KIRGIZLAR, KIRGIZCA VE KIRGIZ EDEBĠYATI
I.1.1.1. Ünlülerde Ses Olayları
Ses olayları seslerin oluĢturdukları anlamlı ve görevli ses birliklerinde görülen değiĢmelerdir. Bu ses değiĢmeleri kelime içinde seslerin düĢmesi, yeniden türemesi ve değiĢmesi Ģeklinde gerçekleĢir (Eker, 2009: 264).
I.1.1.1.1. Ünlü Türemesi
Ünlü türemesi kelimenin aslında bulunmayan bir ünlünün sonradan ortaya çıkmasıdır. Ünlü türemesi daha çok yabancı kelimeler üzerinde görülür. Bu ses olayı kelimenin baĢında, içinde ve sonunda görülür.
60
I.1.1.1.1.1. Kelime BaĢında Ünlü Türemesi
Ġncelediğimiz metinde kelime baĢında ünlü türemesi sadece yabancı kelimeler üzerinde görülmektedir.
I.1.1.1.1.1.1. Yabancı Kelimelerde Kelime BaĢında Ünlü Türemesi
Türkçede kelime baĢında /r/, /Ģ/ ve /l/ sesleri bulunmadığı için (Eckmann, 1988: 22) yabancı kelimelerdeki kelime baĢında /r/, /Ģ/ ve /l/ sesleriyle baĢlayan kelimelerin baĢına ünlü türetilerek kullanılmaktadır. Ġncelediğimiz metinde de bu kuralara uyarak ikili kullanım örnekleri bulunmaktadır. Bunların yanında Rusça /s/ sesiyle baĢlayan stol, stanse kelimelerinde deünlü türediği görülmektedir. Bu özellik ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de devam etmektedir.
Örnekler:
Ģkol> iĢkol “okul” (ġ099/15).
lāyıḳ “layık, uygun” (M43/16)~ ılāyıḳ (M69/14, ġ017/03, ġ040/09)>ılayık (ÇKT).
rasḫot “gider, harç” (ġ056/02)>urasḫot (ġ055/19).
ret “tertip, sıra” (ġ017/13, ġ059/11, ġ123/06)~iret (M75/18, ġ018/04)>iret (ÇKT).
Rus (M17/11, ġ031/16)~ Orus (M53/18, ġ096/18)>orus (ÇKT). Rusçe (M23/04, ġ031/16, ġ032/03)~Orusçe (M43/01)>oruçsa (ÇKT).
Rıẓḳulbek (M28/14, M34/13, M35/01)~Irıẓḳulbek (M36/01, M36/06, ġ038/05, ġ038/20).
Rum (M14/11, ġ024/05)~Urum (M12/06, M17/11, ġ022/03). Rustam (ġ038/02)~Urustam (M38/11, M65/06, ġ084/12, ġ094/03). stol (Rus.)> ustol “sandalye” (ġ029/03).
stansiya (Rus.)>istanse “istasyon” (ġ041/04). rük„ü> urük„ü (ġ048/17).
I.1.1.1.1.2. Kelime Ortasında Ünlü Türemesi
Kelime ortasında ünlü türemesi daha çok ana dilin ses dizimine uymayan yabancı kelimelerde görülür. Ġki ya da daha fazla ünsüzlerin arasında bir ünlü türetilerek hece yapısının kolaylaĢmasını sağlamakla birlikte kelimeni Türkçenin kurallarına uydurmaya çalıĢır.
61
I.1.1.1.1.2.1. Yabancı Kelimelerde Kelime Ortasında Ünlü Türemesi
AĢağıda gösterilmiĢ olan alıntı kelimelerin asıl yazımında iki ünsüz yan yana yazılırken incelediğimiz metinde Türkçenin kuralına uygun Ģekilde iki ünsüz arasına ünlü sesin türediği görülmekle birlikte orijinal yazım Ģeklini korumuĢ ikili kullanımlara rastlanmaktadır.
Örnekler:
„aḳl (M30/03, M30/04, ġ004/15, ġ013/15)>„aḳıl (ġ018/18, ġ041/01, ġ057/17). „arṣ (ġ061/03)~arıs (ġ079/18, ġ124/09)>arız (ÇKT).
ġaflet>ġafilet (ġ006/05)>kapilet (ÇKT). ġarḳ> ġarıḳ (ġ085/14). ṣarf (M38/08, ġ047/15)>ṣarıp (ġ109/02). „ilm (M11/10, M30/14, ġ008/04, ġ009/12)>„ilim (ġ015/12, ġ019/02, ġ032/07). ism (ġ027/11, ġ030/17, ġ093/06)>isim (M16/17, M76/10, ġ023/04, ġ106/15)>ısım (ÇKT). Rusiye (ġ028/09)~Rusye (ġ057/10, ġ058/10, ġ060/02).
I.1.1.1.1.2.2. Türkçe Kelimelerde Kelime Ortasında Ünlü Türemesi
Ġncelediğimiz metinde Türkçede görülen çift ünsüzlerin arasında da ünlülerin türetildiği görülmektedir. Örnekler: curt (M53/12, M60/15, ġ020/14, ġ034/16)> curut (M34/05, M70/17, ġ044/02, ġ044/14). yurt (M19/17, M22/10, M24/14)> yurut (ġ039/18, ġ045/11, ġ126/08). arslan (M30/08, ġ010/19)> arsılan (ġ028/03, ġ120/17). I.1.1.1.2. Ünlü DüĢmesi
Ünlü düĢmesi kelimeyi oluĢturan ünlülerden birinin düĢmesidir. Ünlü düĢmesi ünlünün düĢtüğü yere göre kelime baĢında, ortasında ve sonunda görülür.
I.1.1.1.2.1. Kelime BaĢında Ünlü DüĢmesi
Ġncelediğimiz metinde kelime baĢındaki ünlülerin bazen korunduğu bazen de düĢtüğü görülmektedir.
62
Örnekler:
uruġ “kabile” (M74/05, M74/19, ġ030/01, ġ037/09)> ruġ (M14/12, ġ024/06). uĢul “işbu” (ġ083/04)> Ģul (M30/13, ġ042/18, ġ055/19).
oĢol “o, işbu” (ġ071/16, ġ072/12)> Ģol (M68/16, M71/18, ġ016/17, ġ021/12).
I.1.1.1.3. Ünlü DeğiĢmeleri
Ġncelediğimiz metinlerde kelime baĢında, kelime ortasında ve kelime sonunda bulunan ünlülerin bir birine olan ilerleyici ve gerileyici benzeĢmesinden dolayı değiĢtiği görülmektedir.
I.1.1.1.3.1. Kelime BaĢında Ünlü DeğiĢmeleri o->a-
Ġncelediğimiz metinde yuvarlak ünlülü Ģekillerin yanında nadiren düz ünlülü Ģekillerin de kullanıldığı tespit edilmiĢtir.
Örnek:
Ol “o” (M73/03, M73/05, ġ003/09, ġ023/03, ġ024/18)> al (ġ063/08).
I.1.1.1.3.2. Kelime Ortasında Ünlü DeğiĢmeleri -u->-ı-
Ġncelediğimiz metinde yuvarlak ünlülü Ģekillerin yanında düz ünlülü Ģekillerin de birlikte ikili kullanımları bulunmaktadır. Kelime içinde bulunan /-u-/ sesi ilerleyici benzeĢme sonucunda /-ı-/ sesine dönüĢtüğü görülmektedir.
Örnekler:
ḳılun- “yapıl-” (M42/13, M50/06)> ḳılın- (M61/19, M74/14, ġ042/19). tapĢur- “teslim et-” (M33/16)> tapĢır- (M53/16).
-a->-o-
Ġncelediğimiz metinde aĢağıda geçen kelimeler hem düz ünlülü hem yuvarlak ünlülü olarak ikili biçimde kullanılmıĢtır. Kelimenin ilk hecesinde bulunan yuvarlak /-o-/ sesinin etkisiyle ikinci hecede bulunan düz /-a-/ ünlüsü ilerleyici benzeĢme sonucunda yuvarlak Ģeklini almaktadır.
63
Örnekler:
Bolat “olur” (ġ075/01)>bolottur (M34/05).
Ḳoçḳar (M18/05, M28/05, ġ033/09, ġ037/03)> Ḳoçḳor (ġ037/17). Toḳmaḳ (ġ035/02, ġ047/08, M31/19, M44/03)> Toḳmoḳ (ġ061/12). oĢal “o” (M67/02)> oĢol (ġ071/16, ġ072/12).
-a->-u-
Ġkinci hecede bulunan /-a-/ sesi birinci hecede bulunan yuvarlak /-o-/ sesinin etkisiyle ilerileyici benzeĢme sonucunda yuvarlaklaĢtığı görülür.
Örnek:
toġralı “hakkında” (M76/12)~toġrulı (ġ054/08).
-ı->-u-
Ġlk hecede bulunan /-u-/ ünlüsünün etkisiyle ikinci hecede bulunan /-ı-/ ünlüsünün yuvarlaklaĢtığı görülmektedir.
Örnekler:
ḳullıḳ (ġ010/01)~ḳulluḳ (ġ010/07).
tudır- “doğum yaptır-” (M46/03, M55/08)~ tudur- (M45/18, M46/02).
-i->-ü-
Ġncelediğimiz metinde aĢağıda geçen kelimeler hem düz ünlülü hem yuvarlak ünlülü olarak ikili biçimde kullanılmıĢtır.
Örnekler:
AĢağıdaki kelimeler aslında düzlülü Ģeklinde kullanılırken, kelimenin içinde bulunan ikinci hece düz ünlüsünün /-m/ dudak ünsüzünün etkisi ile yuvarlaklaĢtığı görülmektedir.
bilim (ġ068/12)~ bilümdü (ġ107/10).
kiyim “giyim” (M06/05)~ kiyüm (ġ015/19, M55/16).
AĢağıdaki örnekte ise analoji yoluyla aynı kelimenin hem yuvarlak hem de düz ünlülü Ģekilde kullanıldığı görülmektedir.
kiyikle- “geyik avla-” (M38/18)~kiyükle- (ġ091/07).
64
AĢağıdaki örnekte de analoji yoluyla ikili biçimde kullanıldığı görülür. bölün- (M50/18, M74/04, ġ116/05)> bölin- (M14/08, ġ024/02).
-é->-e-
Çağatay Türkçesinde kapalı /é/ sesiyle kullanılan bu kelimeler ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde normal /e/ sesiyle yazılmaya ve telaffuz edilmeye baĢlamıĢtır. Metinde de bu kelimeler ikili biçimde kullanılmıĢtır.
Örnekler:
mén “ben” (M65/10, M65/13, ġ007/07, ġ010/18)>men (ġ003/17, ġ005/11, ġ006/17).
yér “yer” (M12/18, ġ022/11, ġ073/04)>yer (M05/10, ġ004/14, ġ014/19).
dé- “de-” (M76/08, M76/11, M76/15, ġ016/01, ġ026/04)>de- (M58/13, M72/13, ġ010/19, ġ010/20).
I.1.1.1.3.3. Kelime Sonunda Ünlü DeğiĢmeleri -a>-o
Kelime sonunda bulunan /-a/ ünlüsü ilk hecedeki /o-/ ünlüsünün ilerleriyici benzeĢmesinin sonucunda yuvarlaklaĢtığı görülmektedir.
Ġncelediğimiz metinde aĢağıda geçen kelimeler hem düz ünlülü hem yuvarlak ünlülü olarak ikili biçimde kullanım tespit edilmiĢtir.
Örnekler:
corġa “yürük at” (M68/16, ġ067/15)~ corġo (M68/16). ṣorġa “zorla” (ġ030/15)~ ṣorġo (M07/16).
yorġa (M66/11, ġ055/11)~ yorġo (ġ061/07, ġ075/10).
-ı>-a
Ġncelediğimiz metinde bir örnekte kelime sonunda bulunan düz-dar /ı/ sesinin geniĢleyerek düz geniĢ /a/ Ģeklinde kullanıldığı da görülmektedir.
Örnekler:
Almaṭı (ġ040/10, ġ061/13, ġ094/09)> Almata(M53/18).
65
Ġncelediğimiz metinden bir örnekte kelime düz-geniĢ /-e/ sesinin daralarak dar-düz /-i/ sesine dönüĢtüğü görülmektedir.
Örnek:
Yigirme “yirmi” (M54/19, ġ029/02)>Yigirmi (M17/12, M36/16, M75/16). Akartürk Karahan “Divanu Luġat‟it Türk‟e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi” adlı eserinde ä~i değiĢkeleri Ģeklinde yigirmä~ yigirmi olarak göstermiĢtir (2013: 113).
-ı>-u
Ġncelediğimiz metinde aĢağıda geçen kelimeler hem düz ünlülü hem yuvarlak ünlülü olarak ikili biçimde kullanılmıĢtır.
Örnekler:
oġrı “hırsız” (M51/11, M52/09)~oġru (M51/09, M73/18, ġ028/20, ġ029/02). tanı- (M17/08, ġ026/15)~tanu- (ġ052/20, ġ112/03).
-u>-ı
Ġncelediğimiz metinde ulu kelimesinin analoji yoluyla ulı Ģeklinde ikili biçimde kullanıldığı görülmektedir.
Örnek:
ulu (M27/03, M40/04, ġ036/16, ġ119/06)> ulı (ġ121/13, ġ121/14).
-i>-ü
Ġncelediğimiz metinde aĢağıda geçen kelimeler hem düz ünlülü hem yuvarlak ünlülü olarak ikili biçimde kullanılmıĢtır.
Örnekler:
tiri “canlı, diri” (M10/10)~tirü (ġ032/18).
tülki “tilki” (M36/17, M36/18, ġ038/06, ġ039/16)~ tülkü (M60/13, M63/19, ġ035/15, ġ051/03).
-ü>-i
66
I.1.1.1.4. Ünlü Uyumları
Türkçeyi diğer dillerden ayıran özelliklerinden biri kelimeler içindeki ses uyumudur. Ses uyumu eklerin bağlandığı kelimelere uyması anındaki ses olayıdır (Öner, 1998: 22). Genel Türkçede olduğu gibi Çağatay Türkçesinde ve ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde de ünlü uyumları kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık Ģeklinde iki türlü incelenmiĢtir.
I.1.1.1.4.1. Kalınlık-Ġncelik (Damak) Uyumu
Çağatay Türkçesinde kalınlık-incelik uyumu kuralına göre bir kelime, kalın veya ince ünlülerden oluĢmaktadır. Arap alfabesinde kalın ve ince ünlüler için ayrı iĢaretler bulunmadığı için, kalın ve ince ünlülü kelimeleri ayırt etmek için kelime içinde kullanılan /ġ/, /ḳ/, /g/ ve /k/ ünsüzlerini dikkate alarak çıkarabilmekteyiz. Çağatay Türkçesinin asli kelimelerinde kalınlık-incelik uyumu genellikle korunmuĢtur ve kalın ünlülü kökler kalın ünlülü ekler (ġ/ḳ) alırlar, ince ünlülü kökler de ince ünlülü ekler (g/k) alırlar (Eckmann, 1988: 12). Çağatay Türkçesinde Türkçe kökenli kelimelerde yukarıdaki kural geçerli iken yönelme hȃli, gelecek zaman, emir-istek ikinci Ģahıs, Ģart çokluk birinci Ģahıs eki gibi bazı eklerde uyum dıĢı örnekler de bulunmaktadır (ArgunĢah, 2014: 78).
Çağatay Türkçesinde Arapça ve Farsça alıntı kelimelerde kalın ünlülü veya ince ünlülü eklerin kullanılması Türkçe kelimelerden farklıdır. /i/ veya /ì/ ihtivā eden yabancı kelimelerin hepsinin kalın ünlülü ekler almaları genel bir kanundur (Eckmann, 1988: 12). Arapça ve Farsça kelimelere kalın ünlülü ek getirilme çabaları Doğu Türkçesine ait bazı metinlerde görülse de klasik Çağatay Türkçesinde olduğu kadar yaygın değildir (Eraslan, 1970: 115).
ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde yapım ile çekim eklerinde kalınlık-incelik uyumunun korunduğu görülmektedir. Kalın sıralı kelimelere uygun kalın sıralı ekler, ince sıralı kelimelere de uygun ince sıralı ekler gelmektedir (Kasapoğlu, 2005: 65). Arapça, Farsçadan giren ve ünlü uyumu gösteren kelimeler de Türkçe ekleri damak uyumuna göre alırlar. Damak uyumuna uymayan alıntı kelimeler ise kelimenin son hecesindeki ünlünün özelliğine göre ek alırlar.
67
ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde+ek (koyon+ek), +ke (ata+ke, apa+ke), +tay (ini+tay, ake+tay, ceñe+tay) gibi Türkçe ekler kalınlık-incelik uyumuna uymadan kullanılmaktadır.
Alıntı eklerin büyük çoğunluğu kalınlık-incelik uyumuna uymadan tek varyantlı Ģekilde kullanılır (Kasapoğlu, 2005: 66).
Ġncelediğimiz metinde de Türkçe kelimelerde kalınlık-incelik uyumu korunurken erkinlik (ġ120/20), ıntımaḳsızlıḳ (M55/15, ġ006/09), körümdü (ġ082/14) gibi kelimelerde korunurken, alıntı kelimelerin çoğu kalınlık-incelik uyumuna uymamaktadır: tāriḫ (ġ002/05), biraderān (ġ002/10), peyġamber (ġ004/13). Kalınlık-incelik uyumuna uyan alıntı kelimelere yönelme hȃli ekinin -ġa Ģeklinin gelmesiyle cincirġa (ġ029/06), seferġa (ġ064/05), Ģehirġa (M15/17) Ģeklinde uyumun bozulduğu görülür.
I.1.1.1.4.2. Düzlük-Yuvarlaklık (Dudak) Uyumu
Düzlük-yuvarlaklık uyumu /o/, /ö/, /u/ ve /ü/ yuvarlak ünlülerden birini alan köklerin, /ı/, /i/, /u/ ve /ü/‟lü eklerden /u/, /ü/‟lü olanlarını almasıdır. Fakat Çağatay Türkçesinde düzlük-yuvarlaklık uyumu tam geliĢmiĢ değildir. Bu yüzden ek ve yardımcı ünlülerin hepsi bu uyumdan etkilenmiĢlerdir (Eckmann, 1988: 15). Bu duruma göre Çağatay Türkçesinde ilk hecesi düz ünlülü kelimelerin tabanlarının ikinci hecesi yuvarlak olabileceği gibi bunun tersi de mümkündür. Dönemin eserlerinde aynı kelimenin hem düz hem yuvarlak ünlülü Ģekilde yazıldığı görülmektedir. Bu durum ekler için de aynen geçerlidir (ArgunĢah, 2014: 81).
Çağatay Türkçesinde iyelik ekleri, ikinci çokluk Ģahıs emir eki, görülen geçmiĢ zaman ekleri ile birlikte -ıġ/-ig, -uġ/-üg, -ım/-im, -um/-üm gibi yapım ekleri düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaktadır (Eckmann, 1988: 15).
Bunlar dıĢında sadece düz Ģekilleri olan +çı/+çi, -ġıl/-gil, -mıĢ/-miĢ, +sız/+siz gibi diğer eklerle, sadece yuvarlak Ģekilleri bulunan -dur/-dür, -ġuça/-güçe, -ur/-ür gibi diğer ekler Çağatay Türkçesinde düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymazlar (Eckmann, 1988: 16).
Kelimelerin ilk hecelerindeki ünlülerin düz ve yuvarlak oluĢlarına göre takip eden hecelerdeki ünlülerin, kelimenin ilk hecesi düz ünlülüyse uygun bir Ģekilde düz, yuvarlak ünlülü ise dar-yuvarlak ve geniĢ-düz Ģeklinde kullanılması, ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde ileri aĢamada olup kelimenin ilk hecesinde bulunan düz ünlüleri düz,
68
yuvarlak ünlüleri de yuvarlak ünlüler takip etmektedir. Ancak ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde düzlük-yuvarlaklık uyumu /u/ ünlüsünden sonra görülmemektedir (Kasapoğlu, 2005: 68).
Buna göre düzlük uyumunda ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde /a/ ünlüsünden sonra takip eden hecede /a/ ve /ı/ ünlüsü; /e/ ünlüsünden sonra /e/ veya /i/, /ı/ ünlüsünden sonra /ı/ veya /a/, /i/ ünlüsünden sonra /i/ veya /e/ ünlüsü takip etmektedir.
Yuvarlaklık uyumunda da /o/ ünlüsünden sonra /o/ veya /u/ takip ederken, /o/‟dan sonra gelen /a/ ünlüsü de /o/‟ya dönüĢmektedir. /ö/ ünlüsünden sonra /ö/ ve /ü/ ünlüsü gelirken, /ö/‟den sonra gelen /e/ ünlüsü de /ö/‟ye dönüĢmektedir. /u/ ünlüsünden sonra /u/ veya /a/ ünlüsü, /ü/‟den sonra da diğer hecelerde /ü/ ve /ö/ ünlüsü takip etmektedir (Kasapoğlu, 2005: 69).
Ġncelediğimiz metinde düzlük-yuvarlaklık uyumu körül- (M42/03, ġ082/13),
artıḳraḳ (ġ115/12), ördek (ġ062/18), taratıl (ġ006/19) gibi kelimelerde korunurken,
Çağatay Türkçesinde olduğu gibi, bu uyumun dıĢında yazılmıĢ ikili Ģekilde örnekler de bulunmaktadır.
Örnekler: bilim (ġ068/12)~bilümdü (ġ107/10), bölin- (M14/08,
ġ024/02)~bölün- (M50/18, M74/04, ġ116/05), oġırla- (M31/13, ġ058/08)~oġurla- (ġ087/08), oġrı (M51/11, M52/09)~oġru (M51/09, M73/18, ġ028/20, ġ029/02), ḳullıḳ (ġ010/01)~ḳulluḳ (ġ010/07), tanı- (M17/08, ġ026/15)~tanu- (ġ052/20, ġ112/03),
ḳaralup (M02/07), bilsün üçün (M03/03).
ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde olduğu gibi aĢırı derecede yuvarlaklaĢmıĢ örnekler de bulunmaktadır.
Örnekler: corġo (M68/16)<corġa (M68/16, ġ067/15),ḳoçḳor
(ġ037/17)<ḳoçḳar (M18/05, M28/05, ġ033/09, ġ037/03)~ ṣorġa (ġ030/15)~ ṣorġo (M07/16), toḳmaḳ (ġ035/02, ġ047/08, M31/19, M44/03)~ toḳmoḳ (ġ061/12), yorġa (M66/11, ġ055/11)~ yorġo (ġ061/07, ġ075/10), oşal (M67/02)~ oşol (ġ071/16, ġ072/12), bolat (ġ075/01)~bolottur (M34/05).
I.1.2. Ünsüzler
Çağatay Türkçesinde b, c, ç, d, f, ġ, g, ḫ, ḥ, h, ḳ, k, l, m, n, Æ, p, r, s, ṣ, å, Ģ, t, ṭ, j, v, y, z, ẓ, ẕ, ż ünsüzleri kullanılırken /c/ ve /j/ sesi Çağataycanın asli kelimelerinde bulunmamaktadır. f, ġ, g, ḫ, l, Æ, r, Ģ, v, z, c, j, ve n sesi Çağatay Türkçesinde kelime baĢında bulunmazlar (Eckmann, 1988: 37).
69
ÇağdaĢ Kırgız yazı dilinde b, c, ç, d, f, g, h, k, l, m, n, ñ, p, r, s, Ģ, t, v, y, z ünsüzleri kullanılmaktadır (Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası, 1980: 39).
Ġncelediğimiz metinde Çağatay Türkçesinde kullanılmıĢ olan bütün ünsüzler kullanılmaktadır. /c/ ve /j/ sesi yabancı kelimelerin baĢında sadece bir örnekte curnal (ġ016/09, ġ038/14, ġ099/17)~jurnal (M06/15) Ģeklinde kullanılırken, incelediğimiz metinde Çağatay Türkçesinde kelime baĢında /y/ sesi bulunduran Türkçe ve yabancı kelimelerin hem /y/‟li hem /c/‟li yazıldığı görülmektedir.
Örnekler: yār (M08/09)~cār (ġ066/22). Yapon (M15/12, M17/11, ġ025/04, ġ026/20)~Capon (ġ119/01). yeti (M18/08, M41/15, M62/17, ġ035/14, ġ037/16, ġ050/04)~ceti (M26/16, M46/11, ġ026/08). yan (M62/11, ġ009/17, ġ081/14)~can (M32/02, M75/06, ġ120/20). yılḳı (M41/16)~cılḳı (M49/10, M52/09, ġ043/12, ġ064/17).
Nazal n incelediğimiz metine /Æ/, /ñ/ ve /nġ/ Ģeklinde kullanılmıĢtır.
Örnekler:
çoÆ “büyük” (M43/14, M56/04, ġ028/12, ġ040/06)~çoñ (M18/19, M59/06, M76/01).
ḳalıÆ “başlık parası” (M63/17)~ḳalıñ (M63/19). donġuz “domuz” (M76/12)>doñuz (ÇKT).
Ḳonġurbay (M53/04, M53/07, M75/02)~ḲoÆḳurbay (ġ096/08, ġ096/12). tenġiz> deÆiz “deniz” (ġ023/06)