve yönünü gösteren zarflardır. Ġncelediğimiz metinlerde geçen yer zarfları Ģunlardır: munda, anda, Ģunda, uĢunda, töben, alġa, āḫiri, ḳayaḳ, ḳayda, ḳaydan.
Munda
“Burada” anlamında kullanılan yer zarfı Çağatay Türkçesine “munda” (Eckmann, 1988: 88) Ģeklinde kullanılırken, ÇağdaĢ Kırgız Türkçesinde de aynı anlamda “mında” (Kasapoğlu, 2005: 199) Ģeklinde kullanılmaktadır. Ġncelediğimiz metinlerde munda Ģeklinde aĢağıdaki örneklerde görülmektedir.
Örnekler:
Munda ġabdandan baĢḳa ādemler yazılmadı “burada Şabdan‟dan başka kişiler yazılmadı” (M42/11).
152
Biri munda ḳaldı “biri burada kaldı” (M71/13), ḳutılġanı munda kelip “kurtulanları burada gelip” (M76/14).
Munda Ḳırġızlar Ṣartdın uluġlarnıÆ yaman iĢlerine çıdamazdan “burada Kırgızlar Sartın büyüklerinin kötülüklerine dayanamadan” (ġ057/08).
Munda bolġan çıḳımdı ḳılursız ḥesāp siz ḳalay “burada olan gideri siz nasıl hesap edersiniz” (ġ080/18).
Anda
“Orada” anlamında kullanılan anda yer zarfı Çağatay Türkçesinde (Eckmann, 1988: 88) ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dilindede aynı Ģekilde (Kasapoğlu, 2005: 199) kullanılmaktadır. Ġncelediğimiz metinde de aĢağıdaki örnek cümlelerde görülmektedir.
Örnekler:
Anda turdum sekiz ay “orada kaldım sekiz ay” (ġ028/19).
Anda cay künlerinde oturarlar “orada yazın otururlar” (ġ062/20).
Yerni yaḳdırıp anda turdı “bu yeri beğenerek orada kaldı” (ġ024/18).
Ḳalay molla anda barıp tursun vesselam “hangi hoca orada yaşasın vesselam” (ġ112/10).
Bir carım cıl anda turup… “bir buçuk yıl orada kalıp…” (M55/06).
Acal keldi bek ḳarĢı ḳalbadı anda er Ṣāliḥ “ecel karşı geldi Er Salih orada
kalamadı” (M66/10).
Ḳaraḳonġuznı surap anda olturdu “Karakoñuz‟u isteyerek orada oturdu” (M76/16).
Beri
“Beri, bura” anlamında kullanılan beri yer zarfı Çağatay Türkçesinde kapalı /é/ sesiyle yazılırken (Eckmann, 1988: 88), ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde normal /e/ sesiyle (Kasapoğlu, 2005: 199) aynı Ģekilde kullanılmaktadır. Ġncelediğimiz metinde de Ģu örneklerde görülmektedir.
Örnekler:
Andın beri ḳaraÆız “ondan beriye bakınız” (ġ062/16).
153
ġunda
“Burada” anlamında kullanılan bu yer zarfına Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında yer verilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de “burada” anlamında kullanılan şunda yer zarfı örneği bulunmaktadır.
Örnek:
ġunda ṣaldıÆ ekindi “şurada ekin ektin” (ġ074/07). UĢunda
“Burada” anlamında kullanılan bu yer zarfına Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında yer verilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de “burada” anlamında kullanılan uşunda yer zarfı örneği bulunmaktadır.
Örnek:
UĢunda çıḳdı Er ġabdan “burada çıktı Er Şabdan” (ġ068/22). ġundan
“Oradan” anlamında şu iĢaret zamirinin -dan ayrılma hāli çekimiyle birleĢmesinden oluĢan bu yer zarfı incelemede kullanmıĢ olduğumuz Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında yer zarfları bölümünde gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de bir örnekte şundan Ģeklinde yer zarfı görevinde kullanıldığı görülmektedir.
Örnek:
ġundan bir ādem keldi ḳaydın kelürsiz dédi “oradan bir kişi geldi nereden geliyorsunuz dedi” (ġ116/02).
Alġa
“Ġleri, ön” anlamında kullanılan bu yer zarfına Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında yer verilmemiĢtir. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde alga Ģeklinde kullanılmaktadır (Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası, 1980: 284). Ġncelediğimiz metinde de hareketin ileride olduğunu gösteren alġa Ģeklindeki örneklere rastlanmaktadır.
154
Her iĢ alġa kitmekde “her iş ileri gitmekte” (M30/05), alġa ötmekde “ileri
geçmekte” (ġ046/18).
Umtulġun alġa basıp “ileriye doğru çabala” (ġ006/07), Ģol ḳadar alġa ketdi ki “o kadar ileriye gitti ki” (ġ047/04).
Alde
“Ġleri, ön” anlamında kullanılan bu yer zarfı kullanmıĢ olduğumuz Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de alde Ģeklinde kullanıldığı görülmektedir.
Örnek:
Beyānları alde kelür birbirden inĢa‟allah “beyanları ileride gelir inşallah” (M56/07).
Sayaḳ beyānı alde kelür “Sayakların beyanı ileride gelir” (M58/18).
Töben
“AĢağı” anlamında kullanılan bu yer zarfı kullanmıĢ olduğumuz Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise tömön Ģeklinde kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 199, Azırkı Kırgız Adabiy Tili, 2009: 375). Ġncelediğimiz metinde de töben Ģeklinde kullanıldığı görülmektedir.
Örnek:
ṢarbaġıĢ balasınan bir néçe mertebe töben bolse de… “Sarıbagış oğlundan
birkaç derece aşağı olsa da…” (M54/07). Ḳaydan
“Nereden” anlamına gelen kaydan soru zamirinin cümlede kullanımına göre bazen yer belirttiği görülmektedir. Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında yer zarfı bölümünde bu Ģekil yer zarfı gösterilmemiĢtir. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise kaydan Ģeklinde yer zarfı bölümünde de gösterilmiĢtir (Azırkı Kırgız Adabiy Tili, 2009: 375). Ġncelediğimiz metinde de kaydan soru zamirinin ḳaydan Ģeklinde yer zarfı görevinde kullanılmıĢ bir örneği bulunmaktadır.
Örnek:
Ḳaydan Ṣart kelse ḫocemiz dégen “Nereden Sart gelse hocamız demiştir”
(ġ106/02).
155
“Nere” anlamında kullanılan bu yer zarfı ḳayaḳ˂ kay cak “ne taraf” Ģeklinde geliĢmiĢ olup cümlede yer-yön belirttiği görülmektedir.
Örnek:
Ḳayaḳ bolse Ģol yaḳdan Çolbanḳul keldi Ṣoltadan “nere olsa o taraftan Çolpanklul geldi Soltadan” (ġ079/02).
II.1.3.4.2. Zaman Zarfları
Fiili zaman bakımından niteleyen zarflardır. Ġncelediğimiz metinlerde de aĢağıdaki zaman zarfları örneklerine rastlanmıĢtır.
Ḫażır/ḫaṣır
“ġimdi, Ģu anda” anlamına gelen bu zaman zarfı Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise azır (Kasapoğlu, 2005: 200) Ģeklinde kullanılmaktadır.
Ġncelediğimiz metinde ḫażır> ḥażır> azır Ģeklinde kullanılmıĢ örneklerine rastlanmaktadır.
Örnekler:
Ḫażır Ṣuan urġunıÆ ataḳlısı “şimdi Suan halkının ileri gelenlerindendir”
(M29/10).
Ḫażır imam bolıp ḫudāġa bendelik ḳılmaḳdadur “şimdi imamlık yaparak Hudaya kulluk etmektedir” (M71/04).
Ḫaṣır baba Ḳoldanḫan busuḳların oñdaġan “şimdi baba Koldonhan bozuk yoldakileri düzeltmiştir” (M66/18).
Ḥażır/ḥaṣır
Ḥażır Ḳurmanḫoce urġunıñ ülkeni “şimdi Kurmanhoce boyunun büyüklerindendir” (M70/07).
Tütün eyesi bolup ḥażır ḳurġan atalmaḳda “hane sahibi olup şimdi kurgan
adlandırılmaktadır” (M70/15).
156
BaĢlıḳı ḥażır er ġabdan baḳtısı artıḳ her yandan “başkanı şimdi Er Şabdan bahtı
artık her yandan” (M67/05).
Ḥażır Ḳurmanḫoce tuġanlardın alde körüngenibu ẕatdur “şimdi Kurmanhoce akrabalarımızın ileri geleni budur” (M70/20).
Ḥaṣır tāriḫ yangi çıḳtı “şimdi tarih yeni çıktı” (ġ002/05), ḥaṣır Ḳırġız Ģolay
boldu “şimdi Kırgızlar öyle oldu” (ġ010/12).
Azır
Bul uruġlar azır da taralmaḳda “bu boylar şimdi de yayılmaktadır” (M72/09).
Anda
“O zaman” anlamında kullanılan bu zaman zarfı Eckmann ile Kasapoğlu‟nda yer zarfı bölümünde ele alınırken, “Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası”nda anda Ģeklinde zaman zarfı olarak ele alınmıĢtır (1980: 283). Bu zaman zarfı anda˂ a+ n+ da “o zaman” Ģeklinden oluĢmuĢtur (Doyuran, 2019: 6).Ġncelediğimiz metinde hem yer zarfı hem de zaman zarfı Ģeklinde kullanıldığı örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
Anda BiĢkekde Raḥmetillah dégen kelip turġan idi “o zaman Bişkek‟te Rahmettullah adlı birisi gelmişti” (ġ042/08).
Anda „ilm muḥtaṣardan tamām bolur boldu “o zaman ilim muhtasardan tamamlanırdı” (ġ046/19).
Anda Ḫoḫan zamanı “o zaman Hokan zamanıydı” (ġ067/22), anda ḥākim
Ḫoḫandan “o zaman hâkim Hokanlı idi” (ġ069/05).
ġonda
“O zaman” anlamında kullanılan bu zaman zarfı Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde zaman zarfı Ģeklinde aĢağıdaki örneklerde rastlanmaktadır.
Örnekler:
Ölümden Ģonda ḳutġazdı “ölümden o zaman kurtardı” (ġ069/05). Aḫmaḳlıḳdı Ģonda bilir “ahmaklığı o zaman bilir” (ġ019/07)
157
OĢanda
“O zaman” anlamında kullanılan bu zaman zarfı kullanmıĢ olduğumuz Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de bir örnekte oşanda Ģeklinde zaman zarfı görevinde kullanıldığı görülmektedir.
Örnek:
Bāṭır ġabdan oĢanda „adāletli cān idi “o zaman Batır Şabdan adaletli biriydi” (ġ069/03).
Ġlgeri
“Önce, önceden, bir zamanlar” anlamında kullanılan bu zaman zarfı Çağatay Türkçesinde “ileri, ön” Ģeklinde yer zarfları içinde gösterilmiĢtir (Eckmann, 1988: 88). ÇağdaĢ Türkçesi gramer kitaplarında örneklerine rastlanmasa da “önce, önceden” anlamında kullanılmaktadır. ArgunĢah ise ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde olduğu gibi “önce” Ģeklinde değerlendirmiĢtir (2014: 143). Ġncelediğimiz metinde de ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde olduğu gibi zaman zarfı olarak kullanılan örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
Ġlgerki bizdin Ḳırġızdın „ādetlerinden idi “bir zamanlar bizim Kırgızların geleneklerindendi” (M53/01).
Ġlgeri babalarımız ḫanlıḳḳılġan “bir zamanlar babalarımız hanlık yapmışlardı”
(ġ016/15).
Keçke
“AkĢama kadar” anlamında kullanılan keçke zaman zarfı Çağatay Türkçesi ile ilgili gramer kitaplarında gösterilmemiĢken, ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde aynı Ģekilde kullanıldığı görülmektedir (Kırgız Adabiy Tilinin Garammatikası, 1980: 283). Ġncelediğimiz metinlerde zaman zarfı Ģeklinde aĢağıdaki örneklerde görülmektedir.
Örnekler:
Keçke aṭın tapmaġanda “akşama kadar atını bulamayınca” (ġ109/14).
Bir gün keçke yoḳalatzam “bir gün akşama kadar kaybetsem” (ġ109/16).
158
Bukün
“Bugün” anlamında kullanılan zaman zarfı Çağatay Türkçesinde bu gün Ģeklinde kullanılmıĢken, ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde bügün Ģeklinde kullanılmaktadır. Ġncelediğimiz metinde de aĢağıdaki örneklerde rastlamaktadır.
Örnekler:
Bukün kelip körse sırlarımıznı… “bugün gelip görse sırlarımızı…” (ġ041/07) Bukün bir at berse… “bugün bir at verse…” (ġ055/07).
Bukün eĢik aldune mal kelse… “bugün avlusuna mal gelse…” (ġ055/20). Bukün biraz oru bolġan idi “bugün biraz hastaydı” (ġ063/07).
Ertege
“Yarın” anlamında kullanılan zaman zarfı Çağatay Türkçesinde erte, erteñ
(ArgunĢah, 2014: 143), ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de erteñ (Kasapoğlu, 2005: 200)
Ģeklinde kullanılmıĢtır. Ġncelediğimiz metinde ise erteñ Ģeklindeki örneğine rastlanmayıp ertege Ģeklinde kullanıldığı görülmektedir.
Örnekler
Ertege kelip alur dér iken “yarın gelir alır dermiş” (ġ041/08). Ertege iki üç alur idi “yarın iki üç fazla alır” (ġ055/07).
Ertege üy artınan süyeklerin körer idiñiz “ertesi evin arkasında kemiklerini görürdünüz” (ġ055/20).
Áḫiri
“Sonunda, nihayet, sonuç olarak” anlamında kullanılan bu zaman zarfı Çağatay Türkçesinde āḫir (son, sonra, en, sonunda) Ģeklinde kullanılmıĢtır (ArgunĢah, 2014: 144). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde akırı Ģeklinde kullanılıyor olsa da gramer kitaplarında örneğine rastlanmamaktadır. Ġncelediğimiz metinlerde de āḫiri Ģeklinde kullanıldığı görülmektedir.
Örnekler:
Tāriḫlerin cıynavġa kiriĢipdi āḫiri mümkin bolmaġaç toḳtapdı “tarihlerini
toplamaya başlamıştır sonunda mümkün olmayınca bırakmış” (ġ031/05).
159
Evvel
“Önce, ilk” anlamına gelen bu zaman zarfı Çağatay Türkçesinde evvel Ģeklinde kullanılmıĢtır (ArgunĢah, 2014: 144). ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de Çağatay Türkçesinde olduğu gibi evvel Ģeklinde kullanılmıĢ örnekleri bulunmaktadır.
Örnekler:
Ḳırġız balasınan evvel ḥacġa barġan bu ẕātdur “Kırgızlar arasında ilk hacca
giden bu zattır” (M36/19).
Ḳırġızdan evvel molla bolup… “Kırgızlardan ilk hoca olup…” (M46/17).
Evvel Ḳazaḳ atalıp ṣoñra Abile aṭaldı “önce Kazak sonra Abile adlandırıldı”
(M47/07).
Evvelā
“Önce, baĢta, ilk, ilk olarak” anlamına gelen bu zaman zarfı Çağatay Türkçesinde evvelā Ģeklinde kullanılmıĢtır (ArgunĢah, 2014: 144). ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de Çağatay Türkçesinde olduğu gibi evvelā Ģeklinde bir yerde kullanıldığı görülmektedir.
Örnek:
Evvelā ḫalḳ Ģekildi „ilm bilsiñ “önce halk gibi ilim bilsin” (ġ017/05). Burun
“Önce” anlamında kullanılan bu zaman zarfı Çağatay Türkçesinde burna/burun Ģeklinde kullanılmıĢtır (Eckmann, 1988: 89). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de murun Ģeklinde kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 200). Ġncelediğimiz metinlerde de Çağatay Türkçesinde olduğu gibi burun Ģeklinde kullanılmıĢ örneklerine rastlanmaktadır.
Örnekler:
Tört yüz yıl burun dünyaġa kelipdi “dört yüz yıl önce dünyaya gelmiş” (M18/01).
Mundın yıl burun bala oḳutġan molla malay ḥükminde idi “bundan (bir) yıl
160
Bul vaḳtde
“Bu zamanda, Ģimdi, Ģu anda” anlamında bul iĢaret zamiri ile vakit isminin birleĢmesinden oluĢarak cümle içerisinde zaman zarfı görevinde kullanılan bu Ģekil kullanmıĢ olduğumuz Çağatay Türkçesi ile ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de bul vaḳtde Ģeklinde zaman zarfı görevinde kullanıldığı örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
Bul vaḳtde ol yirni Issı köl ya„ni Isıḳ köl deydür “şimdi o yeri Issı göl yanı Isık Köl derdi” (ġ024/18).
Bul vaḳtde çoÆ BaġıĢ dérler “şimdi Çon Bagış derlerdi” (ġ028/12).
Bul vaḳtde tamam Ģeri„āt yolu bilinip „ilim oḳu Ģol ḳadar alġa ketdi “şimdi şeriyat yolu bilinip ilim o kadar ileriye gitti” (ġ046/17).
Bul vaḳtde barı keldi “şimdi hepsi geldi” (ġ092/03).
Bul vaḳtde bir neçe urġlarġa taralġandır “şimdi birçok boya bölünmüştü”
(M17/17).
Bul arada/Ģol arada
“Bu zamanda” anlamında bul ve şol iĢaret zamiri ile arada ismiyle birlikte zaman zarfı görevinde kullanılan bu Ģekil çalıĢmamıza kaynak olarak kullanmıĢ olduğumuz gramer gitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde ise bul
arada, şol arada Ģeklinde örnekleri görülmektedir. Örnekler:
Bul arada baĢına bir türli yamanlıḳ kelip cevapġa kriptar bolmaġan “Bu
arada/bu zamanda başına bir çeşit kötülükler gelerek sorguya griftar olmamıştır”
(ġ054/07)
ġol arada Almatıġa Rusle tüĢüp turdu “O arada/o zamanda Almatı‟ya Ruslar
inmişti” (ġ042/08) Her vaḳt
“Her zaman” anlamında her belirsiz sıfatı ile vakit isminin birleĢmesinden oluĢan bu zaman zarfı incelemede kullanmıĢ olduğumuz gramer kitaplarında
161
gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde ise cümle içerisinde her vaḳt Ģeklinde zaman zarfı görevinde kullanıldığı örnekler bulunmaktadır.
Örnek:
Her vaḳt ḫanḳa selamġa barġanda “her zaman hana selama gittiğinde”
(ġ057/05).
Yamanlar her vaḳtde Ģulay ḳılur “kötüler her zaman böyle yaparlar” (M32/08).
Ol vaḳtde
“O zaman, o vakt” anlamında ol iĢaret zamiri ile vaktin birleĢiminden oluĢarak -da enklitiği ile geniĢlemiĢ cümle içerisinde fiili zaman bakımın-dan niteleyerek zaman ifade ettiği görülmektedir. Ġncelemede kullanmıĢ olduğumuz Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında bu Ģekil örneğine rastlanmamaktadır. Ġncelediğimiz metinde de ol vaḳt Ģeklinde zaman zarfı ifade eden örnekleri bulunmaktadır.
Örnek:
Ḫalḳ yolġa kire baĢladı ol vaḳtde „ilm tamām bolur idi “halk doğru yola
girmeye başladı o zaman ilim tamam olurdu” (ġ046/13).
Ol vaḳtde azraḳ ḥākim bolse sulṭan der idi “o zaman biraz hâkim olsa sultan derlerdi” (ġ042/14).
Ol vaḳtde Toḳo Ḳırġız baĢlıḳı idi “o zaman Toko Kırgızların yöneticisi idi”
(ġ088/19).
Ol vaḳtde Adigine Taġay OĢ üstünde Kirmeṭav Ṣarbilde idi “o zaman Adıgine, Tagay Oş şehrinde Kerme-Too Sarbelde idi” (ġ107/05).
Ol vaḳtde Ketmendöbe Anciyan cirlep turġan “o zaman Ketmen-Töbö Anciyanı yerlemekteydi” (M27/08).
Ol zaman
“O zaman” anlamında ol iĢaret zamiri ile zaman‟ın birleĢmesinde oluĢarak cümle içerisinde fiili zaman bakımından niteleyerek zaman zarfı görevinde kullanıldığı görülmektedir. Ġncelediğimiz metinde ol zaman Ģeklinde kullanılmıĢ örnekleri bulunmaktadır.
162
Örnek:
Atekeden taralġan Cantay birlen Ormanḫan özkin idi ol zaman “o zaman Atake
soyundan gelen Cantay ile Ormon Han yaşamıştı” (ġ068/20). ġol vaḳt
“O zaman, o vakit” anlamında şol iĢaret zamiri ile vakit zaman isminin birleĢmesiyle cümle içerisinde zaman ifade etmektedir. Ġncelemede kullanmıĢ olduğumuz ÇağataY Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de şol vaḳtde Ģeklinde kullanıldığı örnekler bulunmaktadır.
Örnek:
ġol vaḳtde balaların çaḳırıp naṣiḥatlerin aytıp “o zaman çocuklarını çağırarak nasihat etip…” (ġ063/14).
ġol vaḳtde bir ādem yolġa çıḳsa MaÆġolmin der idi “o zaman bir insan yola çıkınca Moğolum derdi” (ġ105/18).
ġol vaḳtde keldi “o zaman geldi” (ġ107/05). Zamanında
“Bir zamanlar, bir zaman, zamanında, vaktinde” anlamında cümle içerisinde fiili zaman bakımından niteleyerek cümlede zaman zarfı görevinde kullanılmaktadır. Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de zamanında Ģeklinde zaman ifade ettiği örnekler bulunmaktadır.
Örnek:
Ketüne yeti yıl çemeli boldu zamanında Narın ḳalasına turġan “gittiğine yedi
yıl kadar oldu zamanında Narın şehrinde oturuyordu” (ġ111/16).
Ḫunduḳ da zamanında davletli ādem bolup curt aġası bolġan “Hunduk bir
zamanlar zengin olup yurt ağası olmuştu” (M23/14). Vaḳtinde
“Zamanında, vaktinde” anlamında cümle içerisinde fiili zaman bakımından niteleyerek cümlede zaman zarfı görevinde kullanılmaktadır. Çağatay Türkçesi ve
163
ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de vaḳtinde Ģeklinde zaman ifade ettiği örnekler bulunmaktadır.
Örnek:
Niyaz bek vaḳtinde curt aġası bolġan “Niyazbek bir zamanlar yurt ağası idi” (M28/09).
Erterek
“Erkence, daha önce” anlamında cümle içerisinde zaman ifade etmektedir. Ġncelediğimiz metinde bir örnekte erterek Ģeklinde kullanıldığı görülmektedir.
Örnek:
Erterek eger toḳup aṭın miner “erkence eğerini dokuyup atına biner” (M07/15). Dayma
“Her zaman, devamlı, sürekli” anlamında kullanılan bu zaman zarfı Çağatay Türkçesinde dāyim/dāyimā Ģeklinde kullanılmıĢtır (ArgunĢah, 2014: 144). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de “her zaman” anlamında ar dayım/dayıma Ģeklinde kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 200). Ġncelediğimiz metinde de daima Ģeklinde kullanılmıĢ iki örneği görülmektedir.
Örnek:
Daima kitap curnal ḳaraġan “her zaman kitap dergi okurdu” (ġ038/14).
Daima Ḳırġız yigitler birlen oyun temaĢah oynap yürmek ḳuĢ salmaḳ av
avlamaḳ birlen meĢġul boldu “her zaman Kırgız yiğitleri ile birlikte eğlenerek, kuşla
avlanmakla meşgul idi” (ġ122/14). Künige
“Her gün” anlamında kullanılan zaman zarfı Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde künügö Ģeklinde kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 200). Ġncelediğimiz metinde de künige Ģeklinde kullanılmıĢ örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
Ketip turdı künige “gider idi her gün” (ġ074/01), kelip turġan künige… “her
164
ġunçelıḳ köp mal künüge toḳtamasdan kelip turar idi “bu kadar hayvan her gün
durmadan gelirdi” (ġ055/04).
Künige néçe miÆṣom ḳolına kelse “her gün ne kadar bin som eline geçse”
(ġ055/02).
Dört cār ketken dünya yeryüzünde cānvar ketip yatar künige “dört yarın gittiği
dünyadan her gün canlılar gitmektedir” (ġ066/22). Tünüge
“Her gece” anlamında kullanılan bu zaman zarfı Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde de tünüge Ģeklinde kullanıldığı örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
Yetmez idi tünüge “yetmez idi gece için/gecelik” (ġ074/02), citmez idi tünüge (ġ074/03).
Küninde
“Her gün” anlamında kullanılan bu zaman zarfı Çağatay Türkçesi ile ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde ise
küninde Ģeklinde zaman belirttiği örnekler bulunmaktadır. Örnekler:
Davleti ketken kününde “devleti gittiği her gün” (ġ070/02).
Muḥtaclar muÆ aytıp alıp turçu küninde “ihtiyaç sahipleri alırlardı her gün” (ġ070/11).
Ḳançe kelse divāne aṭdan alġan kününde “ne kadar divane gelse her gün at
alırdı” (ġ070/14). Küzde
“Güzün” anlamında kullanılan bu zaman zarfı Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir (Eckmann, 1988: 89; ArgunĢah, 2014: 143). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise küzdö Ģeklinde kullanılmaktadır (Azırkı Kırgız Adabiy Tili, 2009: 606). Ġncelediğimiz metinde de küzde Ģeklinde kullanıldığı görülmektedir.
165
KeÆ Çüy ata içine küzde tüĢüp aĢ bergen “Çüy içinde güzün gelerek yemek
verdi” (ġ077/12).
Keler küzde berarmiz dép… “gelecek güzün öderiz diye…” (ġ013/05).
Kiçey kündüz
“Gündüz gece, her zaman, devamlı olarak” anlamına gelen zaman zarfı Çağatay Türkçesi ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. Ġncelediğimiz metinde kiçey kündüz Ģeklinde kullanılan örnek bulunmaktadır.
Örnek:
Kiçey kündüz millet ḥiẕmetlerne meĢġul bolmaḳda “gündüz gece/her zaman
milletine hizmet etmekle meşgül idi” (ġ128/14). Künbekün
“Her gün, devamlı, sürekli” anlamında kullanılan bu zaman zarfı Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında