KIRGIZLAR, KIRGIZCA VE KIRGIZ EDEBĠYATI
II.1.1. Ġsim Yapımı
II.1.1.1. Ġsimden Ġsim Yapan Ekler
Ġncelenen metinde çoğu Türkçe olmaka birlikte nadiren Türkçe ve Arapça kelime tabanlarına gelerek isim türeten ekler de vardır.
II.1.1.1.1. Türkçe Kökenli Ġsimden Ġsim Yapan Ekler
+av: Çağatay Türkçesinde +agu Ģeklinde sayı adlarına gelerek birliktelik ifade
eden isimler türeten bu ek zamanla g>v değiĢimine uğrayarak +avu, +avu‟dan da ünlüsü düĢerek+Av Ģeklini almıĢtır (ArgunĢah, 2014: 102). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de +ayu/+egü, +yu/+gü Ģeklinden geliĢerek +OO Ģeklini almıĢtır (Kasapoğlu, 2005: 118). Metinde de Çağatay Türkçesinde olduğu gibi örnekler bulunmaktadır.
90
Birav “biri, birisi” (M07/09, M51/06, ġ061/15), beĢav “beşi” (ġ036/17), törtav “dördü” (ġ108/06)
+ça/+çe: Çağatay Türkçesinde küçültme bildiren (Eckmann, 1988: 32) bu ek,
ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde küçültme bildirmekle birlikte kavim, millet isimlerine gelerek dil ve lehçe isimleri yapar ve dudak uyumundan dolayı +çA/+çO Ģeklinde kullanılır (Kasapoğlu, 2005: 1007). Metinde de +ça/+çe Ģeklinde geçmektedir.
Örnek:
Ḳırġızça “Kırgızca” (ġ111/17), Orusçe “Rusça” (M43/01).
+çaḳ/+çek: Çağatay Türkçesinde +çaḳ/+çek Ģeklinde küçültme ve alet isimleri
yapar, sıfatlar da türetir (Eckmann, 1988: 32; ArgunĢah, 2014: 102). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de +çAk/+çOk Ģeklinde dudak uyumuna uyarak kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 107). Ġncelediğimiz metinde +çaḳ/+çek örnekleri bulunmaktadır.
Örnekler:
tayçaḳ “taycık” (ġ111/02, ġ111/03), tölküçek “tilkicik” (M56/13)
+çı/+çi, +çu/+çü: Çağatay Türkçesinde +çı/+çi eki meslek isim ve sıfatları
yaparak bu mesleklerle ilgili Ģahısları bildirir (Eckmann, 1988: 32). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de aynı görevde kullanılan bu ek dudak uyumuna uyarak +çI/+çU Ģeklinde kullanılmaktadır (Oruzbaeva, 200: 222). Metinde de ÇağdaĢ Kırgız yazı dili ile aynı Ģekilde kullanılmıĢtır.
Örnekler:
Ayılçı “gezenti” (ġ097/06, ġ100/17), baĢçı “başçı” (ġ040/02, ġ067/20), ırçı “şair” (ġ081/18, ġ085/01), kernayçı “kernaycı” (M74/10), oḳuçı “öğrenci” (ġ087/03), ḳoyçu “çoban” (M63/14, ġ046/18), soḳoçu “saban, saban süren adam” (M69/20), olcoçu “ganimetçi” (ġ114/13), sütçü “sütçü” (ġ086/11), yardemçi “yardımcı” (M22/16), ḫiẕmetçi (ġ039/19, ġ048/04).
+çılıḳ/+çilik, +çuluḳ: Çağatay Türkçesinde +çılıḳ/+çilik (Eckmann, 1988: 33)
Ģeklinde kullanılan bu ek ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde +çIlIk/+çUlUk Ģeklinde (<+çı+lık) Ģeklinde yapılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 109). Metinde de +çılıḳ/+çilik, +çuluḳ örneklerine rastlanmıĢtır.
91
Ādemgerçilik “insanlık” (ġ056/06), aḳaçılıḳ “ağabeylik” (ġ047/02), bıĢıḳçılıḳ “hasat dönemi” (ġ081/17), toḳçuluḳ “tokluk, bolluk” (ġ102/15), keÆçilik “bolluk” (ġ006/12).
+daĢ, +laĢ: Çağatay Türkçesinde +daĢ/+deĢ, +taĢ Ģeklinde kullanılır, eĢlik ve
beraberlik bildirir (Eckmann, 1988: 33). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de +LAĢ/+LOĢ Ģeklinde kullanılmaktadır (Oruzbaeva, 2000: 231). Ġnceledğimiz metinde ise+daĢ, +laĢ Ģeklindeki örnekleri tespit edilmiĢtir.
Örnekler:
dindaĢ (ġ003/12, ġ003/15, ġ066/08), ḳurdaĢ (ġ003/13), yoldaĢ (M25/18, M34/10, M38/18, M65/12), zamandaĢ (ġ044/16, ġ066/08, ġ075/15), analaĢ (M57/02)
+dız, +düz, +tız: ĠĢlevi kesin olarak bilinmeyen bu ek Eski Türkçede de iĢlek
olmayıp idiz/yitiz, kunduz/kuntuz, yıldız/yıltız gibi örneklerde kullanılmaktadır (Korkmaz, 2009: 47).
Ġncelediğimiz metinde de sadece iki örnekte görülmektedir.
Örnekler:
Kündüz “gündüz” (ġ040/14, ġ128/15), yıldız (ġ016/03, M67/12)~yıltız (M06/09).
+en, +gen: Eski Türkçede bağlılık, güçlendirme ve çokluk görevindeki bu ek,
kelime kökü ile kaynaĢarak canlılığını yitirmiĢ bir kalıntı özelliği taĢımaktadır (Korkmaz, 2009: 35). Ġncelediğimiz metinde de kalıplaĢmıĢ Ģekilde kullanılan örnekler bulunmaktadır.
Örnekler:
eren (ġ091/09, ġ091/10), ergen (M25/18).
+ġaç: ÇalıĢmamızda kullanmıĢ olduğumuz Çağatay Türkçesi ile ÇağdaĢ Kırgız
yazı dili gramer kitaplarında gösterilmeyen bu ek Eski Türkçede ı “orman, ağaç,
ağaçlık”, ıgaç “orman, ağaç, ağaçlık” örneklerinde görülmektedir (Ergin, 2016: 125).
Mustafa Volkan CoĢkun bunu iĢlek olmayan ek olarak -aç Ģeklinde sadece yalangaç örneğinde rastlandığını söylemiĢtir (2017: 54). Ġncelediğimiz metinde ise
yalan+ġaç Ģeklinde Eski Türkçede olduğu gibi kullanıldığı görülmektedir. Örnek:
92 Yalanġaç “çıplak” (M13/18, ġ023/08).
+gey: Çağatay Türkçesinde gösterilmeyen bu ekin ÇağdaĢ Kırgız yazı diline
Moğolcadan girdiği bilinmektedir. Bu ek, Moğolcadan girdiği hȃlde uyuma uyarak +GAy/+GOy Ģeklinde daha çok taklidi kelimelerle birlikte kullanıldığı görülmekle birlikte nadir olarak küçültme görevinde de kullanıldığı görülür (Oruzbaeva, 2000: 242). Ġncelediğimiz metinde de +gey Ģeklinde bir örneği bulunmaktadır.
Örnek:
Çerdegey “göbekli, şişko” (M56/04, M59/07, ġ107/18).
+ınçı/+inçi: Sıra sayı sıfatları yapan bu ek Çağatay Türkçesinde
(ı/u)nçı/-(i/ü)nçi +lAnçI < (+la+nçı) Ģeklinde (Eckmann, 1988: 79), ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de +InçI/+UnçU (Oruzbaeva, 2000: 314) Ģeklinde kullanılmaktadır. Metinde de +nçı/+inçi örneklerine rastlanmıĢtır.
Örnekler:
altınçı (M61/17, M74/07), beĢinçi (M32/20, M61/16, M74/06, ġ113/19).
+ke: Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında gösterilmemiĢtir. ÇağdaĢ Kırgız
yazı dilinde de +ke Ģeklinde kullanılarak akraba isimlerinin sonuna gelerek küçültme ve sevgi ifade eden isimler türetir (Kasapoğlu, 2005: 114). Metinde de +ke olarak geçmektedir.
Örnek:
atake “babacım” (M40/01, M47/09).
+kine: Çağatay Türkçesinde +ġına/+gine, +ḳına/+kine Ģeklinde isim ve sıfatlara
gelerek küçültme ifade eder (Eckmann, 1988: 34). ÇağdaĢ Kırgız yazı dili gramer kitaplarında bu eke rastlanmamaktadır. Metinde de +kine örneği bulunmaktadır.
Örnek:
kiçkine “küçücük” (M56/03, ġ060/08).
+lıġ, +luġ, +tuġ, +lı/+li, +lu/+lü, +dı/+di, +du/+dü: Çağatay Türkçesinde +lıġ/+lig, +luġ/+lüg olan bu ek bulunma, aitlik ve münasebet ifade eden sıfatlar
türetir. Çoğunlukla +lıḳ/+lik, +luḳ/+lük eki ile karıĢtırılmaktadır (Eckmann, 1988: 34). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde+LUU Ģeklinde sedece yuvarlak ünlülerle kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 117). +LUU˂+lIw˂+lIg Ģeklinden geliĢmiĢtir.
93
Ġncelediğimiz metinde de hem Çağatay Türkçesinde olduğu gibi +lıġ, +luġ Ģeklinde kullanılmıĢ örneklerinin yanında +tuġ Ģekliyle birlikte ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde kullanılmakta olan Ģekillerinin de kullanıldığı görülmektedir.
Örnekler:
„Adāletli (M24/15, ġ050/17), „aḳıllı (M15/17, M24/05, ġ024/16, ġ025/09), azılu (ġ069/09), baḫtlu (ġ077/02), Ģorlu “zavallı” (M07/16), Finikeli (M14/05, ġ023/13), mizlü “keskin” (ġ026/18), ḳuraḳdı “yaşıt” (ġ121/11), köñildi “neşeli” (M21/18), müyüzdi “boynuzlu” (ġ092/01, ġ092/02), körümdü “gösterişli” (ġ082/14), soṭdu “mahkemelik” (ġ076/17), Ģordu “zavallı” (M08/01), bilümdü (ġ107/10).
+lik/+lıḳ, +lıġ, +luḳ/+luġ, +dıḳ/+dik, +tıḳ, +tuḳ/+tuġ:
Çağatay Türkçesinde +lIḳ/+lUḳ Ģeklinde kullanılarak vasıf isimleri türetir (Eckmann, 1988: 35). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ise +LIk/+LUk Ģeklinde on iki varyantlı biçimde kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 115). Ġncelediğimiz metinde de
+lIk/+lıġ, +luḳ/+luġ, +dIk, +tıḳ, +tuḳ/+tuġ Ģeklinde kullanıldığı örnekler
bulunmaktadır.
Örnekler:
boluĢdıḳ “nahiye yöneticiliği” (M07/11), „ādillik “adaletlik” (M32/19, ġ025/19), ġaṣtıḳ “düşmanlık” (ġ069/10), ḫanlıḳ (M31/03, ġ016/15), artıḳlıḳ “üstünlük” (ġ014/13), artıḳlıġ (M05/04), aĢtıḳ “aşlık” (M64/09), beldik “kuşak,
kemer” (ġ063/17), busuḳluḳ “bozukluk” (ġ012/05, ġ127/19), busuḳlıḳ “bozukluk”
(ġ128/19, M09/04), ottuġ “otlu” (M71/01), kuttuḳ “kutlu” (M73/14, ġ127/14), yaĢlıḳ “gençlik” (M24/16, M22/09, M30/03).
+meç: Çağatay Türkçesinde gösterilmeyen bu ek ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde
çok iĢlek olmayıp +mAç Ģeklinde kullanılmaktadır (Oruzbaeva, 2000: 246). Metinde de bir örnekte +meç Ģeklinde geçmiĢtir.
Örnek:
tilmeç “tercüman” (M08/11, M08/12).
+raḳ/+rek: Çağatay Türkçesinde +raḳ/+rek Ģeklinde sıfatlara gelerek
karĢılaĢtırma, üstünlük ve pekiĢtirme görevinde kelimeler türetir (ArgunĢah, 2014: 106). ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de aynı görevde +raak/+reek/+röök/-rook Ģeklinde
94
uzun ünlülü olarak kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 118). Metinde de +raḳ/+rek olarak kullanılmıĢtır.
Örnekler:
artıḳraḳ “üstün, fazla” (ġ126/15), ḳatıḳraḳ “daha sert” (ġ123/09), erterek “dahaerken” (M07/15), tezrek “daha çabuk” (ġ074/16), cıvanraḳ “daga kalın” (ġ123/09), yumĢaḳraḳ “daha ince” (ġ123/10).
+sız/+siz: Çağatay Türkçesinde olumsuz sıfat türeten bu ek Eckmann‟da
+sız/+siz (1988: 37), Ģeklinde gösterilirken ArgunĢah‟ın kitabında çoklukla düzlük-yuvarlaklık uyumuna uyarak +sız/+siz, +suz/+süz Ģeklinde yokluk bildiren sıfatlar türeten ek (2014: 107) Ģeklinde gösterilmiĢtir. Bu ekin yuvarlak Ģekli Çağatay Türkçesinde çok sık görülmez. ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de olumsuz anlamda vasıf ismi yapan bu ek, damak ve dudak uyumuna uyarak +sIz/+sUz Ģeklinde kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 119). Metinde ise +sız/+siz örnekleri geçmektedir.
Örnekler:
„aḳılsız (ġ018/15, ġ041/02), „ilimsiz (ġ015/14), bilimsiz (ġ015/14).
+ṭay: Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında gösterilmeyen bu ek ÇağdaĢ Kırgız
yazı dilinde +tay, +toy Ģeklinde nadir olarak akraba isimlerine gelerek küçültme, sevgi bildirmekle isim ve sıfatlardan vasıf isimler yapar (Kasapoğlu, 2005: 120). Metinde +ṭay Ģeklinde özel isimlerde küçültme görevinde kullanılmıĢ örneği bulunmaktadır.
Örnek:
Tumaṭay (ġ112/17), Ḳulatay (ġ051/07), Olcaṭay (M43/12),
+de: Sayılara getirilen bir ek olup “tane” anlamı katmaktadır (Öztürk, 2005:
17). Kelime aslında bir sayı sıfatıyla Farsça tāne kelimesinin birleĢiminden oluĢmaktadır. Bir tāne Ģeklinde kullanılıyorken bir tāne>bitde Ģekline dönüĢmüĢtür.
Örnek:
95
II.1.1.1.2. Yabancı Kökenli Ġsimden Ġsim YapanEkler
Ġsimden isim türeten yabancı kökenli eklerin tamamı Farsçadır. Metin içinde geçen Farsça isim tabanlarına gelen ekler burada alınmamıĢtır. Ancak Arapça ve Türkçe isim tabanlarına gelerek yeni isim türeten ekler alınmıĢtır. Tespit edilen örneklerin çoğu Arapça kökenli isimlere gelen eklerdir.
+baz: Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında gösterilmeyen bu ek ÇağdaĢ Kırgız
yazı dilinde Farsça “oynatıcı, oynayan” anlamındaki bāz kelimesinden gelerek +poz (Kasapoğlu, 2005: 124), +poz/+boz (Oruzbaeva, 2000: 336) Ģeklini almıĢ olup bir Ģeye düĢkünlük ifade eden isimler türetir. Metinde de +baz Ģeklinde Türkçe kelime kölerine geldiği örnekler bulunmaktadır.
Örnek:
aĢbaz “aşçı” (M75/18), oyunbaz “oyuncu” (ġ081/20).
+dān: KullanmıĢ olduğumuz Çağatay Türkçesi ile ÇağdaĢ Kırgız yazı dili ile
ilgili gramer kitaplarında gösterilmeyen bu ek incelediğimiz metinde ḳadirdān ˂Ar.
kadr+ F. dān: kadir bilen, vefalı (Parlatır, 2009: 816) anlamında rastlanmaktadır. Örnek:
ḳadirdān (ġ066/17, ġ069/10, ġ071/14).
+ḳan:
hünerḳan “hünerli” (ġ015/06).
+dār: Farsçada “gözeticilik, koruyuculuk veya sahiplik” ifade eden bu ek
kelime köklerine gelerek vasıf isimi türetir (Kasapoğlu, 2005: 121). Ġncelediğimiz metinde aynı Ģekilde Arapça kelimelerle birlikte kullanıldığı örnekleri bulunmaktadır.
Örnekler:
dindārlıḳ (M33/13), ḫaberdār (M11/07, ġ021/04, ġ030/12), ṭalepdār (M69/08).
+ger/+ker: Çağatay Türkçesinde bu eklere rastlanmamaktadır. ÇağdaĢ Kırgız
yazı dilinde Farsça +gér ekinden geliĢmiĢ olarak +ker, +kör Ģeklinde kullanılmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 123). Ġncelediğimiz metinde de +ger/+ker Ģeklinde hem Arapça hem Türkçe kelimelere geldiği görülmektedir.
96
ādemgerçilik “insanlık” (ġ056/06), cavkerlik “kahramanlık” (ġ059/05).
+hor/+ġor: Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında gösterilmeyen bu ek ÇağdaĢ
Kırgız yazı diline +hor>+kor Ģeklinde Farçadan geçerek ünlü ve ünsüz uyumlarına uymadan tek varyantlı Ģekilde kullanılmaktadır (Oruzbayeva, 2000: 335). Ġncelediğimiz metinde de +hor/+ġor Ģeklinde Türkçe kelimelere geldiği görülmektedir.
Örnekler:
ayḫor “ayı etine düşkün olan” (ġ103/18, ġ104/08), ayuġor (ġ103/06).
+man: Çağatay Türkçesi gramer kitaplarında gösterilmeyen bu ek ÇağdaĢ
Kırgız yazı diline Farçadaki +mend ekinden geliĢerek +man Ģeklinde girerek vasıf isimler yapmaktadır (Kasapoğlu, 2005: 123). Metinde de aynı Ģekilde Arapça kelime köklerine gelerek yeni kelimeler türettiği görülmektedir.
Örnekler:
Ģādman “şatlı” (ġ020/06), hünerman “hünerli, yetenekli” (M06/11, M06/17).