NeĢriyat Faaliyetleri

Kırgız topraklarında okulların açılmasıyla, gazete ve dergilerin yayın hayatına baĢlamasından sonra kitapların da yayımlanması ihtiyacı duyulmuĢtur. Bu doğrultuda 1919-1920 yılları arasında yerli dillerde birkaç çeviri, telif kitaplarıyla birlikte az sayıda olsa da siyasi kitaplar yayımlanmaya baĢlamıĢtır. 1920 yılında TaĢkent‟te Türkistan Devlet Matbaası kurulmuĢ ve bu matbaada 1921-1922 yılları arasında 32 Özbekçe, 21 Kazakça, 2 Türkmence kitap basılmıĢtır (Söylemez vd., 2018: 212).

Kırgız gençlerinin de eğitimlerini tamamlamalarıyla birlikte Türkistan Özerk Cumhuriyeti yöneticileri artık Kırgızca gazete, dergi ile okul kitaplarının hazırlanıp yayımlanması gerektiği kanaatine varmıĢlar ve Kırgızca ders kitaplarının yayımlanmasıyla ilgili Ocak 1924 yılında Türkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti tarafından kanun çıkararak Eğitim Bakanlığı içinde komisyonlar kurulmuĢtur. Bu komisyonun baĢkanlığını yapan ĠĢenaalı Arabayev ve ekibi kullanılan Arap alfabesini Kırgızcanın fonetik yapısına uygun Ģekilde ıslah ederek Arap alfabesine dayalı yeni Kırgız alfabesini oluĢturmuĢlardır (Söylemez vd., 2018: 213).

Yeni Kırgız alfabesinin oluĢumundan sonra Kırgızca yazılmıĢ kitaplar da yayımlanmaya baĢlamıĢtır. 1925 yılında 30 kitap, 1926 yılında 31 kitap, 1927 yılında 72 kitap, 1928 yılında da 75 kitap basılmıĢtır. Bu kitapların sayısı gün geçtikçe artarak 1930 yılına gelindiğinde siyasî ve ekonomik konulu 166 kitap, 50 tane ders kitabı, 46 tane edebî ve 34 tane de değiĢik konularda kitaplar basılmıĢtır (Söylemez vd., 2018: 214).

0.3.2.1.2.1. Ders Kitapları

Türkistan topraklarında yeni usulde eğitim veren okulların açılmasıyla bu okullarda okutulmak için ders kitaplarının hazırlanması da ele alınmıĢtır. Bu doğrultuda 1919-1920 yılları arasında birkaç telif ve çeviri ders kitabı hazırlanmıĢken 1920 yılında TaĢkent‟te Türkistan Devlet Matbaasının kurulmasıyla basılan kitap sayısı çoğalmıĢtır. 1921-1922 yılları arasında 32 Özbekçe, 21 Kazakça, 2 Türkmence ders kitabı yayımlanmıĢtır. Bu sayı 1924 yılına geldiğinde artarak 66 Özbekçe, 45 Kzakça, 11 Türkçence ders kitabı sayısına ulaĢmıĢtır (Söylemez vd., 2018: 212).

31

Bu tarihten sonra Kırgızistan‟da açılmıĢ olan yeni okullarda öğrencilere okuma yazmayı kısa zamanda öğretmek amaçlı ıslah edilmiĢ Arap alfabesiyle ve 1928 yılında Latin kökenli Kırgız alfabesinin kullanılmasıyla da (ġirin User, 2006: 302) Latin alfabesiyle yazılmıĢ olan ders kitapları hazırlanmaya baĢlamıĢtır.

Bunun sonucunda 1925 yılında 30, 1926 yılında 31, 1927 yılında 72, 1928 yılında da 75 tane Kırgızca kitap basılmıĢtır. 1930 yılına gelindiğinde de 166 siyasi-ekonomik konulu, 50 ders kitabı, 46 edebî ve 35 adet de farklı konuları içeren kitap basılmıĢtır (Söylemez vd., 2018: 214).

Kırgızca ders kitapları genellikle ĠĢenaalı Arabayev ile Kasım Tınıstanov tarafından hazırlanmıĢ ve yayımlanmıĢtır.

ĠĢenaalı Arabayev ilk ders kitabını Sarsakeev ile birlikte “Alip-bee Yaki Tötö

Okuu” adıyla 1911 yılında Ufa‟da “ġark” Basımevi‟nde yayımlamıĢtır. 1912 yılında

da Orenburg Ģehrindeki “Vakit” yayımları tarafından “Cazuu Örnöktörü” (Güzel Yazmanın Örnekleri) adlı ders kitabını yayımlamıĢtır. 1924 yılında TaĢkent‟te

“Alip-bee”, 1925 yılında “Kırgız Alip-beesi”, 1925 yılında “Cazuu Colunda Saamalık”,

1925 yılında “Sabatsızdıktı Coyu Kuralı”, 1928 yılında Karasaev ile birlikte “Cañılık”, 1930 yılında “Bizdin Mektep, Baldar Üçün Alip-bee”, 1931 yılında “El

Adabiyatın Cıynooçularga Koldonmo”, 1932 yılında da D. Ġsmagunov ile birlikte

“Tabiyat Taanuu” gibi ders kitaplarını yayımlamıĢtır (Baygaziev, 1998: 6).

1923 yılında Kasım Tınıstanov tarafından da Kırgızca olarak “Okuu Kitebi” adlı bir kitap hazırlanarak 1924 yılında TaĢkent‟te yayımlanmıĢtır. 1926 yılında “Çoñdor

Üçün Alip-bee”, 1927 yılında “Bizdin Til”, 1933 yılında “Til İliminin

Terminalogiyalık Sözdügü”, 1934 yılında “Kırgız Adabiy Tilinin Cañı

Orfografiyasının Dolbooru”, “Kırgız Tilinin Morfologiyası”, 1936 yılında da “Kırgız Tilinin Sintaksisi” adlı ders kitaplarını yayımlamıĢtır (Baygaziev, 1998: 13).

Bu ders kitapları dıĢında 1927 yılında Kuseyin Karasaev tarafından “Sabat

Açkıç” adıyla elif-bee kitabı yayımlanmıĢtır (Baygaziev, 1998: 20).

0.3.2.1.2.2. Gazeteler

Kırgızistan topraklarında ilk süreli yayın organları olan gazete ve dergiler Ruslar tarafından Rusça yayımlanmıĢtır.

32

Kırgızistan‟da ilk Sovyet gazetesi “Pişpekskiy Listok” 9 Mart 1918 tarihinde yayımlanmaya baĢlamıĢtır. Kasım 1919 yılında da adı “Krasnoye Znamya Truda” olarak değiĢtirilerek 1920‟den itibaren de RKP‟nin (Respublikalık Komünist Partisi‟nin) bölge ihtilalci asker kurulunun organı olarak “Krasnoye Znamya” adı ile yayımlanmaya baĢlar. 1920‟de BiĢkek‟te Komsomol‟un (Komünist Gençler Birliği) Ceti Suu Bölge Kurulu‟nun yayın organı “Yunıy Proletariy/Genç Proleter” dergisi, 1922-1923 yıllarında Kırgızistan Komünist Partisi‟nin BiĢkek Bölge Komitesinin Yönetim Kurulunun Organı “Krasnoye Ultra” haftalık dergisi, 1918 yılının sonunda da Prjevalski‟de “Golos Proletarstva” gazetesi, “Priziuk Trudu” haftalık dergisi, Eylül 1922‟de Kırgızistan Komünist Partisi‟nin Yayın Organı “Krasnaya Pravda” adlı gazetesi yayımlanmaya baĢlar.12 Mart 1925 tarihinde BiĢkek‟te “Batratskaya

Pravda” gazetesinin ilk sayısı yayımlanır ve aynı yılın Temmuz ayında “Krestyanskiy Punt” , 1927‟den itibaren de “Sovetskaya Kirgiziya” adıyla yayımlanmaya baĢlamıĢtır

(Oruzbayeva, 1983: 279-281).

15-25 Haziran 1918 tarihlerinde Türkistan Komünist Partisi‟nin ilk toplantısı düzenlenerek bu toplantıda her halkın kendi dilinde gazete ve dergilerin yayımlanması kararı alınmıĢtır. Bu doğrultuda aynı yıl içerisinde Özbekçe 11 gazete (İştirakiun,

İşçilarKalkani, Mehnatkeşlar Tavuşi vd.), 1919 yılında Kazakça iki gazete (Cetisu İsşi Hȃlık Muhbırı, Kömek) yayınlanmıĢtır (Söylemez vd., 2018: 212).

Bu dönemde henüz Kırgızca gazeteler yayımlanmamıĢtır. Almatı, TaĢkent gibi Ģehirlerde eğitim görmekte olan Kırgız gençleri bu dönemlerde ilk yazı denemelerini, Kırgızca gazete ve dergilerin henüz oluĢmadığından Kazakça, Özbekçe, Tatarca yayımlanmıĢ olan “Kömök”, “Uşkın”, “Tilşi”, “Öris”, “Ak Col” gibi gazete, dergilerde yayımlamıĢlardır. Bunlara örnek olarak Kırgızların ilk edebiyatçılarından Sıdık Karaçev, ilk eserlerini Tatar Türkçesiyle yazarak Tatar gazetelerinde yayımlatırken Kasım Tınıstanov da ilk Ģiirlerini Kazak Türkçesiyle Kazakça gazetelerde yayımlatmıĢtır.

Kırgızlar arasında ilk gazete denemeleri TaĢkent‟teki üniversitelerde eğitim görmekte olan Kırgız gençleri tarafından yapılmıĢ ve “Erkin Caş” adlı duvar gazetesi çıkarılmıĢtır.Yine Almatı‟daki Kazak-Kırgız Halk Eğitim Enstitüsünde okuyan Kırgız gençleri tarafından “Şoola” adlı duvar gazetesi yayımlanmaya baĢlamıĢtır (Söylemez vd., 2018: 213).

33

Yukarıda adı geçen el yazısıyla yayımlanmıĢ olan ilk duvar gazetesi örneklerinden sonra Kırgızistan‟da ilk olarak 7 Kasım 1924 tarihinde 1917 Ġhtilalinin yedinci yıl dönümü münasebetiyle Arap alfabesiyle Kırgızca 4 sayfa hȃlinde, 3 bin adet olarak Türkistan Sovyet Sosyalist Muhtar Cumhuriyeti‟nin baĢkenti TaĢkent‟te “Erkin Too” gazetesi yayımlanmıĢtır.Gazetenin yayınlanmasıyla ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinin ve gazeteciliğinin ilk adımları atılmıĢtır. Gazetenin yazı kurulu kadrosu henüz oluĢmadığından dolayı “Erkin Too” gazetesinin ilk sayısının hazırlığı TaĢkent‟te eğitim görmekte olan Kırgız öğrencileri tarafından yapılmıĢtır (AltımıĢova, 2013: 76).

“Erkin Too” adı, 29 Ağustos 1927 tarihinde Komünist Partisi‟nin Kırgızistan Vilayet Komitesi‟nin kararıyla “Kızıl Kırgızistan” olarak değiĢtirilmiĢtir ve bu adla 30 Ağustos 1927 tarihinde ilk yayımını yapmıĢtır. Eylül 1928 tarihinden itibaren de gazete hergün yayımlanmaya baĢlamıĢtır (Pervıe Peçatnıe Periodiçeskie Kirgizskie Ġzdaniya, 2015: 23).

Bu gazeteden sonra 7 Kasım 1926 tarihinde “Leninçil Caş”, 1927 yılında OĢ Ģehrinde “Cer Tönkörüşü”, 1930 yılında da Frunze (Ģimdiki BiĢkek) Ģehrinde “Sabattuu Bol” adlı gazeteler yayımlanmaya baĢlamıĢtır (Söylemez vd., 2018: 214).

0.3.2.1.2.3. Dergiler

Sovyet dönemi öncesinde Kasakistan, Özbekistan ve Tataristan bölgelerinde eğitim gören Kırgız öğrenciler Kazak, Özbek ve Tatar Türkçeleriyle yayımlanmıĢ olan gazete,dergive ders kitaplarına bakarak Kırgızca ile de gazete, dergi ve ders kitaplarının hazırlanabileceğini düĢünmeye baĢlamıĢlardır.

Kırgızca yayımlanan ilk dergi, Orta Asya Komünist Üniversitesinde okuyan Kırgız öğrencileri tarafından “Tunguç Kadam” adıyla el yazısı ile çoğaltılarak yayımlanmıĢtır. Bu dergiye ilave olarak Almatı‟daki Kazak-Kırgız Halk Eğitim Enstitüsünde eğitim alan Kırgız öğrencilerin “Caş Kalem” adlı el yazısıyla çoğaltılan dergiyi belirtmek gerekir (Söylemez vd., 213).

Gazete konusunda olduğu gibi Kırgızistan‟da ilk dergi yayını 1913 yılında Prjevalski‟de (Ģimdiki Karakol) yayımlanan “Prjevalski Ayıl Kocoyunu” ve 1916 yılında BiĢkek‟te Hodayev Basımevi‟nde basılan “Telegrafnıy Vestnik” dergileriyle Ruslar tarafından baĢlatılmıĢtır (Özgen, 2014: 88).

34

Yukarıda adı geçen dergiler dıĢında Kırgızlar tarafından Kırgızca olarak siyaset, ziraat ve edebiyat konularını içine alan “Komünist” dergisiyle 1928 yılında “Cañı

Madaniyat Colunda”, “Dıykan” adlı ziraat dergileri yayımlanmaya baĢlamıĢtır.

(Söylemez vd., 214).

5 Mayıs 1928 tarihinde deKırgızca “El Agartuu” dergisi yayımlanmaya baĢlamıĢtır (Özgen, 2014: 88).

0.3.2.1.2.4. Diğer Kitaplar

Sıdık Karaçev, ÇağdaĢ Kırgız edebiyatını oluĢturan isimlerin en baĢında gelmektedir. Karaçayev, henüz Kırgız Türkçesiyle yayımlanmıĢ gazete ve dergiler olmadığından ilk eserlerini Tatar Türkçesiyle yazmıĢtır. Yazarın ilk hikâyesi 1919 yılında “Kömek” gazetesinde “Evlenmekten Kaçtı” adıyla Tatar Türkçesiyle yayımlanmıĢtır. 1919-1920 yılları arasında aynı gazetede yazarın Tatar Türkçesiyle Kaleme aldığı “Süygenine Koşula Albadı”, “Armanduu Eki Caş”, “Isık-Köl Boyunda”, “Aldangan Nur Kızı”, “Kükük menen Zeynep” adlı hikȃyeleri vardır (Söylemez vd., 2018: 218).

Bu dönemin diğer bir önemli yazarı ve dilbilimcisi Kasım Tınıstanov‟dur. Tınıstanov‟un ders kitapları dıĢında yazmıĢ olduğu ilk Ģiirleri 1920 yıllarında TaĢkent‟te yayımlanmakta olan Kazakça gazetelerde yayımlanmıĢtır. Ġlk Ģiir külliyatı da 1925 yılında “Kasım Irlarının Cıynagı” adıyla Moskova‟da yayımlanmıĢtır (BaĢkapan, 2017: 229).

1920-1924 yılları arasında Kazak-Kırgız Türkçelerinde yayımlanan “Öris”, “Ak

Col” gazeteleri ile “Cas Kayrat”, “Sana” adlı dergilerin yayımlanmasında aktiv rol

üstlenmiĢ,kendi eserlerini Kazak Türkçesiyle yazarak eserlerinin sonunda bazen “Kıt” Ģeklinde mahlas kullanmıĢtır. Yazarın Kazak Türkçesi ile yazmıĢ olduğu Ģiirleri “Bügingi Kün”, “Alaçka”, “Bulbulga” dır (Artıkbaev, 2004: 112-113).